O’rnatilgan elektrodvigatellar soniga ko’ra ekskovatorlar bir- va ko’p dvigatellilarga bo’linadi

Ochiq kon ishlarida asosan almashitiriladigan uskunasi bilan farq qiluvchi ikki turdagi bir kovshli elektr uskunalari qo’llaniladi: to’g’ri kuraklar (mexkuraklar) – karyer va ochish gusenitsali EKG, EVG va EG turdagi ekskovatorlar; ESh turdagi qadam tashlovchi ekskovator-draglaynlar. Bir kovshli ekskovatorlar – ulkan elektr energiyasi iste’molchilaridir.

O’rnatilgan elektrodvigatellar soniga ko’ra ekskovatorlar bir- va ko’p dvigatellilarga bo’linadi.

Bir dvigatelli ekskovatorlarda asosiy ishchi mexanizmlar bir elektrodvigateldan turli uzatmalar yordamida aylanadi. O’zgaruvchi tok elektr uzatish guruhi ekskovatorlari elektr uskunalari asosan quvvati 140 kW, kuchlanishi 380 V uch fazali tok dvigateli, boshqarish va himoya vositalariga ega. Bir dvigatelli ekskovatorlar elektr uskunalari va sxemalari bir-biridan kam farq qiladi. Boshqaruv va himoya apparaturasi sifatida boshqaruv stansiyalari va pultlarida joylashgan paketli va avtomatik havo o’chirgichlari, kontaktorlar, magnit ishga tushirgichlar, vaqt relesi, ishga tushirish va to’g’rilash rezistorlari, yarim o’tkazgichli to’g’rilagichlar va boshqalar ishlatiladi.

O’rta va yuqori ish unumdorligiga ega ko’p dvigatelli bir kovshli ekskovatorlarda har bir asosiy mexanizm individual doimiy tok elektrodvigateli bilan jihozlanadi. Bu dvigatellarni to’yintirish uchun individual yoki guruh elektr mashinali yoki doimiy tok statik o’zgartirgichlari (PPT) qo’llaniladi.

Ekspluatatsiya sharoitlarida ekskovatorlar katta quvvatli tarmoq dvigatellari karyer to’yinish tarmog’iga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Tarmoq dvigatellari ishga tushirilganda yoki o’zi ishga tushganda tarmoqda kuchlanish chetlashishi va tebranishi sodir bo’ladi. Kuchlanish sifatiga ta’sir etishdan tashqari dvigatellarni ishga tushirishda tok tashlashlari rele himoya sozlanishi va funksiyalanishini qiyinlashtiradi. Avariya rejimlarida ekskovatorlar tarmoq dvigatellari to’yintiruvchi tarmoqqa kam darajada sezilarli bo’lgan ta’sir o’tkazmaydi (o’chirgandan so’ng tarmoqda ma’lum kuchlanish saqlab qolinishi, tarmoqda QY joyi sustlashuvi), bu APV muvaffaqqiyatli ta’siri ehtimolini pasaytiradi va uskunalar shikastlanishini oshiradi.

To’g’rilangan kuchlanish chuqur regulirovkasiga ega ekskovator katta quvvatli elektr uzatgichlari to’yinuvchi nisbatan kuchsiz karyer elektr tarmoqlari sharoitlarida quvvat koeffitsienti oshishi va to’g’rilanadigan tiristirli elektr uzatgichining boshqa elektr qabul qiluvchilari ishiga salbiy ta’sir ko’rsatishining kamayishi muammosi muhim ahamiayatag ega. Tiristirli ta’sir etuvchi salbiy ta’sirini qoplash va kuchlanish sifatini yaxshilash (quvvat koeffitsienti oshirilishi va garmonik darajasi pasayishi) uchun ekskovatorlar elektr uskunalari tarkibi va xarakterini o’zgartiruvchi filtr kompensatsiyalash uskunalari ko’rib chiqilgan.

Bir kovshli ekskovatorlarda elektr energiyasi taqsimlanishi sxemasi 7.1 rasmda keltirilgan, undan ko’rinib turibdiki, elektr energiyasi havo yoki kabel elektr uzatish liniyasidan tashqi taqsimlash uskunasi NRU orqali yerga ulovchi o’zakli ingichka rezina kabel KGE yordamida ekskovatorga yetkaziladi.

