O'simliklarni vegetativ ko'paytirish usullari mundarija kirish I bob. O’simliklarning ko’payishi haqida tushuncha

Ishning maqsad va vazifalari. Ishning maqsad va vazifalari o’simliklar dunyosiga mansub bo’lgan turlar bilan tanishish, ularning ahamiyatini o’rganish, vegetativ ko’payish usullarni amaliyotda foydalanishni keng joriy etish. Vegetativ ko’payish turini qishloq xo’jaligidagi o’rni va ularning foydali jihatlarini aniqlash ishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha tadqiqot obyekti va predmeti. Asosiy tadqiqot obyektlari o’simliklar dunyosi va ularga mansub bo’lgan vakillari. Vegetativ ko’payish turlari va usullarini qishloq xo’jaligida to’g’ri qo’llay olish.
Ishning amaliy ahamiyati. O’simliklarni ko’payishini o’rganishda, avvalo, ularni qanday sharoitda va muhitda o’sishini aniqlash lozimdir. O’simliklar dunyosi vakillarining ichki va tashqi tuzilishi hamda ko’payishini o’rganish ko’lami vegetative ko’payishni foydali jihatlarini tushuntirib berishda amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi.
Ishning xajmi. Kurs ishi 2 bobdan iborat bo’lib, unda ko’payishning asosiy turlari amaliyotda foydalanish, ularning qaysi o’simliklarda foyda berishi, vegetative ko’payishi to’la yoritilib berilgan.


I BOB. O’simliklarning ko’payishi haqida tushuncha
1.1. Jinsiz ko’payishi haqida umumiy ma’lumot
O'simliklar ko'payishi bir tur yoki navning o'simliklarni ko'payish jarayoni bo'lib, u jinsiy yoki jinssiz bo'lishi mumkin. Bu o'simliklarning vegetativ qismlaridan foydalanish orqali sodir bo'lishi mumkin, masalan barglar, borib taqaladi va ildizlar yangi o'simliklarni etishtirish yoki o'simliklarning ixtisoslashgan o'simlik qismlaridan o'sish orqali.
Ko'pgina o'simliklar vegetativ ko'payish bilan ko'payadigan bo'lsa, ular kamdan-kam hollarda faqat ushbu usuldan foydalanadilar. Vegetativ ko'payish evolyutsion jihatdan foydali emas; u genetik xilma-xillikka yo'l qo'ymaydi va o'simliklarda zararli mutatsiyalar to'planishiga olib kelishi mumkin. Vegetativ ko'payish o'simliklarga ko'proq hosil berishga imkon beradigan bo'lsa, ma'qullashadi nasl resurs birligiga urug 'etishtirish orqali ko'payishdan ko'ra. Umuman olganda, o'simlikning o'spirinlari vegetativ ravishda ko'payishi osonroq. Aksariyat o'simliklar odatda jinsiy yo'l bilan ko'payadigan bo'lishiga qaramay, ko'pchilik vegetativ tarzda ko'payishi mumkin yoki gormonal muolajalar orqali buni amalga oshirishi mumkin. Buning sababi meristematik hujayralar qodir uyali farqlash ko'plab o'simlik to'qimalarida mavjud.
Vegetativ ko'payish odatda a deb hisoblanadi klonlash usul. Biroq, tikonsiz karapuzning ildiz so'qmoqlari (Rubus fruticosus ) tikanli turiga qaytadi, chunki xayoliy otish genetik jihatdan tikanli hujayradan rivojlanadi. Tikonsiz karapuz - ximera, epidermis qatlamlari genetik jihatdan tikansiz, ammo uning ostidagi to'qimalar genetik jihatdan tikonlidir.
Payvandlash ko'pincha to'liq klonlash usuli emas, chunki ko'chatlar anaç sifatida ishlatiladi. Bunday holda, o'simlikning faqat tepasi klonaldir. Ba'zi ekinlarda, xususan olma, anaçlar vegetativ ravishda ko'payadi, shuning uchun agar paxta va anaç ikkala klon bo'lsa, barcha payvandlash klon bo'lishi mumkin. Apomiksis (shu jumladan apospory va diplospory) urug'lanishni o'z ichiga olmaydi ko'payish turi. Gulli o'simliklarda urug'lanmagan urug'lar ishlab chiqariladi yoki ko'chatlar gullar o'rniga o'sadigan. Hawkweed (Ieratsium ), karahindiba (Taraxakum ), ba'zi sitrus (Sitrus ) va Kentukki bluegrass kabi ko'plab o'tlar (Poa pratensis ) barchasi jinssiz ko'paytirishning ushbu shaklidan foydalanadilar. Bulbils ba'zan sarimsoq gullari o'rniga hosil bo'ladi.
O’simliklar dunyosida ko’payish usullari juda xilma-xildir. O‘simliklar dunyosida ko‘payishning turli xili mavjud. Tuban va yuksak o‘simliklar uch xil ko’payish: jinssiz, vegetativ va jinsiy ko’payish usullari bilan ko‘payadi. Jinsiy ko‘payishda yangi organizm ikki xil hayotiy xususiyatga ega bo‘lgan jinsiy hujayralarning o‘zaro qo‘shilishidan kelib chiqadi. Shuning uchun ham jinsiy ko‘payish jinsiy yangilanish deb ham yuritiladi. Jinssiz ko‘payish ham jinsiy ko‘payish ham maxsus ko‘payish uchun xizmat qiluvchi hujayralar yordamida sodir bo‘ladi. Jinssiz ko‘payish sporalar yordamida ko‘payishdir. Sporaning muhim xususiyatlaridan biri shuki, u ikkinchi bir hujayra bilan qo‘shilmay turib, yangi individ hosil qiladi. Ikkinchidan, u ona o‘simlikdan har doim ajralib chiqib, ushbu turni uzoq masofalarga tarqalishini ta’minlaydi. O‘simlik sporalari uning tarqalishida va ko‘payish jarayonida har xil rol o‘ynashi mumkin. Ko‘pchilik yashil va qo‘ng‘ir suv o‘tlari hamda zamburug‘lar sporalarining o‘sishi natijasida ona organizm o‘xshash yosh individ rivojlanadi va ko‘payish jarayonini tugallaydi. Suvo‘tlar va barcha sporali yuksak o‘simliklarda yangi individning qayta tiklanishi faqat sporalar yordamida ko‘payish bilan jinsiy jarayonlarning birgaligida amalga oshadi.
Jinssiz ko‘payish uchun yangi avlodni qayta tiklanishida maxsus bir hujayrali sporalar yoki zoosporalar (spora grekcha urug‘; zoon - esa hayvon demakdir) yordamida amalga oshadi.. Xivchini yordamida suvda harakatlanuvchi sporalar zoosporalar deb ataladi. Spora zich qobiq bilan o’ralgan, uning ustki qismida har xil o’simtalar bo’ladi. Hujayraning tiriklik qismi sitoplazma, yadro va mitoxondriyalar, plastidalar yoki proplastidlar hamda zahira oziq moddalardan moylar, oqsillar, kraxmal va shaker moddalar bo’ladi. Sporalar quruqlikda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘lib, mustaqil harakatlana olmaydi. Ular mayda va yengil bo‘lganligi uchun shamol yordamida tarqaladi. Qulay sharoitga tushgan spora o’sib yangi individ hosil qiladi. Zoosporalar ko‘pincha suv o‘tlarida, zamburug‘larda hosil bo‘lib, o‘z xivchinlari yordamida suvda bemalol harakatlanadi.
Sporalar yoki zoosporalar ona o‘simlikning maxsus hujayralaridan yoki organidan hosil bo‘ladi. Ularni agar spora hosil qilsa, sporangiya, zoospora hosil qilsa zoosporangiya deb ataladi (1-rasm).
Evolyutsiya jarayonida organizmlarning birmuncha murakkablashishi sporangiyalarni ko‘p hujayrali bo‘lishiga va mustaqil organga aylanishiga olib keldi. Shunday qilib, har bir o‘simlik turida o‘ziga xos sporangiya hosil bo‘ldi. Ana shunday o‘ziga xos har xil sporangiya va undan hosil bo‘lgan sporalar zamburug‘ turlarida ko‘plab uchraydi. Ko’pchilik zamburug’larda maxsus sporangiylarda mitseliyning oxiridagi hujayralarning bir necha marta bo’linishidan sporaga aylanadi.

