O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

OLTIN O‘RDAO‘ZBEK ADABIYOTI
Reja:
1. Oltin O‘rda davlatining tashkil topishi va bu davlatda madaniy hayot.
2 Oitir 0‘radta madaniy hayot.
Oitir 0‘rdada turkiy tii va turkiy ataaiyotha zamin yaratiiishi.
Oitin 0‘rda adabiy muhitining o‘ziga xosiigi.
Mamiukiar aaviatininh qisqacha tarixi. Bu aaviataagi ijtimoiy-si- yosiy va madaniy hayot.
Tayanch so‘z va iboralar: madaniy hayot, Oltin O‘rda, manba, “dome ’-ut-tavorix ” kitobi, mo ‘g 'ul elxonlari, turkiy qavmlar, о 'zbekiyon, arxitektura, Misr mamluklar davlati, lug ‘ atlar,
Oltin 0‘rda davlatining tashkil topishi va bu davlatda mada­niy hayot. 0‘zbek adabiyoti turii davriarda ko‘p buhroniami boshidan kechirdi. Ma'ium bir zamonda adabiyot tanazzuiga yuz tutgan bo‘lsa, boshqa bir davrda taraqqiy etdi, yuksaidi. Markaziy Osiyodagi ijtimoiy- siyosiy hayot aaaaiyotha o‘z ta’sirini o‘tkazmay qoimadi. Chingizxon va uning aviodiari hukmroniigi davri bunga yaqqoi ramura bo‘ia oiadi. Binobarin, chingiziyiar zamonida o'zbek aaabiyotiring taqdirida kutii- magarda keskin o'zgarishiar paydo bo'idi.
Chirhizxon istiiosidan keyin uning aviodiari Osiyo va yevropa- ning turii ^d^ianda o‘z hukmroniikiarini o'matdiiar. Chingizxon- ning to'ng'ich o‘g‘ii Jo‘ji - Siraaryorirh shimoiiga cho'ziiib ketgan qora xitoyiar daviatini muik qiiib oigan edi. Ikkinchi o‘g‘ii Chig'atoy esa 0‘rta Osiyoda, O'ktoy xon (Ugaday degan nom biian ham yuritiia- di) - Jung‘oriyada, Tuiuy - Mo^uiistonda hukmroniik qiidiiar. Mazkur dav^iaming tarixdagi o'mi to^risida o‘sha davr muanixlarinirg asar- laridar ma’iumot oiish mumkin.
Oitin 0‘rda daviati o‘z mavqei va tarixda tutgan o‘miga ko‘ra, Chin- gizxonnirh boshqa o‘g‘iiiari hukmroniik o‘matgan davidtldraar tamo- miia farq qiiadi. Oitin 0‘rda Chinhizxornirg to‘ng‘ich o‘g‘ii Jo‘jming nomi biian bog'iiq bo‘lsa ham, bu daviatnmg hududi kengayishida va rivojida uning o‘g‘iiiari xizmatiari katta bo‘idi. Jo‘jinmg ikkinchi o‘g‘ii Botu yevropani zabt etib, g'arbga tomon o‘z daviati hududmi kengaytir- di. Jo‘jining uchinchi o‘g‘li Tovka Temur Itil daryosining yuqori oqimini - Bulg‘oristonni mulk qilib oldi. Jojining to‘rtinchi o‘g‘li Shaybon ke- yinchalik qirg‘iz deb nom olgan cho‘l hududiga hukmronlik qildi. Bes- hinchi o‘g‘li Tuvol bajnoqlar (no‘g‘aylar nomi ostida mashhur bo'lgan xalq) ustidan hukmronlik qildi.
Oltin 0‘rda bu davlatlar orasida alohida iz qoldirdi. Oltin 0‘rdaning davlat tuzumidan ham ko‘ra, mamlakatdagi madaniy muhit g‘oyat mu- himdir. Awalo, “Oltin 0‘rda” degan nom va hududi to‘g‘risida.
“Oltin 0‘rda” nomi arab va Eron manbalarida deyarli uchramaydi. Rashididdinning “Jome’-ut-tavorix” kitobida shunlay voqea keltiriladi: “To‘rtinchi yili - ot yilida Chingizxon o‘zining o‘rdasida bo‘ldi, kuzda esa o‘sha yerdan jangga otlanib, tangutlaming muhim shaharlaridan biri- ni qo‘lga oldi. Bu shahami Irigay deb ataydilar”¹⁰⁷. Chamasi, Irrigay Oltin 0‘rdaga asos bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Zotan, Oltin 0‘rda tashkil topa boshlaganda, Chingizxon hayot edi.
“Oltin 0‘rda” degan nom rus tarixiy manbalarida uchraydi, xolos. Sharq manbalarida bu davlat Jo‘ji ulusi yoki Ko‘k 0‘rda deb yuritilgan. Rashididdinning uch jildlik yuqoridagi asarida Oltin O‘rda to‘g‘risida umuman ma’lumot yo‘q. Chamasi, Rashididdin Chig‘atoy ulusida va Eronda hukm surgan mo‘g‘ul elxonlari tarixinigina yoritishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.