O’yin inson o’zligining namoyon bo’lishi, uning takomillashuv usulidir

O’yin inson o’zligining namoyon bo’lishi, uning takomillashuv usulidir.

O’yin kattalar hayotida muayyan o’rin tutar ekan, u bolalar uchun alohida

ahamiyatga egadir. Uni «bolalikning hamrohi» deb atash qabul qilingan. U maktabgacha yoshdagi bolalar hayotining asosiy mazmunini tashkil etadi. Mehnat va ta’lim bilan uzviy aloqada bo’lgan holda yetakchi faoliyat sifatida namoyon bo’ladi. Bola shug’ulanadigan ko’pchilik jiddiy ishlar o’yin shaklida bo’ladi. O’yinda shaxsdagi barcha mavjud jihatlar ishga tushadi: bola harakat qiladi, gapiradi, idrok etadi, o’ylaydi. O’yin tarbiyaning muhim vositasi sifatidanamoyon bo’ladi. O’yin qadim zamonlardan beri pedagog, psixolog, faylasuf, etnograf, san’atshunos olimlar diqqatini o’ziga tortib kelgan bo’lib, jamiyat hayotidamehnatdan keyin turadi va uning mazmunini belgilaydi. Ibtidoiy jamoa qabilalari o’z o’yinlarida ovchilik, urush, dehqonchilik ishlarini aks ettirganlar.

Masalan, o’sha davrdagi ba’zi qabilalarning sholi sepish jarayoni o’yinlar bilan juda katta tantana qilib amalga oshirilar edi.Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, P.F.Lestgaflarning

g’oyalari hozirgi zamon bolalar o’yinlari nazariyasi uchun ham ahamiyatlidir.

«Bolalar o’yini ko’p asrlik tarixga ega. Bu – deb yozgan edi K.D.Ushinskiy, -

insonning o’zi tomonidan ishlab chiqilgan qudratli tarbiyaviy vosita va shuning

uchun ham unda inson tabiatining haqiqiy ehtiyoji ifodalangan».[3]

Yan Amos Komenskiy o’yinni bola faoliyatining, uning tabiati va

mayllariga to’g’ri keladigan zarur shakli deb hisoblardi. Uning fikricha o’yin –

bolaning barcha qobiliyat ko’rinishlari rivojlanadigan jiddiy aqliy faoliyatdir,

o’yinda borliq, dunyo haqidagi tasavvurlar doirasi kengayadi va boyiydi, nutq

rivojlanadi. Bola o’yin davomida tengdoshlari bilan do’stlashadi.

Ya.A.Komenskiy o’yinga quvnoq bolalik va bolani uyg‘un rivojlanish sharti

sifatida qarar ekan, kattalarga bolalar o’yinlariga e’tiborli munosabatda

bo’lishni, ularga oqilona rahbarlik qilishni masalahat bergan edi.

P.F.Lestgaft bolalar o’z o’yinlarida tevarak-atrofdan olgan taassurotlarini

aks ettiradilar, deydi.[2] Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida katta

ahamiyatga egadir. Shunday qilib o’yinning ijtimoiy voqea ekanligini, o’yinda

tevarak-atrofdagi borliq aks ettirilishini ilg’or olim va pedagoglar o’zlarining

kuzatish va ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berdilar.

Ilk yoshli bolalar o’yin faoliyatining birinchi bosqichi tanishtiruvchi o’yin

bo’lib, u narsa-buyum-o’yin faoliyatidir. Uning mazmuni qo’l ishidagi

murakkab va nozik harakatlardir.

Keyingi bosqich aks ettirish o’yini hisoblanadi. Bu ilk yoshli bolalar

o’yini psixologik mazmunining rivojlanishida eng yuqori nuqta hisoblanadi.

Kattalar ta’lim-tarbiyaviy ishlarini ma’lum izchillik bilan olib borsalar, bu

yoshdagi bolalar narsa va buyumlar nomini, nimaga ishlatilishini bilib oladilar

va bu yangi bilimlarni oz o’yinlarida qo’llay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar

o’yini mazmuni jihatidan predmetli faoliyatni aks ettiradi. Birinchi yoshning

oxiri va ikkinchi yoshdagi bolalar o’yinida syujetni aks ettirish yuzaga keladi.

Bola qo’lidagi buyum bilan undan qanday foydalanish kerakligini aks ettiradi.

Navbatdagi bosqich rolli o’yin bo’lib, unda bolalar o’zlariga tanish bo’lgan

kattalar mehnati va kishilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradilar.

Bolalar o’yin faoliyatining bosqichma-bosqich rivojlanishi to’g’risidagi

ilmiy tasavvurlar har xil yosh guruhlarida bolalarning o’yin faoliyatiga

rahbarlikning aniq sistemali tavsiyalarni ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.

XULOSA

Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi pedagogik jarayonda o’yinning

tutgan o’rni juda katta bo’lib, o’yindan maktabgacha yoshidagi bolalarni

tarbiyalash va ularga ta’lim berishda keng foydalaniladi. Zero: o’yin bolalarning

mustaqil faoliyati bo’lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo‘ladi; o’yin

maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar hayotini tashkil etish shaklidir; o’yin

bolalarni har tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir; o’yin bolalarga ta’limva tarbiya berishning metod va usulidir; o’yin bolalarni o’quv faoliyatiga

tayyorlash vositasidir.

Taniqli pedagog-olimlarning olib borgan tadqiqotlari o’yinga kompleks

rahbarlik qilish orqali bolalar o’ynining mazmuni, tashkil etilishi, tuzilishi,

bolalarning axloqiy munosabatlari, bolalar o’yinining rivojlanish darajasiga

ta’sir etish mumkinligini ko’rsatadi. Zero, “Biz oldimizga mamlakatimizda

Uchinchi renessans poydevorini barpo etishdek ulug’ maqsadni qo’ygan

ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va

Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak”-deya

ta’kidladilar davlatimiz rahbari.[1]

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29-

dekabrdagi Oliy Majlisga Murojatnomasi Toshkent “O’zbekiston nashriyoti”

2021-yil

2. F.R.Qodirova, Sh.Q.Toshpo’latova, N.M. Qayumova, M.N.A’zamova.

Maktabgacha pedagogika. Darslik. Toshkent – 2017 yil

3. O’yin – bola faoliyatining asosiy turi. https://fayllar.org/10-mavzu-oyin--bola-

faoliyatining-asosiy-turi-reja.htm

4. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o’yinlar. yoshdagi bolalar uchun

o'yinlar. https://uz.unistica.com/maktabgacha-yoshdagi-bolalar-uchun-oyinlar/O’yin bolalar hayotida shunday ko’p qirrali faoliyatki , unda kattalarga

mansub bo’lgan mehnat ham , turli narsalar haqida tafakkur qilish , xom – xayol

surish , dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi o’yin faoliyatida

aniq bo’ladi . Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki , o’yin faqat atrof muhitdagi

narsani shikastlanishiga emas , balki qudratli tarbiya vositasi hamdir . Ijodiy va

syujetli o’yinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan bog’liq bo’lib,individual xususiyatlar ham shakllanadi. Demak, bog’chadagi ta’lim –

tarbiyaning muvaffaqiyati ko’p ishlarini bolalarning o’yin faoliyatini olib borish

uchun tashkil qila bilishga bog’liqdir. Shunday , bolalar xayoli o’ziga xos

narsa emas , ishlab chiqarish , bolalar xayolining o’ziga xos kelib chiqishi ,

rivojlanadigan psixologik jarayondir . Shuni ham ta’ lab qilishi joizki , fan –

texnikasi mislsiz rivojlanayotgan hozirgi davrda hayratda chiqadigan narsalar

bolalarga go’yo , bir mo’jizadek ko’rinadi . Ular ham oʻzlarining turli oʻyinlari

jarayonida oʻxshatma qilib ( ya’ni , analogik tarzda ), har xil xayoliy narsalarni

o’ylab topadi ( uchar ot , odam mashina , gapiradigan daraxt kabilar ) . Bundan

tashqari, bolalarning turli xayoliy narsalarni o’ylab chiqarishlarini yana shuni

anglatadi ki , ular o’zlarining har xil o’yin ishlarida faqat narsalarni emas , balki

ayni chog’da energiyani ham aks ettiradi .

Maktabgacha bolalarning faoliyati oʻyin. Bu bolalarning oʻyinlarini uchga

boʻlish mumkin: 1)predmetli oʻyinlar(15-20 minut oʻynaladi); 2)syujetli-rolli

oʻyinlar (30-60 minut oʻynaladi); 3) qoidali oʻyinlar (Isoatdan -2kungacha

davom etishi mumkin). Bogʻcha yoshidagi bolalarning oʻyin faoliyati

masalalari asrlar davomida juda koʻp olimlarning diqqatini oʻziga jalb qilib

boradi. Bogʻcha yoshidagi bolalar oʻzlarining oʻyin faoliyatlarida ildam

qadamlar bilan olgʻa qarab sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks

ettirishga intiladilar.

Bolalarning o’yin faoliyatlarida turli hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlari

odamning (shu jumladan, bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va

hodisalarni aks ettirish passiv arayoni emas, balki faol, ijodiy yaratuvchanlik

jarayoni ekanligidan dalolat beradi. Bolalar oʻyin faoliyatining yana bir

xususiyati bu oʻyin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va

bajaradigan rollarining ko’pincha umumiylik harakteriga ega boʻlishidir. Buni

shunday tushunish kerakki, bola oʻzining turli-tuman oʻyinlarida faqat oʻziga

tanish boʻlgan yolgʻiz bir militsionerning, tarbiyachining, balki shofyorning,. uchuvchining shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda

uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi.

Rolli o’yin – bog’cha yoshidagi bolalarning yetakchi faoliyatidir. Rolli o’yin

mazkur yosh davridagi bolalarning eng muhim faoliyati bo’lib, ular bunday

o’yinda go’yo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifalari va ishlarini amalda

bevosita bajariladilar. Shu boisdan o’yin faoliyat uchun maxsus yaratiladigan

sharoitlarda ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaharlararo

munosabatlarni umunlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar. Bolalar

kattalarning turmush tarzi, his-tuyg’u, o’zaro muomala va muloqotlarining

xususiyatlarini, o’ziga va o’zgalarga, atrof-muhitga munosabatlarini yaqqol

voqelik tarzida ijro etish uchun turli o’yinchoqlardan, shuningdek, ularning

vazifasini o’tovchi narsalardan ham foydalaniladi. Ammo shuni ham alohida

ta’kidlash joizki, ijtimoiy va maishiy voqelikning barcha jabhalarini qamrab

oladigan rolli o’yin ularda birdaniga emas, balki turmush tajribasining ortishi,

tasavvur obrazlarining kengayishi natijasida vujudga keladi, mohiyati va

mazmuni jihatidan oddiydan murakkabga qarab takomillashib boradi.

Ma’lum rollarga bo’lingan jamoa o‘yini, bolalardan qat’iy qoidalarga

boʻysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo etadi.Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o’yinlari psixologik jihatdan katta

ahamiyatga ega. Chunki jamoa o’yinlari bolalarni jamiyatda o’zini tuta olishini

o’rgatadi, bunday o’yinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o‘yin

qoidalariga, tartib- intizomga boʻysungan va shu kabi boshqa ijobiy xislatlarni

tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Eng asosiysi bu o‘yinlarda kattalarning predmetli

dunyoga nisbatan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi

munosabatlarga, xususan rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu

munosabatlar asosida quriladigan rollarni va qoidalarni ajratadilar, o‘yinda unga

amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va o‘zlari ham ularga rioya qilishga

harakat qiladilar.

Xulosa qilib aytganda, o’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning kelajak hamda

ijtimoiy hayotida o’zini o’rnini tuta bilishi uchun ham katta rol o’ynaydi.

Shuning uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlarida yosh bolalar uchun

o’rgatilayotgan bilim va malakalar o’yin orqali amalga oshirilmoqda. Rolli va

jamoa o’yinlari bolalarni yanada dadil, erkin va o’z fikrini boshqa tengqurlariga

aytishga o’ziga bo’lgan ishonchini oshirishda yordam beradi. Boshlang’ich

ta’limda ham qiynalmay fanlarni o’zlashtirishi uchun jamoaviy va rolli- syujetli

o’yinlarning ahamiyati kattadir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.Davlatshen. M.G va boshqalar “Yosh davrlar va pedagogik psixologiya”

T.:TDPU 2004

2. Dusmuxamedova SH.A., Nishanova Z.T., Jalilova S.X., Karimova SH.T.,

Alimbaeva SH.T. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya.- T.: Fan va

texnologiya markazining bosmoxonasi.-2013.

3. Nishonova Z.T., Alimova G.K. “Bolalar psixologiyasi va uni oʻqitish

metodikasi”. T.: 2005 yilO‘yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini o‘quvchilarning

faollashtiruvchi va jadallashtinivchi faoliyati tashkil etadi. O‘yin olimlar

tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan

biri hisoblanadi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, o‘yinli faoliyatning psixologik

mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, hayotda o‘z o‘mini barqaror qilish,

o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental

ehtiyojlariga tayanadi.

O‘yin ijtimoiy tajribalami o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan

vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini

boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. L.S.Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki

ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi.A.N.Leontev o‘yinga shaxsning xayolotdagi amalga oshirib bo‘lmaydigan

qiziqishlari (manfaatlari)ni xayolan amalga oshirishdagi erkinligi sifatida qaraydi.

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Psixologlar ta’kidlaydilarki, o‘yinga kirishib ketish qobiliyati kishi yoshiga

bog`liq emas, lekin har bir yoshdagi shaxs uchun o‘yin o‘ziga xos bo‘ladi. O‘yinli

faoliyat muayyan funksiyalami bajarishga bag‘ishlangan bo‘ladi. Ular quyidagilar:

• maftunkorlik ;

• kommunikativlik ;

• o'z imkoniyatlarini amalga oshirish;

• davolovchilik ;

• tashxis;

• millatlararo muloqot;

• ijtimoiylashuv .

Tadqiqotchilar o‘yin xususiyatlarini ishlab chiqqanlar. o‘yinlarning muhim

qirralari S.V.Shmakov tomonidan yoritilgan. U erkin rivojlanuvchi faoliyatni

farqlaydi. Bunday faoliyat faqat natija (tadbir) tufayli bahra olish uchun emas, balki

xohishlariga ko‘ra, faoliyat jarayonining o‘zidan bahra olish uchun qo‘llanadi.

O‘yin ijodiyligi bilan ajralib turadi. U mumkin qadar boy, faol xarakteiga -«ijod

maydoni»ga ega bo`ladi. O‘yin uchun hissiy ko‘tarinkilik xosdir. U o‘zaro

kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi. O‘yinning o‘yin

mazmunini aks ettiruvchi, uni rivojlantirishning mantiqiy va vaqtincha izchilligini

ko‘zda tutgan bevosita tegishli va unga nisbiy aloqador qoidalari bo‘lishini

ko‘rsatadilar. Tadqiqotchilar nazariy aspektda o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish

metodi sifatida qaraydilar. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish,

rejalashtirish va amalga oshirish, natijalami tahlii qilishni qamrab oladi va bunda

shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini tola amalga oshiradi. O‘yinli faoliyatni

motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o‘zini

namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan

kelib chiqadi. O‘yindan tushunchalar, mavzu va hatto o‘quv predmeti bo‘limini

o‘zIashtirishda o‘qitish metodi va mustaqil texnologiya sifatida foydalaniladi. O‘yin

bilish va uning bir qismi (kirish, mustahkamlash, mashq, nazorat) tarzida tashkil

etiladi. O‘yinlar turli maqsadlarga yo‘naltirilgan bo`ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy,

faoliyatni rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarida qo`llaniladi.

O‘yinning didaktik maqsadi bilimlar doirasi, bilish faoliyati, amaliy

faoliyatda bilim, malaka va ko‘nikmalarni qo`lash, umumta’l'im malaka va

ko‘nikmalarini rivojlantirish, mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishni kengaytirishgaqaratilgan bo`ladi. O‘yinning tarbiyaviy maqsadi mustaqillik, irodani taibiyalash,

muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy, estetik va dunyoqarashni

shakllantirishdagi hamkorlikni, kollektivizmni, jamoaga kirishib keta olishni,

kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo`ladi.

Faoliyatni rivojlantiruvchi o‘yinlar diqqat, xotira, nutq, tafakkur, qiyoslash

malakasi, chog‘ishtirish, o‘xshashini topish, faraz, xayol, ijodiy qobiliyat,

empatiya, refleksiya, optimal yechimni topa olish, o‘quv faoliyatini motivatsiyalashni

rivojlantirishga qaratilgan bo`ladi. Ijtimoiylashuv o‘yinlari jamiyatning me’yorlari

va qadriyatlariga jalb qilinish, muhit sharoitlariga ko‘nikish, ehtiroslami nazorat

qilish, o‘z- o‘zini boshqarish, muloqotga o‘rgatish hamda psixoterapiyani nazarda

tutadi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda pedagogik o‘yin degan tushuncha mavjud.

Pedagogik jarayonni tashkil etishning bir qator metodlari va usullari hamda turli

shakldagi pedagogik o‘yinlar «o‘yinli pedagogik texnologiyalarni tashkil etadi.

Pedagogik o‘yinda ta’limning pedagogik maqsadlari aniq qilib qo‘yiladi. Pedagogik

o‘yinlar asosida talabalarni o‘quv faoliyatiga yo‘llovchi o‘yinli usullar va vaziyatlami

vujudga keltirish yotadi. Pedagogik o‘yinIar faoliyat turlari, pedagogik jarayon

xarakteri, о‘yin metodikasi, soha xususiyati, o‘yin muhiti bo‘yicha tasnif qilinadi.

O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasini Viktor Fedorovich Shatalov ishlab

chiqdi va hayotga joriy qildi. U o‘qitishning an’anaviy sinf-dars usulining hali

ochilmagan katta imkoniyatlarini ko‘rsatib berdi. V.F. Shatalovning maqsad-

mo‘ljali:

• bilim, malaka va ko'nikmalami shakllantirish;

• har qanday individual xususiyatlarga ega bo`lgan barcha bolalami

o`qitish;

• o'qitishni tezlashtirish.

Tamoyillar:

• ko'p maria takrorlash, majburiy bosqichma-bosqich nazorat,

qiyinchilikning yuqori darajasi, katta bloklardao‘rganish, faoliyatning dinamikqolipi,

xatti-harakatning tayanchi, va uning mo`ljaldagi asosini qo`llash;

• shaxsni ko'zda tutish asosida yondashuv;

• insonparvarlik;

• zo'rlab o‘qitmaslik;

• o'quv vaziyatlarining konfliktsizligi, har bir o'quvchining

muvaffaqiyatlaridan boxabarlik, tuzatish (yo`lga solish), o`sish va yutuqlarga

istiqbolni ochish;

• o`qitish va tarbiyani bo`g`lash.Didaktik o‘yinlar texnologiyalari o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va

jadallashtirishga asoslangan. Ular o‘quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga

chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda

katta ahamiyatga ega.

Didaktik o‘yinlarning asosiy turlari: Intelektual (aqliy) va harakatli hamda

aralash o‘yinlardan iborat. Bu o‘yinlar ishtirokchilarda aqliy, jismoniy ahloqiy,

psixologik, estetik, badiy, tadbirkorlik, mehnat va boshqa ko‘nikmalarni

rivojlantirishga yordam beradi.

Ta’lim – tarbiya jarayonida asosan o‘quvchilarda ta’lim olish motivlarini,

ularning turli yo‘nalishdagi qobilyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga

moyilliklarini ko‘rsatadigan didaktik o‘yinlardan foydalaniladi.

Didaktik o‘yinlar nazariy, amaliy jismoniy, roli, ishchanlik va boshqa

yo‘nalishlar bo‘yicha turlari bo‘yicha ajratiladi. Hozirda kompyuter vositasidagi

o‘yinlar alohida o‘ringa ega bo‘lib bormoqda.

Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish,

hisoblash, o‘lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish hulosa chiqarish, mustaqil

qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, ahloq odob o‘rgatish, yangi

bilimlar o‘rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan

o‘yinlarga ajratiladi.

Didaktik o‘yinlardan amalda foydalanish orqali boshqa usullar yordamida

erishish qiyin bo‘lgan ta’lim –tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi.

Turli o‘quv fanlariga oid didaktik o‘yinlar mavjud bo‘lib, ular shu fanlarni sifatli

o‘rgatish maqsadlariga xizmat qiladi.

Umumiy o‘yinlar nazariyasiga, mavjud barcha o‘yin turlarini tasniflashda ularni

funksional, mavzuli konsturuktiv, didaktik, sport va harbiy o‘yinlariga ajratiladi.

Bularning orasida ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatini berishibilan alohida o‘ringa ega. O‘yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat

shakli hisoblanadi. Bu esa pedagog va psixolok olimlar tomonidan shu yosh

davridagi o‘yinlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish va yanada oshirish

bo‘yicha tadqiqotlar olib borilishiga asos bo‘ldi.

Natijada, oldingi asrning 60-yillari boshidan AQSH-da so‘ngra boshqa g‘arb

mamlakatlarida ishchanlik o‘yinlari qo‘llanila boshlandi. Ishchanlik o‘yinlari

tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy, samarali va tejamli ta’lim metodlaridan iborat

deb takidlaganlar.

Didaktik o‘yin texnologiyalari amalga oshiriladigan ayrim noananaviy dars

shakillari

Ishchanlik o‘yini darsi –dars mavzusi bo‘yicha masalalarni hal etish jarayonida

o‘quvchilarning faol ishtirok etishini ta’minlash orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish

mashqi.

Rolli o‘yin darsi - dars mavzusi bo‘yicha masalalarni o‘rganishda o‘quvchilarga

oldindan ma’lum rollarni taqsimlash va dars jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil

etish asosida bilimlarni mustahkamlash darsi.

Teatrlashtirlgan dars – dars mavzusi bilan bog‘liq sahna ko‘rinishlari tashkil

etish orqali dars mavzusiga doir kompyuter materiallari (multimedia, virtual o‘quv

kursi va shu kabilar) asosida o‘tiladigan dars.

Kim oshdi savdosi darsi – o‘quv fani ayrim bo‘limi bo‘yicha bilimlarni har bir

o‘qituvchi qanchalik ko‘p bilishini namoyish etish darsi.

Yarmarka darsi – dars mavzusini bo‘laklar bo‘yicha oldindan o‘zlashtirgan

o‘quvchilarning o‘zaro muloqot asosida sinfga qiziqarli tushuntirish orqali o‘tiladigan

dars.

Formulalar darsi – o‘quvchilarning formulalarni puxta o‘zlashtirishlari

bo‘yicha turli o‘yinlar shaklidagi mashqlar o‘tkazish darsi.

O‘yin darsi – dars mavzusiga mos o‘yin orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari

tashkil qilish darsi.

“Sud darsi” - o‘quvchilar bilan dars mavzusiga mos “sud” jarayonini tashkil

etish orqali yangi mavzuni tushuntirish darsi.

Kontsert darsi - dars mavzusini sahnalashtirgan holdagi kontsert shaklida

ifodalash mashqlari bo‘lib, o‘quvchilarni faollashtirish va bilimini mustahkamlash

imkoniyatini beradi.

“Tergovni bilimdonlar olib boradi” darsi - dars mavzusini oldindan puxta

o‘rgangan o‘quvchilar yordamida qiziqarli savol-javoblar, tahlillar asosida isbotlab

tushuntirish mashqlari bo‘lib, bunda o‘quvchilar dars mavzusini o‘zlashtirib, eslab

qolishlari uchun qulaylik yaratiladi.Integral (integratsiyalashgan) darsi - bir necha fanlarga oid integratsiyalash

uchun qulay bo‘lgan mavzular bo‘yicha tashkil qilingan dars bo‘lib, o‘quvchilarning

turli fanlarga qiziqishlarini ortirib, ta’lim jarayonidagi faolliklarini ta’minlaydi.

Bunday darslar o‘quvchilarga fanlararo bog‘liqlikni o‘rgatish orqali ulardan

olam tuzilishining ularning ilmiy asoslarini to‘liq idrok etish, ilmiy dunyoqarashlarini

shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

“Mo‘jizalar maydoni” darsi – o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan qiziqarli o‘yin

bo‘lib, turli savollarga belgilangan vaqt davomida to‘g‘ri javoblar topish va

g‘oliblarni rag‘batlantirish orqali o‘quvchilarda fikrlash, topqirlik, ziyraklik va

bilimlarini kengaytirib borish sifatlarini shakillantiradi.

Didaktik o‘yinlarni amalda qo‘llash shart-sharoitlari

Didaktik o‘yinlarni tanlashda ishtirokchilarning yoshi, bilimi va tarbiyalanganlik

darajasi hisobga olinadi. Har bir didaktik o‘yin mashg‘ulotlariga o‘ziga xos xavfsizlik

talablari qo‘yiladi. Bu xavfsizlik talablariga to‘liq rioya qilinishi har bir

tashkilotchining doimiy e’tiborida bo‘lishi lozim.

Bundan tashqari har bir didaktik o‘yin uchun sarflanadigan vaqt miqdorini

to‘g‘ri belgilash va unga rioya qilishning o‘ziga xos asoslarini bilish va darsning

maqsadiga muvofiq qo‘llash talab qilinadi.

Didaktik o‘yin turlarini tanlash me’zonlari:

- ishtirokchilar tarkibi bo‘yicha o‘g‘il-bolalar, qiz-bolalar, qiz bolalar, o‘smirlar

katta yoshdagilar uchun o‘yinlar;

- ishtirokchilar soni bo‘yicha –yakka, juftlikda kichik guruh, sinf jamoasi,

raqobotdosh komandalar, sinflar aro va ommaviy o‘yinlar ;

- o‘yin jarayoni bo‘yicha – fikrlash, o‘ylash topog‘onlik, harakatlar musobaqa va

boshqalarga yo‘naltirilgan yo‘llar;

- vaqt me’yori bo‘yicha dars, mashg‘ulot vaqtining reja bo‘yicha ajratilgan

qismi, o‘yin maqsadiga erishguncha, g‘olib yoki g‘oliblar aniqlanguncha davom

etadigan va boshqa o‘yinlarTa’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan

loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga

joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim

jarayonini boshqarishni ifodalaydi.

Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali

ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning

tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning samaradorligi,

qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi.

O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish

kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan

belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.

L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni

o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi.

Har qanday o‘yin muayyan vazifalarni bajaradi:

maftunkorlik;

 kommunikativlik; o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish;

 tashxis;

 o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot;

 ijtimoiylashuvlik.

Ma’lumki, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy xususiyatga ega:

- erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi, unda faol ishtirok

etadi. Bunda birinchi navbatda yakuniy natija emas, balki o‘yin jarayoni muhim

ahamiyatga ega;

- ijodiy xarakter, ya’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta

imkoniyatlar mavjud;

- emotsional ta’sir — bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni xohlaydi, g‘olib

bo‘lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi;

- asosiy va qo‘shimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning mantiqiy ketma-ketligini

belgilaydi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

O‘yin tuzilishiga- maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish

kabi komponentlar kiradi. O‘yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U

o‘zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi.

Ilmiy tadqiqod ishlari natijasi shuni ko’rsatadiki, nazariy jihatdan o‘yinga

faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi sifatida qarash mumkin.

O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish,

natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z

imkoniyatlarini to‘la amalga oshiradi.

O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari,

shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini

qondirishdan kelib chiqadi.

Jarayon sifatida o‘yin tuzilmasi quyidagilarni qamrab oladi:

 o‘ynash uchun olingan rollar;

 bu rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin harakatlari;

 haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;

 o‘yinda ishtirok etuvchilarning real o‘zaro munosabatlari;

 o‘yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun).

Har qanday texnologiyada, jumladan, o‘yin texnologiyalarida ham, o‘quv maqsadi

aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning asosiy negizidir. Maqsad to‘g‘ri qo‘yilishi

uchun tarbiyachi bolaga nimani o‘rgatmoqchi bo‘lganligini bilishi kerak. Bitta

mashg‘ulotda bitta maqsad qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami

bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h.k.O‘yin texnologiyalari (ayniqsa, bog‘cha bolalari uchun) rivojlantiruvchi

maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafakkurini rivojlantirish) amalga oshirishi

ham mumkin. Bunda o‘yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo‘ladi.

Pedagogik ijrochilik o’yinlarini bola uch yoshdan boshlab o‘zlashtira boshlaydi.

Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi,

hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni

seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi.

Maktabgacha yoshda bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib ijtimoiy qadrli va

ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida

qo‘llaniladigan pedagogik o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud:

1. Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi.

2. Hamkorlikka chorlovchi.

3. Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi.

4. Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual

muammolarni yo‘qotishga qaratilgan.

5. Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi

(diagnostika).

6. Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi.

7. Millatlararo bag‘rikenglikni shakllantiruvchi.

8. Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o‘yinlar.

MUHOKAMA

Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin.

Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik

o‘yinlar.

Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbiyaviy,

rivojlantiruvchi, mahsuldor, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar.

O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur

etuvchi va drammalashtiruvchi o‘yinlar.

Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali,

texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik va ishbilarmonlik,

tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar.

O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub va boshq.) bilan

amalga oshiriladigan o'yinlar va o‘yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar

xontaxta ustida, xonada va dalada o‘ynaladigan o‘yinlar, kompyuter va televizor

o‘yinlari kabi texnik vositalar.

Maktabgacha ta’limda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik yoshdagilarga

singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim metodi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin

metodlariga qarab maktabgacha ta’lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, sujetli-

ishchan, drammalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi.O’yin faoliyati:- o’zini zimmasiga olgan ro’lga muofiq tutish shakillanadi

Interfaol o‘yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon etishga,

boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda interfaol o‘yinlar orqali

kelajakda har bir bola uchun zamir bo‘lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi. Interfaol

o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim:

1. Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay darajada

tushunganliklarini aniqlash.

2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini

hisobga olish.

3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish.

4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foydalanish.

5. Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.

6. Bolalarga rohami to‘g‘ri taqsimlash.

7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish.

8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va natijalarini

prognoz qilish.

Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning axloqiy, irodaviy

xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga, atrofdagi olam sirlarini

ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘yin

texnologiyalaridan keng foydalanish kerak.

O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismidir.

O‘yin texnologiyasi an’anaviy tahimdagi o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi,

amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro

bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.

XULOSA

Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, ta’lim tarbiya jarayonlariga pedagogik

texnologiya va interfaol usullarni maqsadli qo’llash, maktabgacha yoshdagi bolalarni

intellektual qobilyatlarini, ta’lim shakillarini o’ptimallashtirish, bolalarning mustaqil

faoliyatini o’stirish va ta’lim samarodirligiga erishishga olib keladi.