Oshkent davlat transport universiteti kafedrasi

Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita i.ch. harajatlari — konkret mahsulot i.ch.ga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, i.ch. vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar (yana q.Muomala harajatlari).
Umumiy xarajatlar (Jami xarajat) — (ingliz til. Total cost. Odatda TC kabi yuritiladi) — Maʼlum muddatli oraliqda maʼlum miqdorda mahsulot ishlab chirqarish uchun sarflangan o'zgarmas xarajat va o'zgaruvchi xarajatlarning yigʻindisi. ¹
TC=FC+VC
Bu yerda TC- umumiy xarajat, FC- o'zgarmas xarajat, VC- o'zgaruvchi xarajat.
Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bogʻliq boʻlmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bogʻliq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun maʼlum sarf xarajatlar talab etiladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va isteʼmolchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-harajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgʻi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga boʻlib oʻrganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (1-chizma). Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar (ish haqi, xom ashyo va mineral sarflari, amortizatsiya va h.k.) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bogʻliq boʻlib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, isteʼmolchiga yetkazilguncha ketadigan safrlarga aytiladi. Ular ikki guruhga boʻlinadi: qoʻshimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni oʻrash qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qoʻshimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlariga yaqin turib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushum summasidan qoplanadi.
Agar har kim oʻzgarmaydigan xarajatlarni barqaror deb hisoblasa, iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqishda va buxgalterlar tomonidan hisob-kitob qilishda foydalanilgan boʻlsa, unda jami xarajat miqdori lineer boʻlib, quyidagilar boʻyicha beriladi: jami xarajat = barqaror xarajatlar + birlik oʻzgaruvchan qiymati * miqdori.
Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun oʻrtacha umumiy, oʻrtacha doimiy va oʻrtacha oʻzgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. Oʻrtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar miqdoriga nisbatiga teng. Oʻrtacha doimny xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga boʻlish yoʻli bilan aniqlanadi. Oʻrtacha oʻzgaruvchi xarajatlar oʻzgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga boʻlish yoʻli bilan aniqlanadi
Ishlab chiqarish xarajatlari — tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va isteʼmolchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflardir.