O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»


Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar


Download 1.51 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/153
Sana05.01.2022
Hajmi1.51 Mb.
#214774
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   153
Bog'liq
Alisher navoiy nomidagi

Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. 
 
Pedagogika  fani  shaxsning  kamolatiga  yetishning  murakkab  va  ziddiyatli  jarayon  deb 
beradi. Shaxsning kamolga  yetishishida nasl  - irsiyat  (biologik),  ijtimoiy muhit ham,  maqsadga 
muvofiq amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya va nihoyat o’zining mustaqil faoliyati ham muhim 
ahamiyatga ega. 
 
Shaxs  qanday  jamiyatda  yashasa  o‘sha  jamiyat  hayotidagi  qonun-qoidalarga  asosAn 
kamol  topadi.  Agar  shu  jamiyatning    moddiy  va  ma’naviy  boyliklari  yuksak  bo‘lsa,  u  shaxsga 
shu qadar katta ta‘sir ko‘rsatadi yoki aksincha. Ikkinchi tomondan esa, shaxs faoliyati davomida 
mehnat  orqali  o‘z  moddiy  va  ma‘naviy  boyligini  yaratish  jarayonida  ongini,  hayotini,  turmush 
sharoitini ham yaxshilab boradi. 
 
Odam atrofni obyektiv borliqni ko’proq bilgani sari onglilik darajasi o’sadi, fikrlash doirasi 
kengayadi, yangi ong va ko’nikmalarni egallaydi va o’zini takomillashtirib boradi. 
 
Demak, shaxsning kamolga yetishuvi jamiyat rivojiga chambarchas bog‘liq. 
Irsiyat 
 
Irsiyat  deganda,  bolaga  ota-ona  va  umuman  yaqin  ajdodlardan  ya‘ni  nasldan-naslga 
o‘tadigan biologik xususiyat va o‘xshashliklar tushuniladi.  
 
XVI  asr  falsafasida  preformizm  oqimi  namoyondalarining  fikricha,  odam  bolasi  ona 
pushtidaligidayoq  insonga  xos  barcha  xususiyatlarga  ega  bo‘ladi,  rivojlanishi  esa  shu 
xususiyatlarning miqdoriy ko‘payib borishidan iboratdir. 
 
XX  asrda  bixeviorizm  nazariyasini  AQSh  pedagogi  va  ruhshunosi  E.Tridayk  asos 
soldi.Uning  fikricha,  shaxsning  barcha  xususiyatlari,  xususan  ong  va  aqliy  qobiliyati  ham 
nasldan-naslga  o‘tadi,  go‘yo  odamning  ko‘zi,  tishlari  va  barmoqlari  kabi  aqliy  qobiliyat  ham 
tabiatan  berilgandir.  Ularning  fikri  to‘g‘ri  bo‘lsa,  odam  ham  daraxt  singari  o‘sishi  yoki  tabiiy 
holda tarbiyalanishi lozim edi. 
 
Amerikalik pragmatik pedagogikasining otaxoni D.Dyun va hozirgi davomchisi A.Kombas 
va boshqalar ham shaxsning rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asosladilar.  


 
―Haqiqiy  tarbiya  tashqaridan  kiritiladigan  narsa  emas,  u  odam  bilan  dunyoga  kelgan 
xususiyat va qobiliyatni o‘stiradi‖, deydi D.Dyun. 
 
Biogenetiklar  (Bolduin,  Chemberlin,  Stenli  Xoll  va  boshqalar)  XX  asr  boshlarida 
bolaning ruhiy jihatdan o‘sishini, zoologlar F.Myuller va E.Gekkellar tomonidan kashf qilingan 
biogenetik  qonun  asosida    boradi,  degan  fikrni  ilgari  suradilar.  Bogenetik  qonun  ―Ontogenez 
filogenezni  takrorlaydi‖  deb  ta‘riflanadi.  Ma‘nosi  -har  bir  organizm  o‘zining  embrional 
taraqqiyotida  o‘zidan  (oldingi)  avvalgi  barcha  bosqichlarni  takrorlaydi,  ya‘ni  individual 
organizm  o‘zining  tuxum  xo‘jayra  holatidan  mukammal  holatga  yetguncha  boshidan 
kechiradigan qator shakllarni shu organizm ajdodlari bosib o‘tgan juda ko‘p shakllarining qisqa, 
ixcham takrorlanishi demakdir. 
 