1-rasm. O’simliklarni spora hosil qilishi: 1-Mog’orning bir hujayrali sporangiysi; 2-paporotnikning ko’p hujayrali sporangiysi; 3- uning sporangiysidan sporalarni to’kilishi; 4- Ulothrix suvo’tining zoosporangiysi va uning zoosporalari
Ona o‘simlikdan ajralgan spora yoki zoospora qulay sharoitga tushsa, bemalol o‘sadi, urug‘lanish jarayoni o‘tmasdan yangi o‘simlik hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham bunday ko‘payish jinssiz ko‘payish deb ataladi. Havo harorati, chirindi va suv yetarli bo‘lgan muhit sporaning o‘sishi uchun yaratilgan qulay sharoitdir.
Spora va zoosporalar hujayraning meyoz bo’linishi natijasida hosil bo’ladi va ular gaploid xromosomga ega bo‘ladi. Sporalar o’lchami nihoyatda kichik bo’ladi. Jinssiz ko`payish natijasida ayrim hujayralar yoki organlarning bo`linishi natijasida yangi organizmlar hosilboladi. Jinssiz ko`payishdayangi avlodlar ona avlodning aynan nusxasi hisoblanadi. Jinssiz ko`payishiiing biologik ahamiyati organizmlarning tez ko`payishi va ko`p avlod hosil bo`lishini ta`minlashdan iborat. Jinssiz ko`payish hayvonlarga qaraganda o`simliklarda ko`proq uchraydi. Ko`payishning bu turi qishloq xcrjaligi: bogdorchilik, sabzavotchilik, dalachilik uchun katta ahamiyatta ega, qishloq xo`jaligi amaliyotida faqatgina jinssiz yol bilan ko`paytiriladigan ko`pgana madaniy o`simliklar bor. SHu nuqtai nazardan olganda gulli, urugli oliy o`simliklarning vegetativ ko`payishi biz uchun katga ahamiyatga ega. Vegetativ ko`payish o`simliklarning vegetativ jinssiz qismlari yordamida yuzaga chiqadi. O`simlikning ildizi, poyasi, bargi ana shunday qismlar jumlasiga kiradi, bular yo maxsus organlar, yoki yangi qismlar paydo qilib boradi. o`simliklar qalamchalar yordamida ham ko`payadi. Vegetativ ko`payishga o`simliklarning jingalaklari, ildiz bachkisi, piyozchalari, tugunaklari va ildiz poyasidan ko`payishlarini misol qilib ko`rsatish mumkin.