Ilma kabelli baraban bilan jihozlanmagan ekskovatorlarda kabel (7.1, a rasm) ekskovator tayanch qo’zg’almas ramalari bo’lmalaridan birida joylashgan VU kirish uskunasiga bevosita yoki shtepselli ajratish orqali ulanadi. Ekskovator asosidan burilish platformasiga kuchlanishni uzatish uchun burilish platformasi markaziy sapfasida joylashgan yuqori voltli yoki aralash vertikal halqa tok qabul qiluvchi TK1 ga ulangan kabel markaziy sapfadagi oraliqdan o’tkazilgan. Tok qabul qiluvchidan kuchlanish ekskovator burilish platformasida joylashgan ichki yuqori voltli kompekt taqsimlash uskunasi (VRU) ga yetkaziladi. Keyin umumiy uch qutbli uzgich QS VRU dan kuchlanish ikki yo’nalish bo’yicha taqsimlanadi: 1) naysimon predoxranitellar F orqali yordamchi mexanizmlar va uskunalar elektr uskunalari to’yinadigan uch fazali shaxsiy ehtiyojlar kcuh transformatori (7.1, a rasm) ga yetkaziladi; 2) o’chirgich (moyli yoki sinxron) Q orqali asosiy o’zgartiruvchi agregat tarmoq uzatgichli (asinxron yoki sinxron) PD (M) elektro dvigateliga yoki bosh to’yinish tarmoq transformatoriga va kuch tiristirli o’zgartirgichlarga TrTP (7.1, b rasm) yetkaziladi. Tarmoq elektrodvigatellari asosiy mexanizmlar doimiy tok dvigatellari to’yinadigan generatorlar orqali aylantiriladi.

7.1 rasm. Bir kovshli ekskovatorda elektr energiyasi taqsimlanishi sxemasi.

Ulkan qadam tashlovchi ekskovatorlar burilish platformalarida ikki yoki undan ortiq VRU o’rnatiladi (7.1, v rasm): VRU1 – qadam tashlash mexanizmi dvigatellari va TrSN1 shaxsiy ehtiyojlar transformatorini boshqarish uchun, VRU2 – o’zgartiruvchi agregat asinxron dvigateli va ikkinchi (zahiradagi) TrSN2 shaxsiy ehtiyojlar transformatorini boshqarish uchun (bunda ushbu transformatorlar paralle ishlashi taqiqlanadi). Masalan, EVG-35/65M ekskovatorida shaxsiy ehtiyojlar transformatori va o’zgartiruvchi agregatlar uchta asinxron dvigatellarini to’yintirish uchun sakkizta KRU yacheykalari joylashgan.

To’yintiruvchi kabel o’rash va yoyisk uchun kabel barabanlari bilan jihozlangan ekskovatorlarda kuchlanishni yetkazish sxemasi qayd etib o’tilgandan bir necha farq qiladi. Bunday ekskovatorlarda ikkita yuqori voltli halqasimon tok qabul qiluvchilar (kabel barabani halqa tok qabul qiluvchisi va quyi rama tok qabul qiluvchisi) o’rnatiladi. PP dan kabel (7.1, a rasm) ekskovator yurish aravachasida o’rnatilgan kabel baraban gorizontal halqasimon tok qabul qiluvchisi TK2 (7.1, g rasm) qistirgichlariga ulanadi. Tok qabul qiluvchi TK2 dan yurish aravachasi (quyi rama) orqali yotqizilgan kabel bo’ylab bevosita yoki quyi rama KRU si orqali yuqori voltli (aralash) tok qabul qiluvchi TK1 ga uzatiladi (7.1, a rasm).

Katta quvvatli, kabel barabaniga ega ekskovatorlar quyi ramasida joylashgan elektr uskunalarini to’yintirish uchun quyi rama maxsus ichki taqsimlash uskunalari (VRUN) ko’rib chiqilgan (7.1, d rasm). Bu holatda kuchlanish TK2 tok qabul qiluvchi orqali (7.1, g rasm) QS VRUK uzgichga uzatiladi (7.1, d rasm), undan quyi rama yordamchi uzatgichlari va Tr0 yoritishni to’yintirish uchun TrSN shaxsiy ehtiyojlar transformatori kuchlanish oladi, keyin esa quyi ramadan burilish platformasi KRU ga TK1 tok qabul qiluvchi orqali yetkaziladi (7.1, a rasm).

Ko’p dvigatelli uzatgichli ekskovatorlarda salkam barcha elektr uskunalari burilish platformasida joylashadi. Ekskovator quyi ramasida harakat mexanizmi elektrodvigatellari, elektromagnitlar va kiritish qutilari joylashgan. Kuzov o’qi va tomida oxirgi o’chirgich, projektor, kuzov ventilyatorlari va yordamchi chig’iriq joylashgan.

Katta kovsh sig’imiga ega karyer gidravlik ekskovatorlar (EG-12, EG-20 va boshqalar) o’q, dastak va kovsh mustaqil gidavlik uzatmasi, harakat va burilish elektr uzatmasi bilan jihozlanadi. Gidro uzatma uchun ekskovatorlarda birliq quvvati 630 kW bo’lgan dvigatelli aksil-porshen to’g’rilanuvchi nasoslar o’rnatiladi. Ekskovatorga yetkaziladigan kuchlanish – 6 kV. Ekskovatorda KRUE 6 kV, transformatorlar va boshqaruv stansiyalari joylashadi. Barcha kabellar va simlar ajratishi kuzov tomi ostida maxsus o’zaklardan yasalgan bo’lib ular moylanishi amalda butunlay oldini oladi.

Ekskovatorlar eletr uskunalarini tarkibi va funksional vazifasiga ko’ra to’rt guruhga ajratish mumkin: 1) ekskovatorda kuchlanishni qabul qilish va taqsimlash uchun; 2) asosiy mexanizmlar uzatmalari; 3) yordamchi mexanizmlar uzatmalari; 4) yordamchi.

Asosiy mexanizmlar uzatmalari elektr uskunalari. Ekskovatorlardagi asosiy elektr uskunalari – asosiy ishchi mexanizmlar elektr uzatmalari. Ta’kidlab o’tilganidek, bu uzatmalar doimiy tok dvigatellarini to’yintirish uchun elektro mashinali va tiristorli o’zgartirgichlar qo’llaniladi.

Ekskovator asosiy mexanizmlari doimiy tok uzatma elektrodvigatellari maxsus ekskovator tuzilish (DPE, DPV, PME, MPE, DE, DEV, PBKE, PE, MP, MPS, MPV, MPVE turdagi va boshqalar) va issiqlikka chidamli kremniy organik izolyatsiyaga ega. Burilish mexanizmlari elektrodvigatellari vertikal tuzilishga, qolgan elektrodvigatellar esa – gorizontal tuzilishga ega. Dvigatellar o’z ventilyatorlari orqali amalga oshiriladigan mustaqil shamollatishga ega. Ekskovatorlar yordamchi mexanizmlari va uskunalari uzatmalari elektr uskunalari vazifasiga ko’ra biriktirilgan bir necha guruhlarga ajratish mumkin: ventilyator uskunalari uzatma dvigatellari (asosiy mexanizmlar generatorlari va dvigatellari puflash ventilyatorlari, kuzov va kabina), moylash sistemasi gidro- va moy nasoslari, ilma kabel barabanlari, o’qni ko’tarish va ta’mirlashni (yordamchi chig’iriqlar, ko’prik kranlar, ko’chma elektrotaliyalar) amalga oshirish uchun yuk ko’tarish uskunalari, oyna tozalagich va boshqlar. Elektrodvigatellar va boshqa elektr qabul qiluvchilar 6/0,4 (0,23) kV shaxsiy ehtiyoj transformatorlariga havo o’chirgichlari bilan ulanadi. Ekskovatorlar yordamchi mexanizmlari elektr uzatmalari uchun, qoidaga ko’ra, 380 V kuchlanishli qisqa tutashgan rotorli asinxron elektrodvigatellar qo’llaniladi. Asosan, AO2, AOL, AX, AA, 4A100SA4, 4A80A, 4A90A, 4AS13254, 4A90L4, 4AA63 turdagi va boshqa bir seriyadagi umumsanoat tuzilishidagi himoyalangan dvigatellar ishlatiladi, ko’tarish – transport mexanizmlari (o’q chig’iriq va ko’prik kran) uchun MT, MTV, MTKF, MTKN turdagi va boshqa kranli dvigatellar qo’llaniladi. Yordamchi mexanizmlar uzatmalarini boshqarish sxemasi odatdagidek.

Kuzov ventilyatorlari elektrodvigatellari va elektrqizdirgichlar avtomatik o’chirgichlar yordamida yoqiladi. Apparturalar sonini qisqartirish maqsadida ventilaytorlar dvigatellar va reduktorlar moylashlari guruh ishga tushirilishi amalga oshiriladi. Bosh o’zgartiruvchi agregat ventilyatorlari generatorlarini ishga tushirish kontaktorlar yordamida, asosiy mexznizmlar dvigatellari ventilyatorlari elektrodvigatellarini yoqish – kontaktorlar va paket o’chirgichlar bilan amalga oshiriladi.

Kabel baraban mexanizmi kichik quvvatli (3 – 4,5 kW0 doimiy tok elektro dvigateli ko’rinishidagi uzatmaga ega, to’yinish bir vaqtning o’zida kovsh tubi ochish dvigateli va oyna tozalagich dvigateli (to’yinish kuchlanishi 9V) to’yintirish uchun ham xizmat qiladigan uch fazali diod ko’prikchadan 220 V to’g’rilangan kuchlanish bilan to’yinadi.

EKG-5A ekskavatori 6 kV kuchlanishli karьer elektr tarmog’idan quvvatlanadi. Quvvatlantiruvchi kuchlanish ekskavator ishlayotgan joydan uzoq bo’lmagan joyda o’rnatilgan KRUN-6, YaKNO- 6 yoki KRUPP ulash nuqtasi yacheykasidan kabel yoki havo liniyasi orqali uzatiladi.

Keyin ekskavatorlarning yuradigan telejkasida joylashgan egiluvchan kabelga kuchlanish kiritish qurilmasi orqali uzatiladi. Keyin ekskavator aylanma platformasida (XA1) joylashgan tok uzatgichga va keyin kabelga o’tadi, markaziy tsapfa orqali ajratgich(QS) burilish platformasida o’rnatilgan KRUE yoki KVE ekskavator yacheykasiga kelib tushadi.

QS ajratgichi ulanganda 6 kV kuchlanish TME kuch transformatoriga uzatiladi, yordamchi qabul qilgichlar quvvatlanishi uchun bu yerda kuchlanish 0.4 gacha pasayadi (asosiy uzatmalarni sovutish sistemasi asinxron dvigatellar ventilyatorlari uzatmasi, kompressorlar va nasoslarning pnevmatik va gidravlik tormoz tizimi va moylash tizimida, payvandlash transformatori,yordamchi chig’ir, isitish, yoritish, aloqa, shuningdek quvvat olish uchun uch fazali magnit kuchaytirgich PDD 1,5V).

Kuch (QF) uzgich KRUE yacheykasiga, uni ulashda esa – M- dvigatelь uzatmasiga 6 kV kuchlanish uzatiladi. Dvigatel uzatmasining bir valida o’zgarmas tokning uch generatori joylashgan: (G1) ko’tarish generatori, yurish-burilish(G2), bosim(G3) va qo’zg’atuvchi(G4). Genaratorni qo’zg’atish cho’lg’ami magnit kuchaytirgich tizmidan quvvat oladi va generator aylanganida o’zgarmas tok hosil qiladi.

Bosh mexanizmlar dvigateli o’zgarmas toki generatorlardan quvvat oladi: ko’tarilish(M1);burilish(M2.1, M2.2) va KM1 kontaktorlari kontakti orqali yurish(M3); bosim(M5); va R qarshilik orqali qo’zg’otuvchiga doimo ulangan cho’mich tubini ochuvchi uzatma(M5), shunday qilib, dvigatel valida sekin aylanayotgan holat vujudga keladi,bu holat unga uncha katta bo’lmagan cho’mich tubini ochish mexanizmi arqonida sirtiy taranglik bo’lishini ta’minlaydi. Zarur holatlarda R qarshilik tubini ochishda KM2 kontaktori kontakti bilan shuntlanadi va shunday qilib cho’mich tubini ochishda mexanizm ishlab ketishi uchun M5 dvigateli valida kuchlanish yetarli darajada bo’ladi.

Asosiy adabiyotlar:
1. Nasriddinov Sh.G’., Kon elektrotexnikasi. O’quv qo’llanma. 3-qism. Konchilik korxonalarini elektr ta’minoti. – Toshkent,1995.

2. Plashanskiy L.A., Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. -M.:Uchebnik, 2005.

3. Puchkova L.A., Pivnyaka G.G. Elektrifikatsiya gornogo proizvodstva.- M.: 2006.

4. Chebotaev N.I. Elektrooborudovanie i elektrosnabjeniye otkritix gornix rabot.- M.:2006