Avstraliyalik ruhshunos  K.Byuller hatto bolaning  aqliy jihatdan o‘sishini ham  irsiyatga 
bog’laydi.  Boshqa  chet  el  ruhshunoslari  bolaning  ruhiy  taraqqiyotida  tana  tizilmalaridagi 
endokrin apparati (ichki sekresiya bezlari) dagi o‘zgarishlar va hokazolar katta ahamiyatga ega 
deb biladilar. 
 
Ayrim pedagog va ruhshunoslar orasida bolaga boshqacha qarash ham mavjud. Ularning  
fikricha, insonning kamolati ikki omilga - irsiyat va ijtimoiy muhitga bog’liqdir. Irsiyat 
o’zgarmaydi, ijtimoiy muhit hamma davrlar uchun o’zgarmasdir. 
 
Pedalogiya  ta‘limotiga  ko‘ra  bolani  kamol  etishi  hatto  kelajagi  faqat  irsiyatga    va 
o‘zgarmas muhitga bog‘liq.  
 
Antropologiya fani yutuqlariga asoslanadigan bo’lsak, tarixiy, ijtimoiy taraqqiyot 
natijasida odamning anatomik, fiziologik belgilar (odamning kalla suyagi, qo’li, oyoqlari, aqliy 
qobiliyatlari ham) o’zgarishi mumkin.  
 
Demak,  bola  shaxsining  rivojlanishiga  naslning  ta‘siri  deganda,  ota-onaga,  avlod-
ajdodlarga o‘xshashlikni ifodolovchi biologik belgilarning takrorlanishini tushunmoq kerak.  
 
Har  bola  ota-onasidan  meros  sifatida  biologik  ko‘rinishlarga  (tananing  tuzilishi, 
sochining,  ko‘zining,  terisining  rangi,  bo‘yi-basti)  ega  bo‘lib  dunyoga  keladi.  Bular  jismoniy 
xususiyatlardir. Bu haqda I.A.Karimov  
―Odam  tabiiy  omillarga  -  ko‘ra  o‘zi  mansub 
bo‘ladigan  irq  va  ellatni    tanlay  olmaydi.    Ota-onani  tanlay  olmaydi.  Lekin  dunyoqarashni, 
axloqi,  ma‘naviyatini  o‘zi,  hyech  kimning  tazyiqimiz  va  ayniqsa  zo‘ravonliksiz  tanlab  olishi 
mumkin va lozim‖ - degan edi (36 bet). XXI asr. Shuningdek, oliy nerv faoliyatining ko‘rinishlar 
(xolerik,  sangvenik,  flegmatik,  melanxolik)  ham  tug‘ma  bo‘lib  o‘tadi,  bu  fiziologik 
xususiyatlardir.  
 
Ayni  vaqtda  bolaga,  insonlarga  xos  xususiyatlar  ham  irsiyat  yo‘li  bilan  tug‘ma  o‘tadi. 
(Masalan, aqliy yoki jimsmoniy mehnat qilishi va nutqning rivojlanishi va hokazo). Ammo bular 
tug‘ma  imkoniyatlar  bo‘lib,  ularning  rivojlanishi  uchun  inson  bolasi  insoniy  muhit,  odamlar 
orasida yashab, ular bilan aloqa qilishi, ijtimoiy mehnatda ishtirok etmog‘i lozim. Chunki inson 
biologik mavjudod sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudod sifatida rivojlanadi va kamolga yetadi.  

Download 1.51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling