Otlarda kelishik kategoriyasi

2. Otlarda kelishik ma'nolari, shakli va vazifasi.
Otlarda oltita kelishik mavjud bo'lib, har bir kelishikning o'z shakli ma'nosi va sintaktik vazifasi bor.
1) Bosh kelishikda kelgan ot umuman shaxs, predmet, voqea-hodisalarning nomini ataydi, gapda, asosan, ega vazifasini bajarishga mos shaklda bo'ladi.
Bosh kelishikda kelgan otning kelishik qo'shimchasi yo'q, ya'ni nol ko'rsatkichli shaklda bo'ladi. Bosh kelishik shaklidagi ot kim? Nima? va qayer? So'roqlaridan biriga javob beradi.
Bosh kelishikda kelgan otlar gapda turli vazifalarda keladi:
A) Asosan ega vazifasini bajaradi:
Ximmatlilik o'zining saxovati, mehr-muhabbati bilan odamlar qalbiga singib ketadi. (U. Maxkamov)
B) Kesim vazifasida keladi: Toshkent-tinchlik shahri
V) Izohlovchi vazifasida kelganda, kasb, hunar, unvon, taxallus, jins, qiyoslash kabi ma'nolarni anglatadi:
Navro'zda-Ona tabiat uyg'onadi.
G) Sifatlovchi vazifasida keladi:
Po'lat pichoq qinsiz qolmas (Maqol)
D) Undalma vazifasida kelganda, gap bo'laklari bilan grammatik jihatdan bog'lanmaydi:
Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot.
YE) Nominativ (atov)gap tarzida keladi:
Subhidam. Quyosh yotoqidan bosh ko'tardi. (P.G'.)
Ё) Bundan tashqari bosh kelishikda kelgan ot ko'makchi holda kelganda, to'ldiruvchi va hol vazifasini ham bajaradi:


Igna bilan quduq qazib bo'lmas. (Maqol) Ular tong bilan yo'lga chiqqan edilar. (J.Abd). Yuksal quyosh kabi, yuksal oy kabi, Sen bilan bezalsin yurting fazosi (Uyg'un)
2)Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglatilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodlaydi. Qaraqich kelishigida kelgan ot kimning? nimaning? qayerning? Kabi so'roqlardan biriga javob beradi, -ning qo'shimchasi orqali shakllanadi.
Masalan: Hayotga go'zallikning manbai soddalikdir.
Ba'zan she'riyatda qaratqich kelishigi qo'shimchasi -n shaklida ham qo'llanadi: Kimki boqmabdir ishin poyoniga, Hech hisobi bo'lmaygay armoniga.
Qaratqich kelishigida kelgan ot doimo egalik qo'shimchasini olgan ot blian bog'lanadi va qaratqich qaralmish munosabatini hosil qiladi: kitobning varag'i, daraxtning bargi kabi.
Qaratqich kelishigida kelgan ot gapda aniqlovchi turi qaratuvchi aniqlovchi vazifasida keladi.
Masalan: Guruchning kurmagi bor. Yomonning to'kmog'i bor (Maqol).
Qaratqich kelishigida kelgan ot ikki xil belgili yoki belgisiz shaklda qo'llanadi. Belgili shaklda qo'llangan ot -ning qo'shimchasi bilan ifodalanadi.
Belgisiz shaklda qo'llangan ot -ning qo'shimchasi bilan ifodalanadi.
Masalan: Kasbning yomoni yo'q (Maqol)
3)Tushum kelishigida kelgan ot ish-harakatni o'z ustiga olgan predmetni anglatadi. Tushum kelishigida kelgan ot kimni? Nimani? qayerni? Kabi so'roqlardan biriga javob berib, -ni qo'shimchasini qo'shish orqali shakllanadi.
Masalan: Vodiylarni yayov kezganda, bir ajib his bor edi menda (X.O.)
Ba'zan she'riyatda tushum kelishigi qo'shimchasi -n, -ni shaklida ham qo'llanadi: olmazorlar gulin to'kadi, Seva bog'lab shoxin bukadi. (X.O.)
Tushum kelishigida kelgan ot doimo fe'l bilan bog'lanadi va gapda vositasiz to'ldiruchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Onangni kaftingda tutsang, Singlingni kaftingda tut (Maqol)
Tushum kelishigi 2 xil -belgili yoki belgisiz shaklda qo'llanadi: Belgili shaklda qo'llangan ot -ni qo'shimchasi bilan ifodalanadi. Belgisiz shaklda qo'llangan ot -ni qo'shimchasi bilan qo'llanmaydi.
Masalan: Nosirov Saidani uzoqdan ko'rishi bilan o'rnidan turdi (A.Q.) Gul tufayli tikan suv ichar (Maqol)
Belgisiz shaklda qo'llangan otning tushum kelishigida ekanligi mazmunidan; fe'lga bog'lanishidan anglashilib turadi. Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe'l kesim bilan ma'no va grammatik jihatdan juda zich bog'langan bo'lib, ular orasiga boshqa so'z kiritib bo'lmaydi.
4)Jo'nalish kelishigi shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetning ish-harakat yo'naltirgan o'rin, vaqt, sabab yoki ish-harakatning bajaralishida vosita ekanligini anglatadi.
Jo'nalish kelishigida kelgan ot kimga? nimaga? qayerga? qachon? nega? kabi so'roqlaridan biriga javob beradi. -ga (-ka, -qa) qo'shimchalari bilan shakllanadi.
Lotin yozuviga asoslangan imlo qoidasiga binoan jo'nalish kelishigi qo'shimchasi k undoshi bilan tugagan so'zlarga -ka tarzida: terak-terakka, bezak-bezakka kabi; qishloq-qishloqqa, buloq-buloqqa kabi; qolgan barcha hollarda -ga razida qo'shiladi: tog'-tog'ga, barg-barga, maktab-maktabga kabi.
Masalan: Kumush bu gapga ajablanar, to'g'rsi shodlanar edi (A.Q.)
Yerga qarasang, bog' bo'lar Ko'ngil ochilib chog' bo'lar (Maqol)
Jo'nalish kelishigida kelgan ot turli xil ma'nolarga ega. Shunga ko'ra jo'nalish kelishigida kelgan otlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
Ot yoki otlashgan so'zlarning boshqa bir so'zga tobeligini ifodalaydigan kategoriyalar kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik ot bilan otni,ot bilan fe'lni yoki boshqa biror turkumdagi so'zni o'zaro ma'no sifatlarini ko'rsatib. shu so'zning gapdagi vazifasini belgilaydi. Otlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Shu boisdan kelishik qo'shimchalari turlovchi qo'shimchalardir Kelishik shaklidagi so'z boshqa so'zlar bilan grammatik aloqaga kirishadi. Kelishikli so'zning gapda biror gap bo'lagi vazifasida kelishi qaysi kelishik shaklida qo'llanishi bilan bog'liq.

Masalan: Peshanasini stuhiing suyanchig'iga qo'yib sukutga cho'mgan. Otaq'o'zi nogohon "dik" etib o'rnidan turdi. (O.Yo.) Bu gapdagi peshana so'zi -ni qo'shimchasi bilan stul so'ziga, stul so'zi esa -ning qo'shimchasi bilan suyanchiq so'ziga, suyanchiq so'zi -ga qo'shimchasi bilan qo'yib so'ziga, o'rni so'zi -dan qo'shimchasi bilan turdi so'ziga tobedir. Otaqo'zi so'zi kelishik qo'shimchasiga ega emasligi uchun hokim holatda qo'llanilgan. Kelishik shakllari so'zlarni o'zaro aloqasini ta'minlab, to'ldiruvchi (peshanasi, suyanchig'iga, sukutga), aniqlovchi (stulning) hoi (o'rnidan) vazifalarida kelgan. Kelishiklar ko'pincha sintaktik vazifa bajaruvchi shakllar hisoblanadi. Biroqma'lumbirkelishikdagi shakl gapdaturli gap bo'lagi bo'lib kelishi mumkin. Masalan. Vatanni kelgindilardan ozod qilish - dunyodagi eng katta mardlikdir. (P.Q.) Sal vaqt o'tgach qishloq kasalxonasidan chaqirilgan vrach va hamshira ayol qutichalarini ko'targanicha chiqib kelishdi. (O'. U.) Ushbu gaplardagi chiqish kelishigi qo'shimchalarini olgan so'zlar to'ldiruvchi va hoi vazifalarida kelgan. Kelishik qo'shimchasini olgan so'zning turli vazifalarni bajarishi qaysi turkumdagi so'z bilan bog'lanishiga ham bog'liq. Bu hoi, ayniqsa, o'rin-payt va chiqish kelishigi qo'shimchalaridayaqqol seziladi. Ushbu qo'shimclialami olgan ot yoki otlashgan so'zlar, harakat nomi bilan bog'lansa hoi vazifalarida keladi. Shuningdek, o'rin-payt, chiqish kelishiklari qo'shimchasini olgan so'z o'rin, payt ma'nolarini ifodalasa hoi: Bular mehmonxonaning quyirog'idan joyoldilar. (O.) Boshqa ma'nolarni ifodalasa to'ldimvchi vazifasini bajaradi.

O'zbek tilida olti kelishik kategoriyasi mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo'nalish kelishigi, o'rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi.

Har bir kelishikni aks ettiruvchi maxsus qo'shimchalar mavjud bo'lsa-da, bosh kelishikda bunday qo'shimcha yo'q. Shunga ko'ra bosh kelishikdagi so'z boshqa kelishiklardan farqli ravishda o'zi bog'langan so'zni o'ziga tobelaydi. Shuning uchun bosh kelishik asosiy kelishik. qolganlari esa vositali kelishikdir.

Kelishik shakllarini olgan so'zlar boshqa so'zlar bilan quyidagicha bog'lanadi.

1. Kelishiklar ot bilan otni bog'laydi. Ikromjonning yuragikuyardi. (S.A.)

   
   

2. Kelishiklar ot bilan fe'lni bog'laydi. Aziz yelkasini qisdi.(O'.U.) Eshon boshini qimirlatdi. (0.)

   
   

3.Kelishiklar ot bilan boshqa so'zlarni ham o'zaro bog'laydi. lyul kunlarining birida. (A.Q.) Havfi umumiydan tashqari (P.Q.) va hokazo.

Ot bilan otni bosh va qaratqich kelishiklari, ot bilan fe'l va boshqa turkumdagi so'zlarni bosh, tushum. jo'nalish, o'rin-payt, chiqish,ba'zan qaratqich (kunlarning biri mehnatning zo'ri) kelishiklari o'zaro bog'laydi.