"Oriental Art and Culture" Scientific -methodical Journal (2) I/2020

---

“Oriental Art and Culture” Scientific
-Methodical Journal – (2) I/2020
ISSN 2181-063X
 
 
http://oac.dsmi-qf.uz
 
Badiiy matnni lingvostatistik tomondan tahlil qilish 
D.Nu’monova, Namangan davlat universiteti, E-mail: [e-mail] 
U.Qo‘ziyev, Namangan davlat universiteti, E-mail: [e-mail] 
Annotatsiya – Maqolada Erkin Vohidov va Abdulla Oripov asarlari lingvostatistik metod 
yordamida tahlil qilinadi. Dastlab lingvostatistika haqida ayrim ma’lumotlar keltirib o‘tiladi. 
So‘ng asarda qo‘llanilgan yordamchi so‘z birliklari, egalik va kelishik kategoriyalari foiz 
miqdorida hisoblab, raqamlar orqali fakt keltirib o‘tiladi. 
Kalit so‘zlar – Lingvostatistika, matn, tadqiq qilmoq, statistik metod, qonuniyat, ijtimoiy 
hodisa, til birliklari, axborot nazariyasi. 
 
Linguistic and statistical analysis of literary text 
D.Nu’monova, Namangan state university, E-mail: [e-mail] 
U.Qo‘ziyev, Namangan state university, E-mail: [e-mail]
Abstract – The article analyzes the works of Erkin Vоhidov and Abdulla Aripov using 
linguistic methods. First, some information on linguistics is presented. Subsequently, the 
auxiliary vocabulary, ownership, and consensus categories used in the work are calculated as a 
percentage and expressed in figures. 
Keywords – Linguostatistics, text, research, statistical method, law, social phenomenon, 
language units, information theory. 
O‘zbek tilshunosligi yildan yilga jadal 
sur’atda rivojlanib bormoqda. Tilshunoslikning 
hamma sohasi ustida mutaxassislarimiz ilmiy 
ish va tadqiqotlar olib borishmoqda. Bizning esa 
tadqiqot sohamiz Lingvostatistika sohasi bilan 
uzviy bog‘liqdir. Ma’lumki, Lingvostatistika 
matnni o‘rganishning o‘ziga xos usulidir. 
Matnni tadqiq qilishda statistik metodlardan 
foydalanilar ekan, bunday metodlar muayyan bir 
matnda so‘z yoki ibora, bo‘g‘in yoki gap singari 
til birliklarining qo‘llanishida o‘ziga хos 
qonuniyatlarni aniqlashga qaratiladi. Til o‘ziga 
хos tizimga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa 
bo‘lganligi tufayli til birliklari muayyan tizimda 
joylashgan 
bo‘ladi. 
Lingvostatistik 
tahlil 
imkoniyatlari til birliklarining qonuniyatlarini 
kuzatish va shu kuzatish natijalarini qayta 
ishlash jarayonida aniqlanadi. Bunda tabiiy 
fanlarning metodlaridan foydalaniladi. Shuning 
uchun lingvostatistik metodlar tabiiy-ilmiy 
metodlar tarkibiga kiradi. 
Til muammolari statistik jihatdan aхborot 
nazariyasi 
metodlari 
yordamida 
ham 
o‘rganiladi. R.G.Piotrovskiy “Yozma matnni 
information o‘lchash” nomli asarida bu haqida 
quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Til aloqa vositasi 
bo‘lgani uchun uning birliklari lingvostatistik 
metodlar yordamida hamda informatsion usullar 
orqali baholanadi va o‘lchanadi”. [1] Professor 
Ernest Begmatov ham lingvostatistika haqida 
o‘zining yetarli ma’lumotlarini qoldirgan. 
Masalan, professor E.Begmatov matn leksikasi-
ni tahlil qilishning bunday miqdoriy usullarini 
o‘z mohiyatiga ko‘ra noilmiy, nazariy jihatdan 
yetarli asoslanmagan bir urinish, deb hisoblaydi. 
Professor E.Begmatov o‘zining bu fikrini 
quyidagi dalillar bilan asoslashga intiladi:
1. Matnlarda ko‘p bor takror qo‘llanuvchi 
so‘zlar (masalan, bog‘lovchilar, atoqli otlar va 
b.) miqdoran qanday hisoblangani bu ishlarda 
noaniq. 
2. O‘zlashma so‘zlar asosida o‘zbek tilida 
yasalgan so‘zlarning o‘z qatlamga kiritilgani 
yoki o‘zlashma qatlamga kiritilgani ham 
noma’lum. 
3. Olib borilgan tahlillarda asosiy diqqat 
o‘zlashma qatlamning miqdoriy nisbatini 
aniqlash va baholashga qaratiladi, хolos. [2] 
Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostonida 
100 ta yordamchi birliklar tahlil qilindi [3]: 
119

---

“Oriental Art and Culture” Scientific
-Methodical Journal – (2) I/2020
ISSN 2181-063X
 
 
http://oac.dsmi-qf.uz
 
Yordamchilar – 100% 
Bog‘lovchilar – 41% 
Ko‘makchilar – 26% 
Yuklamalar – 33% 
Bundan bog‘lovchilar orasida ham faol 
qo‘llangan birliklar mavjud. Xususan, 41 ta 
bog‘lovchilar 
tarkibida 
eng 
ko‘p 
bilan 
bog‘lovchisi qo‘llangan. Buni foiz miqdorida 
ko‘rsatadigan 
bo‘lsak, 
quyidagi 
raqamlar 
yuzaga keladi: 
Bog‘lovchilar – 100% (41ta) 
Bilan – 26,8% 
Ammo – 17% 
Lekin – 14,6% 
Agar – 12,1% va hokazo. 
Ko‘makchilar orasida ham faol qo‘llangan 
birliklar mavjud. Xususan, 26 ta ko‘makchilar 
tarkibida eng ko‘p -dek ko‘makchisi qo‘llangan. 
Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, 
quyidagi raqamlar yuzaga keladi: 
Ko‘makchilar – 100% (26ta) 
Dek – 30,7% 
Uchun – 23% 
Qadar – 3,8% 
Uzra – 3,8% va hokazo. 
Yuklamalar orasida ham faol qo‘llangan 
birliklar mavjud. Xususan, 33 ta yuklamalar 
tarkibida eng ko‘p ham yuklamasi qo‘llangan.
Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, 
quyidagi raqamlar yuzaga keladi: 
Yuklamalar – 100% (33ta) 
Ham – 57,5% 
Mi – 24,2% 
-ki – 12,1% 
-ku – 6% 
Faqat – 3% va hokazo. 
Abdulla Oripov “Birinchi muhabbatim” 
kitobida 100 ta yordamchi birliklar tahlil qilindi 
[4]:
Yordamchilar – 100% 
Bog‘lovchilar – 44% 
Ko‘makchilar – 18% 
Yuklamalar – 37% 
Bunda bog‘lovchilar ichida ham faol 
qo‘llangan birliklar mavjud. Xususan, 44 ta 
bog‘lovchilar 
tarkibida 
eng 
ko‘p 
bilan 
bog‘lovchisi qo‘llangan.
Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, 
quyidagi raqamlar yuzaga keladi: 
Bog‘lovchilar – 100% (44ta) 
Bilan – 18% 
Va – 11,3% 
Balki – 6,8% 
Ammo – 6,8% 
Lekin – 6,8% va hokazo 
Ko‘makchilar ichida ham faol qo‘llangan 
birliklar mavjud. Xususan, 19 ta ko‘makchilar 
tarkibida eng ko‘p deb ko‘makchisi qo‘llangan.
Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, 
quyidagi raqamlar yuzaga keladi: 
Ko‘makchilar – 100% (19ta) 
Deb – 31,5% 
-day – 15,7% 
Kabi – 10,5% 
Avval – 10,5% va hokazo 
Yuklamalar ichida ham faol qo‘llangan 
birliklar mavjud. Xususan, 37 ta yuklamalar 
tarkibida eng ko‘p ham yuklamasi qo‘llangan.
Buni foiz miqdorida ko‘rsatadigan bo‘lsak, 
quyidagi raqamlar yuzaga keladi: 
Yuklamalar – 100% (37ta) 
Ham – 32,4% 
Faqat – 29,7% 
Gina – 16,2% 
-mi –10,8% 
-da – 10,8% va hokazo.
Erkin Vohidovning “Iztirob” [5] nomli 
kitobidan o‘rin olgan “Yuragingda makon 
tutgan qul” she’rini lingvostatistik jihatdan tahlil 
qildik. Undagi egalik kategoriyalarini ham, 
kelishik kategoriyalarini tadqiq etdik. 
Ushbu she’rda egalik kategoriyasiga oid 
birliklar 13 ta qo‘llangan. Egalik kategoriya-
laridan eng ko‘p II shaxs birlik egalik 
kategoriyasi qo‘llangan. Buni raqamlarda ham 
ko‘rishimiz mumkin: 
Egalik kategoriyasi – 100% (13ta) 
I shaxs birlik – 0 
I shaxs ko‘plik – 0 
II shaxs brilik – 76,9% 
II shaxs ko‘plik – 0 
III shaxs birlik – 23% 
III shaxs ko‘plik – 0 
Ushbu she’rda kelishik kategoriyasiga oid 
birliklar miqdori 16 ta. Kelishik kategoriya-
laridan eng faol qo‘llangan birliklar O‘rin-payt 
va Chiqish kelishiklaridir. Buni raqamlarda 
ko‘rishimiz mumkin: 
120

---

“Oriental Art and Culture” Scientific
-Methodical Journal – (2) I/2020
ISSN 2181-063X
 
 
http://oac.dsmi-qf.uz
 
Kelishiklar – 100% (16 ta) 
Qaratqich kelishigi – 0 
Tushum kelishigi – 6,2% 
Jo‘nalish kelishigi – 18,7% 
O‘rin-payt kelishigi – 37,5% 
Chiqish kelishigi – 37,5% 
Abdulla Oripovning “Birinchi muhabbatim” 
nomli kitobidan o‘rin olgan “Ohu” she’rini 
lingvostatistik jihatdan tahlil qildik. Undagi 
egalik kategoriyalarini ham, kelishik kategoriya-
larini tadqiq etdik. 
Ushbu she’rda egalik kategoriyasiga oid 
birliklar 13 ta qo‘llangan. Egalik kategoriya-
laridan eng ko‘p III shaxs birlik egalik 
kategoriyasi qo‘llangan. Buni raqamlarda ham 
ko‘rishimiz mumkin: 
Egalik kategoriyasi – 100% (13ta) 
I shaxs birlik – 7,6% 
I shaxs ko‘plik – 0 
II shaxs birlik – 46,1% 
II shaxs ko‘plik – 0 
III shaxs birlik – 53,8% 
III shaxs ko‘plik – 0 
Ushbu she’rda kelishik kategoriyasiga oid 
birliklar miqdori 13 ta. Kelishik kategoriya-
laridan eng faol qo‘llangan birlik Jo‘nalish 
kelishigidir. Buni raqamlarda ko‘rishimiz 
mumkin: 
Kelishiklar – 100% (13 ta) 
Qaratqich kelishigi – 15,3% 
Tushum kelishigi – 15,3% 
Jo‘nalish kelishigi – 38,4% 
O‘rin-payt kelishigi – 23% 
Chiqish kelishigi – 7,6% 
Tahlillardan ko‘rinadiki, bugungi kunda 
lingvostatistik jihatdan o‘rganiladigan, tadqiq 
etiladigan noyob asarlarimiz bisyor. Lingvo-
statistik tahlil yordamida shoir nutqida faol 
qo‘llaniluvchi 
birliklar 
haqida 
talaygina 
ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bugungi 
kunda o‘zbek tilshunosligida ham bu sohada bir 
qancha tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.
Ф
ОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
[1] Muhamedova S., Saparnizoyova M., Matn lingvistikasi, Toshkent, 2011, b: 85-86
[2] Пиотровский Р.Г., Информационное измерение печатного текста. Энтропия языка и