Orol dengizining qurishi insoniyat tarixidagi dunyoning eng yirik ekologik fojialaridan biri boʻldi. Sahroga aylangan dengiz tubidagi tuzlar, qum-chang va zaharli oʻgʻitlar insonlarhayoti va tabiatni xavf ostiga qoʻygan

Sahro oʻrnida oʻrmon
Moʻynoqdan bir necha yuz chaqirim uzoqdagi sahroda tong sahardan odamlar ishga tushishadi.
Bu yerlar hali 40 yil oldin ham 25-30 metrlik dengiz tubi edi. Bugun atrof izgʻirin shamol, tevarak esa kichik chigʻanoq hamda tuzlardan oppoq koʻrinadi.

Oʻzbekiston Orol dengizi tubidagi sahroda saksovul ekmoqda.

BBC 12 yildan keyin Oʻzbekistondan qilgan ilk dasturlardan biri Orol tubini oʻrmonga aylantirish tajribasi haqida boʻldi.

Erkaklar ikki nafardan ishlashadi. Bittasi bir chiziq boʻylab kichik oʻra qazib boradi, ikkinchisi och kulrang koʻchatlarni oʻtqazadi.
"Yomgʻir yogʻadimi, kun sovib ketadimi, baribir ishlaymiz" - deydi yigitlardan biri qatʼiyat bilan.
"Oʻz oldimizga maqsad qoʻyganmiz: bir gektar yerga koʻchat ekib chiqmasak, uyga qaytmaymiz".
Yigitlar saksovul koʻchatlarini oʻtqazishmoqda.
Koʻrimsiz va butasimon saksovul Markaziy Osiyoda tabiiy oʻsib kelgan daraxt. Oʻzbekistondagi Qizilqum sahrosida bir necha tabiiy saksovul oʻrmonlari ham bor.
Bugun esa Oʻzbekiston aynan shu saksovulni Orol qurishi oqibatlariga qarshi kurashdagi eng muhim vosita sifatida tanladi.

Saksovul oʻrmoni tuz va qumlarni ushlab qoladi

"Yaxshi rivojlangan bir tup saksovul oʻz ildizi atrofida 10 tonnagacha qum va tuzni tutib turadi" - tushintiradi Qoraqalpogʻiston Oʻrmon Xoʻjaligi mutaxassisi Oʻrazbay Allanazarov.
Saksovullar tuproqdagi chang-tuzlarni shamol uchirishini toʻxtatadi. Shu asno Orol tubidagi zaharli tuzlar osmonga koʻtarilishi kamayadi.
Hozir Oʻzbekistondagi Orol dengizi tubining yettidan bir qismi yoki yarim million gektari saksovul oʻrmoniga aylantirilgan.
"Mana bu yerda har ikkinchi saksovul koʻchati tutib ketgan va daraxtga aylangan. Bu juda yaxshi natija" - deydi odam boʻyidan oshib qolgan daraxtlarni koʻrsatib Oʻrazbay Allanazarov.
U 4-5 yil oldin ekilgan saksovul oʻrmoniga qarab quvonchini yashirmaydi.
Daraxtlar orasida boshqa giyohlar va oʻsimliklar ham oʻsayotganini koʻrish mumkin.
"Saksovul shoʻr va changga chidamli, shu uchun saksovul tanlangan" - tushuntiradi Oʻrazbay Allanazarov.
Saksovul bir chiziq boʻylab ekiladi. Ammo yonma-yon qatordan orasida 10 metrdan joy tashlanadi. Chunki saksovul voyaga yetgach, uning urugʻi atrofga sochiladi va orada ham yangi nihollar unib chiqadi.
Qarabsizki, bir necha yilda oʻrtadagi boʻsh joy ham yangi daraxtlar bilan qoplanadi.
Ammo oʻta quruqlashib ketgan iqlim, yogʻingarchilik kamligi va tuproq tarkibidagi zaharli tuzlarning baʼzan oʻta koʻpligi saksovullarning tutib ketishiga xalaqit beradi.
Baʼzan 20-25% koʻchatlar yashab ketadi, xolos. Hozir daraxtning yashovchanligini koʻpaytirish ustida ham izlanishlar ketmoqda.
Shundoq boʻlsa-da, qurigan Orol dengizining Oʻzbekiston tarafidagi yarim million gektar sahro bugun saksovul va yulgʻun oʻrmoniga aylantirildi.
Bu hali dunyoda misli kuzatilmagan aql bovar qilmas tajriba.
Biroq hamon 3 million gektarlik dengiz tubi ochiq sahro boʻlib qolmoqda.
Qolgan maydonni ham oʻrmonga aylantirish uchun esa hozirgi surʼatda yana 150 yil kerak.

Oʻrazbay Allanazarovning aytishicha, saksovul oʻrmonlarini kengaytirish kerak.

"Hozirgi ekish surʼati juda sekin" - tan oladi Oʻrazbay Allanazarov - "Biz jarayonni tezlashtirishimiz, koʻproq maydonda saksovul ekishimiz lozim.
"Ammo bu uchun mablagʻ, xorijiy sarmoyalar darkor".
Orolboʻyida hayotni asrab qolish uchun dengiz tubini oʻrmonga aylantirish aslida eng arzon, foydali va qulay chora sifatida tanlangan.
Lekin shu holatda ham har yili 18-20 ming gektarga saksovul ekish uchun 5-7 million atrofida mablagʻ darkor.
SSSRdan meros qolgan bu ulkan ekologik fojea oqibatlariga qarshi kurashish Oʻzbekiston va Qozogʻistonning gardaniga tushmoqda.
Aksar mablagʻni hozircha Oʻzbekiston hukumati ajratadi.
Saksovulzorlar kengayarkan, Qoraqalpogʻistonda koʻpchilik bugun yana kelajakka umid bilan qaray boshlagan.
Buni kapitan Almas otaning hazilnamo gapidan ham ilgʻaysiz.
"Dengizchi xalq edik, mayli uni yoʻqotdik, qani endi oʻrmonchi ham boʻlib koʻraylik-chi!"