Otlarda kelishik kategoriyasi
Download 92.5 Kb.
|
OTLARDA KELISHIK KATEGORIYASI
Chiqish kelishgi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet ish-harakatning yuzaga chiqish o'rnini, vaqtini, sababini bildiradi. Chiqish kelishigi -dan qo'shimchasi bilan shakllanadi.
Chiqish kelishigi shaklidagi so'z quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: 1. Ish-harakatning boshlanish o'rnini bildirib, qaerdan?so'rog'iga javob bo'ladi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. Derazamdan tushgan tola nur Somon yo'li kabi tovlanur. (E. V.) Klubdan chiqqan kishilar to'da-to'da bo'lib simyog'och tagida gaplashib turishibdi. (S.A.) 2. Ish-harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon?qachondan? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi va gapda payt holivazifasida keladi. Jannat hola kechadan beri supurgi tegmay ivirsibketgan uyni yig'ishtirayotgan edi. (S.A.) 3. Ish-harakatning bajarilishiga sabab bo'lgan vositani bildirib,kimdan? nimadan? so'roqlariga javob bo'ladi va gapdato'ldiruvchi vazifasida keladi. Ishlaydi. Bor kuchi bilan ishlaydi.Rohatidan kechadi, uyqusidan kechadi. (S.A.) Zuhrabegimxayolidan o'ziga tayanch izlar ekan yaqinda Buxoroni olib, endiSamarqandga qo'shin tortib kelishi kutilayotgan Shayboniyxonesiga tushdi. (P.Q.) Chiqish kelishigidagi so'z predmet ma'nosiga ega bo'lib, harakatning bajarilishiga sabab bo'Igan shaxsni. predmetni ifodalasa gapda to'ldiruvchi, o'rin-payt, holat ma'nolarini ifodalasa hol vazifasida keladi. A) Harakatning bajarilishida vosita bo'lgan predmet yoki shaxsni anglatib, kimga? Yoki nimaga? So'rog'iga javob beradi va gapda vositali to'ldiruvchi vazifasini bajaradi. Masalan? Quyosh gullar yuzini shu'lllarga beladi (U) maslahat Abdurasulning haloyiqqa nima deyishi lozimligi ustida bo'ldi (P.T.) B) Harakat yo'nalishi o'rinni anglatib qayerga? so'rog'iga javob beradi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. Masalan: Ular faqat kechga yaqin qalin o'rmon bilan o'ralgan kichkinagina bir qishloqqa yetib kelishdi. (A.Raxmat) V) Harakatning bajarlish vaqtini anglatib, qachon? qachongacha? kabi so'roqlardan biriga javob beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi. Masalan: To'y ko'klamga qoldirildi (O). Agar she'r baxsh etolsa zavq, Quvonardim butun umrga (Uyg'un). G) Harakatning bajarilishi maqsadini anglatib, nima maqsadda? So'rog'iga javob beradi va gapda maqsad holi vazifasini bajaradi. Masalan: Toshkentga o'qishga keldi. D) Harakatning bajarilish sababini anglatib, nima sababdan? Nega? so'rog'iga javob beradi. Masalan: G'ulomjon uy tarovati va saranjomiga havasi kelib o'tirdi (M.Ismoiliy). YE) Bundan tashqari jo'nalish yelishigida kelgan otlar ko'makchi holda ham kelib, gapda hol vazifasini bajaradi. Masalan: O'qtam o'z kolxoziga tomon otini asta haydadi. (O). Ochilning gapiga rosa so'z qidirdi, lekin topa olmadi. 