O‘rni ma’ruza rejasi

 
O‘zbekistonda elektrotexnikaning 
rivojlanishiga doir tarixiy ma’lumotlar 
Sobiq Turkistonning O‘zbekiston hududiga taalluqli qismidagi barcha elektr 
stansiyalarining quvvati XX asr boshlarida 3000 kVt bo‘lib, jami 3,3 mln. kVt

soat 
elektr energiya ishlab chiqarilgan hamda aholi jon boshiga yiliga 1 kVt

soat to‘g‘ri 
kelgan. 
Barcha mavjud sanoat korxonalarida 140 ta xususiy elektr stansiyalar mavjud 
bo‘lib, eng kuchli elektr stansiya neft qazib olish korxonalarida–CHimyon qishlog‘i 
(650 kVt), hamda Qovunchidagi shakar-qand zavodida (442 kVt) edi. 

---

Toshkent shahrida dastlabki dizel elektr stansiya 1910 yilda qurilgan va uning 
quvvati 125 kVt bo‘lgan. 1911-1912 yillarda Toshkent tramvaylari uchun Belgiya 
hissadorlik jamiyati qurib ishga tushirgan issiqlik elektr stansiyasi har biri 290 kVt 
quvvatli beshta o‘zgarmas tok generatoridan tarkib topgan edi. Bu generatorlarning 
umumiy quvvati 1450 kVt (2159 ot kuchi), kuchlanishi esa 600 V bo‘lib, ularni dizel 
agregatlari harakatga keltirar edi. 
Rus savdogari Davidov qurdirgan elektr stansiya (231 kVt) gidroelektr stansiya 
(GES) bo‘lib, suv turbinasining quvvati 200 ot kuchiga teng, stansiya qo‘shimcha 
quvvatini 260 ot kuchli Volf lokomotivi ta’minlar edi. 
Qishloq xo‘jaligida va paxta tozalash zavodlarida bor-yo‘g‘i 4 ta elektr motor 
o‘rnatilgan edi. Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Farg‘ona, Andijon shaharlarida atigi 
2-3 ta ko‘cha elektr energiya hisobiga yoritilardi. Eng badavlat kishilar xonadoni 
elektr ta’minotidan bahramand bo‘lgan. 
Bir guruh tadbirkorlar – Belgiya hissadorlik jamiyati a’zolari Toshkent atrofida 
va Farg‘ona viloyatida GES qurishni, uning energiyasini Qo‘qon, Andijon va 
Namanganga 60 kV kuchlanishli elektr uzatish liniyasi yordamida uzatishni 
rejalashtirgan edilar. Afsuski, bu rejalar uzoq yillar amalga oshmadi. 
1920 yillarda O‘zbekiston shaharlarida bir necha dizel issiqlik elektr 
stansiyalar (IES) ishga tushirildi. Buxoro (490 kVt), Samarqand (360 kVt), 
Qo‘qon(395 kVt), Marg‘ilon (75 kVt), Termiz (89 kVt), qarshi, Vobkent, Xovos va 
boshqa shaharlardagi IESlar shular jumlasidandir. 
1926 yilning 1 mayida Toshkentda Bo‘zsuv GESining (loyiha quvvati 4000 
kVt) birinchi navbati (2000 kVt, har biri 1000 kVt dan 2 ta agregat), 1929 yilda 
uchinchi agregat va 1936 yilning aprelida to‘rtinchi agregat ishga tushirildi (hozir 
bu stansiya binosi O‘zbekiston energetiklari muzeyi). 1924-1928 yillarda 
O‘zbekiston Respublikasi elektr energetika xo‘jaligi quvvati 2400 kVt dan 12600 
kVt gacha ko‘paydi. Jami elektr energiya ishlab chiqarish 10 barobarga oshdi. 
Toshselmash zavodining qurilishi kuchli energetik baza yaratishni taqozo etdi. 
SHu sababli Toshkentda dizel elektr stansiya ishga tushirildi. 
Respublikamizning bir qator sanoat korxonalarida – Kattaqo‘rg‘on yog‘-moy 
zavodi, Andijon neft tarmoqlari va boshqa yirik korxonalarda yangi elektr 
stansiyalar qurildi, eskilari esa qayta jihozlandi. Natijada 1937 yilga kelib zavod va 
fabrikalar elektr stansiyalarining quvvati 25,4 ming kVtga etdi. 
1937-1940 yillarda elektr energiya ishlab chiqarish tez suratlarda o‘sib bordi. 
Chirchiq IES (12000 kVt), Quvasoy IES (12000 kVt) ishga tushirildi. 
Oq-tepa va Darg‘om GESlari qurilishi boshlandi. 
Sanoat korxonalarida elektr motorlarni ishlatish ko‘lamlari kengaydi. 
Shu davrlarda elektr ta’minotini markazlashtirish darajasi ham keskin 
ko‘tarildi. Agar 1925 yilda markazlashgan elektr ta’minoti umumiy talabning 

---

12,2%ini tashkil etgan bo‘lsa, 1937 yilda bu ko‘rsatgich 72%ga etdi. 
Umumenergetik balansda elektr energiyasining solishtirma ko‘rsatkichi-
elektrlashtirish koeffitsienti 1925-1926 yillardagi 22,5 foizdan 1940 yilda 81,6 
foizga etdi. Elektr jihozlanganlik koeffitsienti 1940 yilda 3,31 marta ko‘paydi. 
Sobiq Ittifoqning markaziy hududlaridan ko‘chirilgan sanoat korxonalarini 
elektr energiya bilan uzluksiz ta’minlash Chirchiq kanalida Oqqovoq GES larini 
loyihalab qurishni taqozo etdi. 1943 yilning yanvaridayoq quruvchilarning ulkan 
jasoratu-shijoati natijasida Oqtepa GES va shu yilning mart oyida Oqqovoq GES va 
sentyabrda 3-Oqqovoq GESlar misli ko‘rilmagan tez muddatlarda ishga tushirildi. 
Bu O‘zbekiston xalqining buyuk mehnat shijoati va g‘alabasi edi. 
Insoniyat tarixidagi eng vaxshiyona va ayovsiz jahon urushi (1939-1945 y.) 
davrida O‘zbekistonda beshta yangi GES qurish haqida Davlat Mudofaa 
qo‘mitasining qarori qabul qilindi (1942 yil 18 noyabr). Bular – Farhod, Solar, 1- va 
2- Bo‘zsuv GESlari hamda Oqqovoq GESlarining ikkinchi navbati edi. 
O‘sha davrda loyiha quvvati jihatidan dunyodagi eng kuchli GESlar qatoriga 
kirgan Farhod GES (loyiha quvvati 125000 kVt) qurilishi 1942 yilning noyabr oyida 
boshlandi. Urush yillarida 6 ta yirik GES ishga tushirildi. Toshkent yonidagi GES 
(1943 yil mart oyida), Bo‘zsuv GESi (1944 yil) shular jumlasidandir. Shovot, 
Shahrixon, Yangiariq GESlar qurilishlari keng ko‘lamda tezkorlik bilan olib borildi. 
1940 yilga nisbatan elektr energiya ishlab chiqarish 2,5 marta ko‘paydi (1940 yil 
481,8 mln. kVt 

s, 1945 yil 1185,7 mln. kVt 

s). 
Elektr stansiyalarda o‘rnatilgan generatorlar quvvati 170,1 dan 300,1 MVtga 
etdi. Respublika energetika bazasining mustahkamlanishi sanoat tuzilmasini 
batamom qayta qurib, qator yangi sohalarni rivojlantirishga asosiy turtki bo‘ldi. 
Og‘ir sanoat keskin rivoj topdi. 1944 yilda esa Bekobod metallurgiya zavodi po‘lat 
quymalarini tuhfa etdi. 
Kimyo, mashinasozlik, elektrotexnika va boshqa soha mahsulotlari hajmi 
keskin ortdi. 
Natijada jami ishlab chiqarishda og‘ir sanoat ulushi 1940 yildagi 13,3 foizdan 
1945 yilda 47,3 foizga ko‘paydi. 
Ammo, engil sanoat (paxta tozalash, oziq-ovqat) ulushi 1940 yillari 61,1 
foizdan 39,1 foizgacha kamayganini ham e’tirof etish joiz.