O’zbek adabiy tili me’yorlari

Alisher navoiyning nutq va notiqlik haqida qarashlari.

Buyuk Alisher Navoiy asarlari tengsiz badiiy, mislsiz ma’naviy va lisoniy boylikdir. Bu boylikning tarkibiy qismlaridan birini alloma shoir asarlarida uchraydigan nutq madaniyati, notiqliq va so‘z odobiga oid qarashlar, talqinlar tashkil qiladi. Mana shu ilmiy-ma’rifiy merosning mazmun va mohiyatini chuqur o‘rganib, ularni ilmiy umumlashtirib, zamonaviy o‘zbek tili nutqi madaniyati va notiqlik san’atiga doir ishlarni talab darajasiga ko‘tarish lozim. Hazrat Navoiy bir umr vasf va shukrini tildan qo‘ymagan Alloh insonni nutq va til bilan sharaflab, jamiki mahluqotdan mumtoz qildi:Ey so‘z bila qilg‘on ofarinish og‘oz, Insonni aroda aylagon mahrami roz.
Chun «kun fayakun» safhasiga bo‘ldi tiroz, Qilg‘on oni nutq ila boridin mumtoz. [1, 3]. Aslida olamu koinot, undaki jamiki borliq sohibi qudratning birgina so‘zi bilan bunyodga keldi. Ularning ibtido va intihosi ham so‘zga bog‘liq: Avvalu oxiringga solg‘il ko‘z, Bil ham avval so‘zu ham oxir so‘z. Yoki: Bas avvalg‘i sado so‘z o‘lg‘ay, Har savtqa ibtido so‘z o‘lg‘ay. [2, 27]. So‘z hayot mohiyati hisoblangan to‘rt unsur: suv, havo, o‘t, tuproq ham, yetti qavat osmondagi yetti sayyora-ning ham mavjudlik asosidir: To‘rt sadaf gavharining durji ul, Yetti falak axtarining burji ul. [3, 38]. Ulug‘ mutafakkir so‘zning ilohiyligini tarannum etar ekan, bu bebaho ne’matga ega bo‘lgan insonning nutqi doim go‘zal, shirin, fasih va ta’sirchan bo‘lmog‘i lozimligini talab qiladi, avvalo, bunga o‘zi o‘rnak bo‘ladi.
Navoiy asarlarida so‘zning azaliy va abadiyligi haqidagi qarashlar, so‘z leksemasini qator ma’nolarda qo‘llangani ilmiy tadqiqotlarda atroflicha taqlil qilingan [4, 13-15]. Biz quyida so‘zning notiqlik va nutq madaniyatiga oid ma’nolari xususida fikr yuritamiz. Alisher Navoiy notiqlik san’atiga alohida e’tibor beradi. “Mahbubul-qulub” nomli falsafiy asarining 24-faslini “Nasihat ahli va voizlar zikrida” deb ataydi va bunda voizlik san’atiga, va’zga, voizga o‘z munosabatini bildiradi. Buyuk shoirning voizlik, notiqliq haqidagi fikrlari bugun ham katta immatga ega. Mutafakkirning fikricha, voiz quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim:
1.Voiz, avvalo, e’tiqodli, din-diyonatli va to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi bo‘lmog‘i lozim:“Voiz kerakki, «qolalloh» so‘z aytsa va «qola rasululloh»

Nutq madaniyati va o‘zbek tilshunosligining dolzarb muammolari

8
muxolafatidin qaytsa, xudo va rasul yo‘lig‘a qadam ursa. O‘zi kirgondin so‘ngra
nasihat bila elni ham kivursa. Yurumagon yo‘lga elni boshqarmoq, musofirni
yo‘ldin chiqormoqdur v biyobong‘a keturmak va bodiyada iturmakdur”.
2.Nutq tinglovchi uchun yangi bilimlar va o‘zgarishlar xabarchisi
bo‘lmog‘i lozim: “Va’z bir murshid va ogoh ishidur va aning nas’hati qabul etgan
maqbul kishidir”.
3.Notiqning o‘zi biror sohani egallagan bo‘lishi, undan so‘ng va’z orqali
kishilarga ta’sir etib, ularni boshqarishi kerak: “Avval bir yo‘lni bormoq kerak,
andin so‘ng elni boshqarmoq kerak”.
4.Voiz sahih va solih nutqi, notiqlik mahorati bilan insonlarning ruhiyatiga,
qalbiga ta’sir eta olsin: “Voiz uldurki, majlisig‘a xoli kirgan to‘lg‘ay va to‘la kirgan
xoli bo‘lg‘ay”.
5.Notiq olim va bilimdon, har narsadan xabardor kishidir: “Voizkim,
bo‘lg‘ay olim va mutaqqiy - aning nas’hatidin chiqqan shaqiy (baxtsiz)”.
6.Notiqning so‘zi bilan ishi bir bo‘lmog‘i lozim, aks holda nutqning ta’siri
bulmaydi: “Ulki buyurib o‘zi qilmag‘ay, hech kimga foyda va asar aning so‘zi
qilmagay” [5, 29-30].
Ulug‘ shoir “Tiling birla ko‘nglingni bir tut, ko‘ngli va tili bir kishi aytg‘on
so‘zla but” der ekan, o‘zi hamisha bu qoidaga rioya qildi. Til va dil, so‘z va amal
birligi Navoiy dahosining mumtoz xislatlaridandir.
Hazrat Navoiy zamonasining notiqlik san’ati namoyondalaridan to‘rt atoqli
siymoni tilga oladi. Ular Xoja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Mavlono
Husayn Voiz, Mavlono Muin Voizdir. Voizlarning dono va fozilligi, san’atkor
notiqligi bilan birga ularning o‘ziga xos xislatlari ham bayon qilingan. Alloma
shoirimizning voiz va voizlik haqidagi saboqlari ko‘p va xo‘p. Ularni o‘zlashtirish
bugungi notiqliq martabasiga erishish uchun juda foydalidir.
Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati va odobiga e’tibor g‘oyat kuchli.
Shoirning nutq madaniyati va odobi borasidagi fikrlari bunga doir ishda ikki katta
guruhga bo‘lib tadqiq qilgan:
1. Navoiy nutq madaniyati va odobining ijobiy omillari haqida.
2. Navoiy nutq madaniyati va odobini buzadigan salbiy omillar haqida. [4,
Alisher Navoiy asarlarida yaxshi nutqning fazilati sifatida ko‘rsatilgan
fasohat so‘zining ma’nosi nutq madaniyati, til madaniyati tushunchasiga yaqin.
“Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da fasohat so‘zi quyidagicha
izohlangan: “fasohat - so‘zning ochiq, ravshan, chiroyli va qoidalarga muvofiq
bo‘lishi” [6, 335]. Navoiy asarlari uchun boshqa bir lug‘atda esa fasih guftorlig‘
“chiroyli, yoqimli va ravshan so‘zlashlik” deb izohlangan [7, 636]. “O‘zbek tilining
izohli lug‘ati”da fasohat so‘zi quyidagicha talqin qilingan: “Chiroyli va yoqimli
so‘zlash qobiliyati, nutqning aniq va ravonligi” [8, 334].
Alisher Navoiy fasohatli tilni va nutq sohiblarini fasih zabon, ilmning
fasihrozi, fasih tili bila so‘zlovchi, fasihguftor kabi tushunchalar bilan ataydi.
Masalan, “Majolis un-nafois”da shunday fikrlar bor:
“Mavlono Qavsariy - Buxorodindur. Qabuliyatlik, xush suhbat, shiringo‘y va
fasih zabon va donishmand kishi erdi” [8, 51].