5)O'rin-payt kelishigi shaklidagi ot ish-harakat yoki predmetning bajarilish o'rnini, vaqtida yoki ish-harakatning bajarilishida vosita ekanligini anglatadi. O'rin-payt kelishigida kelgan ot kimda? Nimada? qayerda? qachon? kabi so'roqlardan biriga javob beradi. -da qo'shimchasi bilan shakllanadi. Masalan: Oltin o'tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol). O'rin-payt kelishida kelgan ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: A) harakatning bajaralishida vosita bo'lgan predmet yoki shaxsni anglatib, kimda? yoki nimada? so'rog'iga javob beradi va gapda vositali to'ldiruvchi vazifasini bajaradi. Masalan: Insonlarda umid bo'lmasa, hayot lazzati yo'qolur edi. Yashnagan el tillarda doston, qulug' nomi hur O'zbekiston (M.Shayxzoda) B) xarakatning bajarilish o'rnini anglatib, qayerda? So'rog'iga javob beradi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. Masalan: Ishkomda tug'ilib, chaylada katta bo'lgan bu istarali yigit sohibkorlikni o'n besh yoshidayoq egallab, san'at darajasiga ko'targan edi. (A.Muxtor). V) harakatning bajaralishi paytini anglatib, qachon? So'rog'iga javob beradi va gapda payt holi vazifasini bajaradi. Masalan: Yozda qilingan mehnat, Kuzda ko'rsatar himmat (Maqol) G) harakatning bajarilish holatini anglatib, qanday? qay tarzda? Kabi so'roqlardan biriga javob berib, ravish holi vazifasini bajaradi. Masalan: Ular musiqani chuqur sukutda tinglar edi. D) harakatning bajarilish sababini anglatib, nega? nima uchun? So'roqlaridan biriga javob beradi va sabab holi vazifasini bajaradi. Masalan: Kattalikni bilmas bir yaxshi odam, saxiylikda yo'lda qolibdi hotam (F. Yo'ldosh) YE) o'rin-payt kelishigda kelgan ot kesim vazifasida kelib, predmet yoki hodisaning bo'lish o'rni, payti, holati hamda vosita bo'lgan predmetni anglatadi. Masalan: Aql yoshda emas, boshda (Maqol) Yigit moli-yerda (Maqol). Tejab yegan darmonda, tejamagan-armonda. (Maqol). Oy tunda kerak, aql-kunda (Maqol) 6) Chiqish kelishigi shakldiagi ot ish-harakatning kelib chiqish manbai o'rni, sababi bo'lgan predmetni yoki ish-harakatning bajarlishida vosita bo'lgan predmetni ifodlaydi. Chiqish kelishida kelgan ot kimdan? nimdan? qayerdan? qachon? nega? kabi so'roqlardan biriga javob beradi va gapda -dan qo'shimchasi orqali shakllanadi. Masalan: Gavhar balchiqqa tushgani bilan qimmati ushalmas va o'z bahosidan qolmas (I.Sulton) Chiqish kelishigida kelgan ot gapda quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi. A) harakatning bajarilishida vosita bo'lgan predmetni anglatib, kimdan? nimadan? so'rog'iga javob beradi va gapda vositali to'ldiruvchi vazifasini bajaradi. Masalan: Ochilib ёqqan havodan kulib boqqan odamdan qo'rq (maqol) B) xarakatning bajarilish o'rnini anglatib qayerdan so'rog'iga javob beradi, gapda o'rin-xol vazifasini bajaradi. Masalan: Yormat shahardan piyoda qaytib, o'lguday horigani uchun hamma otlarga Yo'lchi qaradi (O) V) harakatning bajarilish paytini anglatib, qachon so'rog'iga javob beradi, gapda payt holi vazifasini bajaradi. Masalan: Ikkalasi yoshlikdan birga o'sishgan. G) harakatning bajarilish sabbaini anglatib, nega? nima uchun? so'roqlaridan biriga javob beradi va gapda sabab holi vazifasini bajaradi. Masalan: Yodgor cholning soddaligidan huzur qilib kuldi. D) Shu bilan birga chiqish kelishigida kelgan otlar ko'makchi holda ham kelib, gapda to'ldiruvchi va hol vazifasini bajaradi. Masalan: Tursunalidan boshqa hamma ishga chiqdi (U). Ovqatdan so'ng mehmonlar o'rinlaridan turishdi (A.Qodiriy) Download 92.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling