O'simliklar dunyosi

2. 
O'rmon 
resurslari 
ularning 
qisqarishining 
salbiy 
oqibatlari. O'simliklarning, xususan o'rmonlar maydonining qisqarishi 
va holatini yomonlashuvi kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan 
bog'liqdir. Ibtidoiy jamiyatda kishilar o'zi uchun zarur bo'lgan 
narsalarning bir qismini o'simliklardan olib, uning qisman bo'lsa-da, 
o'zgarishiga sababchi bo'lgan. Feodalizm va kapitalistik davrlarda Yer 
sharidagi o'rmolar shafqatsizlarcha kesildi, undan yoqilg'i sifatida, 
qurilishda va kema ishlashda keng ko'lamda foydalanishi tufayli uning 
maydoni keskin qisqardi. Ayniqsa Yer sharining aholi zich yashaydigan 
joylarida o'rmonlarning 2/3 qismi yo'q qilindi. Natijada 500 mln. ga 
erdagi o'rmonlar maydoni qisqarib, dasht biyobonga aylantirildi. 
O'rmonlar ayniqsa aholi zich, kesish va tashish qulay bo'lgan joylarda va 
daryo vodiylarida ko'plab kesilgan. Chunki ularni suvda oqizish oson 
bo'lib, tashish arzonga tushgan. Bunga Oka daryosini misol qilib 
ko'rsatish etarlidir. Agar Okaning yuqori oqimida XVIII asrda o'rmon 
bilan qoplanganlik darajsi 15,8%, XIX asrda kelganda uning miqdori 
3,6% tushib qolgan. 
O'rmonlarni rejasiz, tartibsiz kesilishi o'z navbatida tabiatdagi 
muvozanatni buzilishiga sabab bo'ldi va insonnig xo'jalik faoliyati uchun 
qo'yidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelish jarayonini tezlatirdi: 
tuproq eroziyasi tezlashdi, daryo va ko'llarning rejimi o'zgarib, suvi 
kamaya boshladi, suv toshqinlari, sel tez-tez bo'ladigan bo'lib qoldi, 
mikroiqlimga ta'sir etdi, cho'llarda ko'chma qumlar maydoni kengaydi 
va hokazo. 
Tog'li rayonlarda suvning toshishiga, selga qarshi kurashda 
o'rmonlarning ahamiyati juda katta. Chunki o'rmonlar tog' yon bag'riga 

---

yoqqan yog'ining 90%ini ushlab qolsa, aksincha o'rmon yonbag'irlarida 
yog'inning 90%i oqimga aylanib selni vujudga keltiradi. Shu sabali Yer 
sharidagi qaysi tog'li joylarda o'rmonlar betartib kesilgan bo'lsa, o'sha 
erlarda tez-tez xavfli suv toshqinlari va sel bo'lib turadi. 
O'rmonlar sayyoramiz havosini tozalab turishda juda katta ahamiyatga 
ega. Chunki 1 ga o'rmon 18 mln. m
3
havoni tozalab turadi. Binobarin, 
o'rmonli erlardaga havo shahar havosidan 200 marta tozadir. Chunki 1 
ga erdagi archa o'rmonlari katta bir shahar havosini tozalb tura oladi. 
Bulardan tashqari o'rmonlar tabiatni yanada go'zal, shifobaxsh qiladi va 
u orqali kishiga madaniy-estetik zavq beradi. 
O'zbekiston tog'laridagi asosiy o'rmonlar Ugom, Piskom, Chotqol, 
Hisor, Turkiston, Zarfshon kabi tog' tizmalarida joylashgan. 
Kishilar o'zlarining faoliyatida o'simliklardan haddan tashqari ko'p va 
betartib foydalanishlari oqibatida sayyoramizning o'simlik qoplamida 
jiddiy, salbiy o'zgarishlar sodir bo'lmoqda, juda qup o'simliklar turlari 
kamayib, noyob turga aylanib bormoqda. Shu sababli hozirgi kunda Yer 
sharining yashil boyliklarini muhofaza qilish, ulardan oqilona 
foydalanish, qayta boyitib borish muhim masalaga aylanib qoldi. 
1948 yilda BMT qoshidagi Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ishlarni 
boshqaruvchi va konsultasiya beruvchi organ – Tabiatni muhofaza qilish 
Xalqaro ittifoqi tuzildi. Bunga 100 dan ortiq mamlakatlarning 450 
davlatlar va jamoat tashkilotlari birlashtirildi. Tabiatni muhofaza qilish 
xalqaro 
ittifoqi 
ilmiy 
jamoatchilikka 
murojaat 
qilib 
barcha 
mamlakatlardagi nodir va yo'qolib borayotgan xayvonlarning holatini 
har tomonlama o'rganishda yordam berish, ularni muhofaza qilish 
choralarini topishga chaqirdi. Noyob va kamayib borayotgan hamda 

---

yo'qolish xavfi ostida turgan barcha turlarni o'rganiuvchi diomiy 
komissiya tuzdi. Bu komissiya bir necha yillar (1949-1966) mobaynida 
nodir va kamayib borayotgan hamda yo'qolshi xavfi ostida turgan barcha 
turlar haqida material to'plab, maxsus “Qizil kitob” (The Red Data 
Book) va hozirgi foydalanish joyi, soni, biologik xususiyatlari, dunyo 
hayvonot bog'laridagi miqdori va har xil mamlakatlarda ximoya qilish 
uchun qabul qilingan chora-tadbirlar haqida ma'lumotlar keltiriladi. 
Xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvon turlari 5 ta toifaga bo'lingan: 
1. Yo'qolib borayotgan turlar; 
2. Kamayib borayotgan turlar; 
3. Noyob-nodir turlar; 
4. Noaniq turlar; 
5. Tegishli chora-tadbirlar 
Sobiq ittifoqda 1974 yilda “Qizil kitob” ta'sis etilgan bo'lib, 1978 
yilda “Qizil kitob” chop etildi. Unga 63 tur va kenja tur sut 
emizuvchilar, 63 ta qush, 8 ta amfibiy, 21 ta sudralib yuruvchi 
mavjudotlar kiritilgan edi. “Qizil kitob” ning O'zbekistonga ta'luqli 
joylari ko'pgina olimlar tomonidan ishlab chiqildi. 
O'zbekiston respublikasiningturli mintaqalarida 650 dan ortiq 
umurtqali hayvonlari, shu jumladan, 79 dan ortiq qushlar, 99 ta 
sutemizuvchilar turlari va tur vakillari uchraydi. Faqat Sirdaryo va 

---

Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari va ko'llarda baliqlarning 
60 turi, ambfibiyalarning 3 turi uchraydi. Respublikamizda sudralib 
yuruvchilarning 57 turi, suvemizuvchilarning 91 turi va qushlarning 
410dan turi uchraydi. 

---