O‘rganilsa, ham keng ommaga taqdim etilsa, nafaqat amir Umarxon balki uning

Talab qil ma’naviy ganj,ey birodar, 
Vagarna sandin avlo gov ila xar. 
Talab qil bo‘lsa ganji beziyoni, 
Sanga bo‘lg‘ay chu umri jovidoni. 
Kishi bo‘lmasa ma’nidin xabardor, 
Ani odam dema, de naqshi devor. [1, 38] 
Shoir ilmi irfondan xabardor kishini ma’naviy yetuk kishi deb hisoblaydi: 
Bilmagay o‘z qadrini, na bilg‘usi so‘z qadrini, 
Hayfdir dono demak nodoni beirfonga so‘z. [1, 26] 
Xo‘janazar Huvaydo ijodining ma’rifiy mazmun-mohiyati bor bo‘y-basti bilan 
lirikasida namoyon bo‘ladi. Huvaydo she’riyatidan namunalarni “Ko‘ngil dardi” 
nomi bilan kitob holida nashr ettirgan olima Suyima Gʻaniyeva bu haqda shunday 
yozadi: “Juda oz bo‘lsa ham Huvaydoda may mavzusida she’rlar bor. May Alloh 
jamoliga bo‘lgan ishqning g‘alaboti deyiladi. Huvaydodagi may madhi, uni 
yigitlikda ichishga chorlashni, qarigan chog‘da emas, yoshlikdan ishqi haqiqiy 
mayidan mast bo‘lishlikni, xudovand ishqi omonatini bandasiga mayxonada 
beradi, degan tasavvufiy aqidani uqtirishlik, deb anglash kerak. Bu mayxona 
shunday bir mayxonaki, unda dunyoviy g‘am-tashvishlardan xoli bo‘lib, yolg‘iz 
Alloh ishqi bilan yoniladi” [2, 4]. Olima Huvaydo she’riyati vujud [shakl] va ruh 
[mazmun]dan iborat ikki asosiy tushunchadan tashkil topib, ularning organik 
ravishda birlashuvi natijasida shoir uslubi va mahoratini namoyon etuvchi yuksak 
bir badiiy asar yuzaga kelganligini ta’kidlaydi: “Mumtoz adabiyotimizga xos 
bo‘lgan zulma’naynlik hodisasi – zohiriy va botiniy ma’nolar chatishuvi Huvaydo 
qalamiga mansub aksar g‘azallarning muhim xususiyatidir. Shoirning g‘inoiy – 
lirik she’riyatida zohiriy – majoziy ma’nolar zamirida yuksak mahorat bilan 
botiniy orifona tafakkur va irfoniy falsafa yashiringan” [2, 4-5]. 
Irfon, falsafa shoir she’riyatida inson va olam go‘zalligidan hayratga tushish 
tufayli sodir bo‘ladigan may zavqi, bu zavqdan mutlaq ishq tug‘ilishi, ishqdan dard 
yuzaga kelishi kabi mazmunda ko‘zga tashlanadi. 
Shu nuqtai nazardan olima haqli ravishda ta’qidlaganidek, “Huvaydo 
she’riyatidagi “dard”, “g‘am” ayni chog‘da Allohga bo‘lgan ishqning riyozatlarini 
ham anglatadi: 

---

201 
Dardi yo‘q bedard kishilar dard qadrin na bilur, 
Dunyada nomard ko‘pdur, mard qadrin na bilur” [2, 6] 
Shoir bu dard muqaddas ekanligini, uni qalbi irfon ne’matidan bahramand 
kishilargina idrok va his eta olishi mumkinligini ta’kidlaydi: 
Sanamni dardini daftar qilib, xatga bitib bo‘lmas, 
Ani asrorini befahmlarga sharh etib bo‘lmas. [1, 41] 
Yana: 
Sani dardingni aytib yig‘lasam jonu jahon kuygay, 
Fig‘onimdin fig‘on aylab, zaminu osmon kuygay. 
Shoirning lirik qahramoni uning o‘zi o‘laroq, u bu dunyoda hayrat, zavqu 
shavq, pok may jo‘shishidan mastonalik, ishq, dardu g‘am ne’matlaridan benasib 
emasligini qayd etadi. “Oqibat” radifli g‘azalida u shunday yozadi: 
Ey jamoling shavqi birlan g‘am sharobidan ichib, 
Bilmadim jonu jahon mastona bo‘ldim oqibat. [1, 29] 
Gʻazal matla’sida shoir an’anaviy sham va parvona timsollari misolida 
o‘zining buyuk ishq ne’matidan bahramand ekanligini ta’kidlar ekan, bu ishq va 
dard ne’mati bahosi butun olamlardan, borliqdan kechmoqlikdir deydi: 
Ey sani ishqing bilan devona bo‘ldim oqibat, 
Sham’i husning ustida parvona bo‘ldim oqibat. 
Tushti ko‘nglum ichra darding tebalardek, ey pari, 
Kulli olamdin kechib, begona bo‘ldum oqibat. [1, 107] 
Sufiylarning e’tiqodiga ko‘ra, dinning mohiyatida ham ishq bor, – muhabbat 
bor. Ma’lumki, majoziy ishq atamasi insonning insonga muhabbati va olam 
go‘zalligiga oshiqligini bildiradi. Ammo majoziy muhabbat o‘tkinchidir. Hech 
qachon so‘nmaydigan haqiqiy muhabbat – bu Allohni jon-dildan sevishdir. 
“Chunki undan boshqa barcha narsa – soxta, ya’ni yasalgan yoxud yaratilgan. 
Hatto inson ham. Shuning uchun eng buyuk go‘zallik – Tangrining o‘zi. 
Go‘zallikda undan o‘tadigan hech narsa yo‘q bu olamda va bo‘lishi ham mumkin 
emas”[6]. 
Huvaydo lirikasidagi ishq – ana shu mazmundagi ishqdir. Yuqorida 
keltirilgan g‘azalda ilohiy ishq o‘tidan tug‘ilgan dard ko‘zga tashlanadi: 
Telbai ishqing bo‘lib aybu qabohat so‘zladim, 
Elga kulgu bozii tiflona bo‘ldum oqibat. 
Qay kuni sevdim seni ketti ko‘nguldin shodlik, 
Tunu kun g‘am xaylig‘a hamxona bo‘ldum oqibat. 
Elu yurtimdin kechib, uzlatnishinlik xo‘ qilib, 
Chug‘z yanglig‘ sohibi vayrona bo‘ldum oqibat... 
Ishq masalasida shoir o‘zining katta zamondoshi Mashrabga hamfikr: 
“Ishqsiz, ham bodasiz azmi Ka’ba na hojat?”.
Huvaydo devonida
“Hech kim ishq o‘ti ichra man kabi kuygoni yo‘q,
 Ushbu o‘tg‘a, do‘stlar, kuymakligimni soni yo‘q” [1,13] 
matla’si bilan boshlanuvchi bir g‘azal joy olgan. Gʻazalning har baytida shoir ishq 
va ishq o‘tining bittadan sharhini keltiradi. Uning o‘zi g‘azalning lirik qahramoni 
ekan, ishq o‘tini ko‘nglida yashirin saqlaydi, hech kimga zarracha oshkor qilmaydi. 

---

202 
Ammo, pinhon tutish ham g‘oyat mushkul. Agar oshiqning joni bir uy bo‘lsa, ishq 
g‘am bulutlaridan yashin kabi bu uyga tushgan. Yurak bu barqdan kuyib ketgan, 
qaro ko‘z yoshga to‘lgan, dard tufayli nolayu afg‘on haddan oshgan. Ammo, shoir 
shu holatlar uchun shukr qiladi, chunki:
Bo‘lmasa ul tan aro ishqu muhabbat zarraye, 
Surati devor erur, bilgilu tanni joni yo‘q. 
Shu bois oshiq “nigori nozanini” ishqida har safar “diyda giryon” va 
komil ishonch bilan: “Ko‘r bo‘lsun ul kishiki diydai giryoni yo‘q”, – deb aytadi.
Shoir g‘azallarida “yor”, “may”, “boda”, “jom” kabi tasavvufiy ramz va 
timsollar vositasida ishqi ilohiy mazmunini sharh etishga harakat qiladi, qalbida 
qaynab turgan ishq jazbasi beixtiyor uning tiliga ko‘chadi. Quyidagi g‘azal 
mazmunan sharhi hol bo‘lsa-da, shoir unda faqat o‘z holini sharhlashni maqsad 
qilib olmaydi. Uning she’riyati yuragidan qaynab chiqib tiliga ko‘chgan, qalbi 
devorlarini yorib chiqqan dard yolqini. She’r shakli, vazni,qofiyasi, radifi shoir 
uchun birlamchi unsur emas, balki uning “ahli tab’”dan ekanligi, fitratida 
go‘zallikka moyilligi natijasidir.
Huvaydo g‘azallarini o‘qigan she’rxon she’rdagi go‘zal shakl va turli badiiy 
san’atlarni nazardan qochiradi. Uning qalbini ham dard ishg‘ol etadi: 
Vah mani boshimg‘a tushti, na qilay, savdoi ishq, 
Ayta bersam zarrasig‘a toqat etmas Ko‘hiqof. 
Behudu mastona yurmishman o‘zumni bilmayin, 
Kimni ko‘rsam Xizr deb, ilgin tutub qildim tavof. 
Bir sado chiqdi qadahdin: “ Yorni ko‘r mayda” , deb, 
“ Ko‘ra olmassan – dedi ,– to etmaguncha mayni sof”. 
Ayta bersam Qof to Qofi jahonga sig‘magay, 
Ey Huvaydo, ishq so‘zi “ayn”u, “alif”u, “shin”u, “qof”. [1,17] 
Shu tariqa, Huvaydo sodda va ravon, xalqona iboralar bilan ziynatlangan 
she’riyatida ko‘hna sharq she’riyatidagi “ishq” va “dard” g‘oyasi, tasavvufiy ramz 
va istilohlar, an’anaviy timsollar istifoda etilsa-da, g‘oyaviy maqsad ifodasi va 
betizgin tuyg‘ular taqozosi bilan ularning yangi- yangi qirralari kashf etiladi, 
shoirning betakror, o‘ziga xos ma’rifiy kamoloti va badiiy salohiyati namoyon 
bo‘ladi. 
Shoir ijodining insonparvar mohiyati, estetik boyligini anglagan qalamkashlar 
Nodira, Sadoiy, Akmal va Gʻoziydan tortib, keyingi asr ijodkorlari Maxmur, 
Gulxaniy, Muqimiy va Furqatgacha bu noyob merosdan bahramand bo‘ldilar, 
ijodiy foydalandilar. Huvaydo she’riyati bu shoirlar tab’i kamolining shakllanishi 
uchun puxta zamin vazifasini ham o‘tadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Huvaydo. Devoni Huvaydo. O‘zR FA SHI, № 11513. – V. 185,
2. Huvaydo. Ko‘ngil dardi. –Toshkent: Meriyus, 2009. – 52 b. 
3. O‘zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik, 3-tom. – T.:Fan, 1978. 
4. Qayumov A. Qo‘qon adabiy muhiti. 7- jild,– T.: Mumtoz so‘z, 2010. 
5. Muhitdinova Nazmiya. Xo‘janazar huvaydo ijodining qo‘qon adabiy muhitida 
tutgan o‘rni. Adabiyot va madaniyat. № 3 [11] / 2016
6. Sultonmurod Olim. Majozdan maqsad – Haqiqat//O‘zAS, 1993, 10 sentyabr.