O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»

 
Tarbiyaning xususiyatlari 
Shuni nazarda tutish kerakki talim va tarbiya yagona jarayondir. Ammo ularni aynan bir 
jarayon deb o‘ylash mumkin emas. 
Chunki  har  bir  insonning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  va  belgilari  bor.  A.S.Makrenkoning 
fikricha tarbiya mantiqi ta‘lim mantiqini takrorlamaydi. 
Bolalarni tarbiyalash ishlari  (ijtimoiy muhit,  oila, bolalar doimo duch keladigan xilma  - 
xil odamlar, bolalar va o‘smirlar tashkilotlaridagi ishlar, radio, televideniye, adabiyot va san‘at) 
kabi  ta‘sirlar  bilan  qo‘shilib  ketadi.  Shuning  uchun  ham  tarbiyani  ko‘p  qirrali  jarayon  deyish 
mumkin.  Ta‘limda  esa  o‘qituvchiga  hyech  kim  qarshilik  ko‘rsatmaydi.  Tarbaya  jarayonining 
birinchi  xususiyati  -  uning  ko‘p  qirrali  jarayon  ekanligidir.  Tarbiya  jarayonining  ikkinchi 
xususiyati  -  uning uzoq  muddat davom  etishidir. Buning uchun oylar va  yillar mobaynida qunt 
bilan ishlash talab etiladi.  
Tarbiya  masalasi  murakkab,  qiyin  masala  ekanini,  u  maktab  doirasi  bilan  cheklanib 
qolmaganini,  balki  bolalarni  tarbiyalash  uchun  hamma  mas‘uldir.  Unda  bolalar  uzluksiz 
tarbiyalanib boradilar. 
Tarbiyaning  ta‘limdan  farqlantiruvchi  yana  bir  xususiyati  shundaki,  u  yaxlit  holda  va 
konsentrik  asosda  amalga  oshiriladi.  Tarbiyaning  turli  tomonlari  bir-biri  bilan  uzviy 
bog‘langandir. Ta‘limda biror predmetga doir bilimlar, bo‘limlar, mavzular, dasturlarga bo‘linib, 
ma‘lum bir vaqtda beriladi.  
Tarbiya  jarayonida  esa  doimo  takrorlanishga  duch  kelamiz.  Maktabdagi  boshlang‘ich, 
o‘rta  va  yuqori  sinflarda:  jamoatchilik,  do‘stlik,  o‘rtoqlik,  mehnatga  va  ijtimoiy  muhitga  ongli 
munosabat va boshqa sifatlarni tarbiyalash qo‘zda tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning 
yoshi va hayotiy tajribasiga muvofiq kengayib va chuqurlashib boradi. 

---

Tarbiyaning  yana  bir  xususiyati  shundaki,  bu  jarayon  ikki  tomonlama  xususiyatga  ega 
bo‘lib, unda bolaning o‘zi ham faol ishtirok etadi. O‘quvchi tarbiyaning faqat obyektigina emas, 
balki  atrofdagi  voqyealarga  ta‘sir  etuvchi  subyekt  hamdir.  Shuning  uchun  tarbiyachi  bolaning 
imkoniyatlarini,  istak  va  xoxishlarini,  intilishlarini,  unga  bo‘layotgan  boshqa  ta‘sirlarni  tashqi 
axborotlar  manbaini  hisobga  olishi  lozim.  Agar  bular  unutib  quyilsa  tarbiyalash  qiyinlashadi. 
Mana  shulardai  tarbiya  jarayonining  yana  bir  asosiy  xususiyati  -  tarbiyada  qarama-qarshiliklar 
g‘oyat  ko‘pligi  kelib  chiqadi.  Bu  qarama-qarshiliklar  bolalarda  o‘z  tushunchalariga  muvofiq 
dastlabki  paydo  bo‘lgan  sifatlar  balan  tarbiyachi  tomonidan  tarkib  toptiriladigan  sifatlar 
o‘rtasida,  ya‘ni  qo‘yiladigan  talablar  bilan  uni  bajarish  imkoniyatlari  o‘rtasidagi  kurashda 
namoyon  bo‘ladi.  Undan  tashqari,  bunday  qarama-qarshiliklar  ko‘pincha  bolaning  ongi  bilan 
xulqi  bir-biri  bilan  muvofiq  bo‘lmasligida,  o‘qituvchining  bolalarning  yosh  va  individual 
xususiyatlari, fe‘l-atvori, qiziqish va intilishlarini yaxshi bilmasdan munosabatda bo‘lishida sodir 
bo‘ladi.  
Agap  tarbiyalanuvchi  sust  bo‘lsa,  faoliyatsiz  bo‘lsa,  har  qanday  tarbiyaning  ta‘siri 
kuchsiz bo‘ladi, o‘qituvchilarning urushishlari yetarli darajada samara bermaydi.  
Tarbiyaning  yana  bir  xususiyati  -  ya‘ni  uning  natijasi  kelajakka  qaratilganligini 
ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  bolalarning  tarbiyalanganlik  darajasini  darhol  tezda  aniqlash  qiyin. 
Tarbiyachi o‘z faoliyatida kelajak maqsadlarni qo‘zda tutib ish kurishi kerak. Tapiya jarayonida 
shy  kun  talabining  kelajax  maqsadlar  bilan  uyg‘unlashtirilishi  ishimizning  muvaffaqiyatini 
ta‘minlaydi. "Eskini o‘zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo‘la oladi" 
- degan xitoylix Konfusiy.