Oʼrta Osiyoda dastlabki diniy qarashlar. Bajardi: aktkts 22-30 guruh talabasi xamidova nilufar qabul qildi: Mavzu: Oʼrta Osiyoda dastlabki diniy qarashlar. Reja: Kirish

1 Diniy qarashlarning xilma xilligi.
Jamoaning qonun qoidalaridan chiqmagan holda qolaversa 20-50 kishidan iborat bo’lgan kichik qabila, mexnat faoliyati jarayoni (ov oziqa izlash, qurol yasash, turar joyini jixozlash, olovni saqlash va k.k.) doimiy ijtimoiy munosabatlar, oilaviy urug’doshlik aloqalari va xodisalar jarayonida (ayollar almashuvi va nikox aloqalari, tug’ilishi va o’lim) afv etishdan ushbu jamoaning rux homiylari istalgan
va haqiqiylik o’rtasidagi jodu aloqalari to’g’risida ibtidoiy tasavvurlar mustahkamlanib joylashgan.
Bunday kaspiy fantastik tasavvurlarni kelib chiqishini yuqori diniy orqali namoyon etishimiz mumkin. Ikki muxim yangi usullar bilan namoyon etishimiz mumkin bu davrdagi sopient odam sopientgacha bo’lgan davrdan tubdan farq qiladadi. Birinchidan kumish jarayoni. Gorli sopient odam o’z qarindoshlarini kumishda maxsus marosimlar o’tkazar edi, shu bilan birga marxumlar ma’lum bir tayorgarlik udumlari bilan ko’milar edi: jasadni qizil mineral bo’yoq bilan qonlar edilar, uning yoniga kundalik extiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, asbob anjomlar va k.k. qo’yilar edi. Bularning bari o’z jamoa azolarini dafn etayotgan jamoa oxirat mavjud ekanligi ekanligi xaqida ibtidoiy tasavvurlari bo’lganligidan dalolat beradi. Tasavvurlar qanchalik iztirobli bo’lmasin, yuqori Paleolit odamlari uchun yerdagi hayot bilan bir qatorda o’zga dunyo mavjudligi to’g’risida g’oyalr vujudga keldi: marxumlar tiriklar hayotiga qandaydir ta’sir eta oladilar.


2 O’rta Osiyo xalqlari diniy tasavvurlarini shakillanishida jonivor va qushlarga sig’inish.

O’rta Osiyodagi madaniy yodgorliklar ushbu mintaqa xalqlari hayotida diniy tasavurlarning boy va xilma xil bo’lganligidan dalolat beradi. Bunday rang barang holatning vujudga kelishiga asrlar davomida mahalliy aholining dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanib kelganligi, davr o’zgarishlari, xalqlarning ko’chib yurushlari boshqa xalqlar etiqodlarining va mintaqa uchun yangi bo’lgan diniy tizimlarning kelib tarqalishi sabab bo’ldi. Tarixda va hozirgi kungacha ma’lum bo’lgan jonivorlar va qushlarga sig’inish eng ahamiyatli diniy tasavvurlar bilan bog’liqdir. Masalan O’zbekistondagi Teshiktosh mavzeyidan topilgan neandertal bola murda skleti tog’ echkisi shoxi bilan yonma yon qo’yilgan; shunday shoxlar shu kunlarimizda ham Tojikiston va Qirg’izistonning chekka joylaridagi musulmon machitlarini bezab kelmoqda. Ziyoratgoh joylarga tog’ echkisi va qo’chqor shoxlarini osib qo’yish nisbati tog’li mintaqalarda ko’proq tarqalgan. Yovvoy hayvonlar shoxlarining sarkal xosiyati haqidagi tasavvurlar umuman sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Islomiy muqaddas joylarda osib qo’yilgan shoxlarni yangi din tarafidan o’zlashtirilgan qadimiy diniy tasavvurlar qoldiqlari sifatida qarashimiz mumkin. Avliyolar mozorlarida, farzand tilab ziyorat qiluvchi ayollar ushbu shoxni asta chertganlar, agar shoxdan avliyoning muqaddas qabri ustiga chumolilar tushsa, unda ayol farzandli bo’ladi deb shonishgan.

Turkmanistonda sh kunlargacha yaqin kishisi qabriga marhumning u dunyosi obod bo’lishi uchun tog’ echkisi shoxini qo’yadi. Mang’ishloq, Ustyurt va Kaspiy dengizining shimoliy sharqiy qirg’oqlarida joylashgan qabirlarga qo’y toshlar qo’yilgan.
Qo’y toshlar yotgan hayvon shaklida ko’proq uchraydi. Odamlar tasavvurida, qabirlarga qo’y toshlar o’rnatilsa vafot etgan odam bilan birga qut baraka ketmasdan uyda qoladi deb ishonishgan. Tojikistonning tog’li xududlaridagi uylarning devorlarida muvaffaqiyat va omad ramzi sifatida qizil va sariq Rangda tog’ echkilarining rasmlari uchraydi. Qo’y toshlarga sajda qilish Markaziy Osiodagi barcha xalqlarning diniy etiqodlariga xosdir, chunki qo’y echkilar chorvador xo’jalikda asosiy tirikchilik manbaidir. Chorvadorlar tog’ echkisining go’shtini mo’jizakor kuchga ega deb hisoblaydilar. Ular yilga bir marotaba tog’ echkisining go’shtini tanavvul qilgan odamning yil davomida bilib bilmnay qilgan gunohlari yuvilib ketadi deb xisoblaydi. Boshqa xollarda esa qo’chqorni muqaddas ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tasavvurlarni uchratish mumkin. Masalan, avvalgi o’g’li vafot etgan yangi tug’ilgan chaqaloqqa yomon tasir ko’rsatishi mukin bo’lgan ruhlarni qo’qitish maqsadida Qo’chqor deb ism qo’yishgan. Xoram vohasida esa xonadonni ko’z tegishdan saqlash maqsadida hovlilarida qo’chqor boqqanlar ularning tasavvuricha yomon nazar qo’chqorning shoxiga tegib o’z kuchini yo’qotadi. Bo’ri ham qadimgi xalqlarda muqaddas hisoblangan. Yurtimizning ba’zi xududlarida xususan Andijon viloyatida yashovchi xalqlar orasida ayollar ko’zi yorishini yengillashtirish maqsadida unga quritilgan bo’ri yuragidan berishgan.
Urug’ qabila tizimining diniy e’tiqodlari dehqonchilikga e’tiqod qilish. Dehqonchilikga e’tiqod qilish – asosan hosildorlikga ta’sir ko’rsatuvchi tabiat omillari timsoliga sig’inishdan iborat bo’lgan. Taxminan sakkizming yil ilgari ketmon bilan dexqonchilik qilish, ishlab chiqarish faoliyatining asosiy turi edi. Dexqonning tabiat xodisalariga bog’liqligi va ayolning yetakchilik roli o’sha rolda davrning asosiy xususiyati bo’lib qolaverdi.