O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»

Tarbiya qoidalari va qonuniyatlari 
Tarbiya qoidalari o‘qituvchi, tarbiyachilarga  yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi qoidalar  yig‘indisi 
hisoblanadi. Yetuk, barkamol insonni shakllantirish vazifalari va maqsadi bilan belgilanadi. Buni 
yanada tushunarliroq tarzda ifodalash mumkin. 
Tarbiya  jarayonlari  o‘qituvchining,  o‘quvchini  hozirgi  zamon  uchun  foydali  fazilatlarni 
shakllantirishga,  tarbiyaning  mazmuni,  shakli,  metodlariga  qo‘yiladigan  talablarni  belgilab 
beradigan  qoidalar  yig‘indisiga  aytiladi.  Tarbiya  qonunlari  Sharq,  G‘arb,  Markaziy  Osiyo  va 
boshqa  xalqlar  faylasuflari,  donishmandlari  fikrlari  hamda  milliy  pedagogikada  erishgan 
yutuqlariga  asoslangan.  Tarbiyaning  har  bir  qoidasi  mustaqil  bir  pedagogik  maqsadni  nazarda 
tutmog‘i,  boshqa  qoidalar  bilan  o‘zaro  aloqada  yagona  umumiy  pedagogik  maqsadni  amalga 
oshirishga,  ya‘ni  barkamol,  yetuk  insonni  shakllantirishi  darkor.  Bu  vazifani  ro‘yobga 
chiqarishda  tarbiyaning  xususiyatlarini  hisobga  olish  va  qonuniyatlariga  rioya  qilishi  talab 
etiladi.  Tarbiya  jarayonida  bu  qoidalarga  amal  qilish  uning  samarasini  oshiradi.  Tarbiyaning 
mazmuni, tashkil etilishi, usullari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablar tarbiya qonunlarida o‘z 
aksini topadi. 
Tarbiyaning  mohiyati,  mazmuni,  qoidalari  O‘zbekiston  Respublikasining  ―Ta‘lim 
to‘g‘risida‖gi qonuni va ―Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi‖ talablaridan kelib chiqadi. Ana shu 
kadrlar sifati, mahorati, milliy va umumbashariy fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan. 
Tarbiya  qonunlari  quyidagilardan  tashkil  topadi:  tarbiyaning  ma‘lum  maqsadga 
qaratilganligi, tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi, mehnat asosida tarbiyalash, jamoada va jamoa 
orqali  tarbiyalash,  o‘quvchi  shaxsini  hurmat  qilish  va  talabchanlik,  o‘quvchiga  qo‘yiladigan 
talablarning  birligi,  tarbiyaning  insonparvarlik  va  demokratik  g‘oyalarda  amalga  oshirioishi, 
tarbiyani milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil qilish, tarbiyada yosh va individual 
xususiyatlarni hisobga olish, tarbiyada tizimlilik, izchillik va yuoshqalar. 
Insonparvarlik  va  demokratiya  qoidalari  ―Ta‘lim  to‘g‘risida‖gi  Qonunda  ―Ta‘lim  va 
tarbiyaning  insonparvarlik  demokratik  xarakterda  ekanligi‖  alohida  ta‘kidlangan  (20  bet). 
O‘qituvchining bilim saviyasi, ma‘naviyati jamiyatni harakatga keltiruvchi  yetakchi omillardan 
biri  sanaladi.  Shuning  uchun  tarbiyani  amalga  oshiruvchi  o‘qituvchining  insonparvarlik  va 
demokratiya  mohiyatini  bilishi  hamda  shu  qoida  asosida  kishini  tarbiyalashi  muhim.  Tarbiyani 
demokratiyalash  - bu tarbiyachi  va tarbiyalanuvchi  o‘rtasida o‘zaro ishonch, hamkorlix asosida 

---

pedagogik munosabatlar mohiyatini o‘zgartirish demakdir. By tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb 
qilim uning rivojlanishiga jamoat omillarini kiritish demakdir. 
O‘qituvchi pedagogik faoliyatda insonparvarlik g‘oyalariga rioya qilib ish tutishi darkor. 
O‘qituvchi  o‘quvchiga  avvalgidek,  tarbiya  obyekti  emas,  balki  o‘zi  kabi  subyekt  deb  qarashi 
darkor. Ya‘ni o‘quvchiga faqat uning buyrug‘ini bajaruvchi emas, balki mening o‘zim bilan teng 
huquqli, birga ishlovchi, ishonchli, hamkorlik qiluvchi deb qarashi lozim.  
Tarbiyada  milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlar  ustuvorligida  o‘quvchilarni  milliy  va 
umuminsoniy  qadriyatlar  ruhida  tarbiyalash  muhim.  Shuning  uchun  ularga  qadriyatlarning 
mohiyati, mazmuni va shakli bilan tanishtirib, ularda milliy ong, g‘urur, o‘zlikni anglash, milliy 
iftixor tuyg‘ularini shakllantirish kerak. Buning uchun xalqning ko‘p yillik madaniy va ma‘naviy 
me‘rosini  o‘rganish  qodasiga  rioya  etish  katta  foyda  beradi.  Ma‘naviy  me‘ros  xalq  og‘zaki 
ijodida, mutafakkirlar qarashlarida va xalq tajribasi kabi yo‘nalishlar orqali amalga oshiriladi.