O‗zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‗nalishlari

MUMTOZ ADABIYOTDA IRFONIY ISHQ MASALASI 
Tasavvuf davomli suratda rivojlanib bordi va tasavvuf tarixida Irfon bosqichi 
(X-XIII asr) mumtoz davr sifatida qabul qilindi. Ibn Sino (980-1037) va irfoniy 
ishq falsafasi xaqida tasavvufshunos olim N. Komilovning asarlarida izchil ilmiy 
talqinlar mavjud. Abu Ali ibn Sino buyuk tabobat olimi, faylasuf, tilshunos bо‗lish 
bilan birga zabardast tasavvuf olimi ham edi. ―Al-ishorot va-t-tanbihot‖ 
(«Kо‗rsatma va tanbehlar») asarida sо‗fiylik amaliyotining ruhoniy asoslarini 
ochib berdi. «Tayr qissasi», ―Solomon va Ibsol‖, ―Yusuf‖ kabi nasriy asarlari X-
XII asrlarda nafaqat tasavvufiy adabiyotning, balki badiiy nasrning yuksak 
namunalari sifatida tan olindi. 
Mana shu davrdan tasavvufning ruhiy (ruhoniy), ilmiy-ta‘limiy va amaliy 
asoslari shakllangan. Ruhoniy nazariya bо‗yicha shariat, tariqat, ma‘rifat va 
haqiqat bosqichlariga erishish yetti maqom: tavba, vara‘, zuhd, faqr, sabr, tavakkul 

---

va rizo orqali yuz beradi. Sо‗fiy qilgan gunohlari uchun tavba qilgandan sо‗ng, u 
vara‘, ya‘ni harom bilan halolni farqlashi lozim. Keyin zuhd va faqr maqomiga 
qadam qо‗yadi. Sabr va tavakkuldan keyin rizo, ya‘ni qalbning tozalangani va 
uning ilohiylik kasb etishi, Ollohga qо‗shilishga tayyorligi aytiladi. Tasavvufda bu 
maqomlardan tashqari hol (ahvol), ya‘ni bir qancha holatlar ham farqlanadi: qurb 
(yaqinlik), muhabbat (sevgi), xavf (xatar), raja‘ (umid), shavq (ehtiros), uns 
(dо‗stlik), itma‘inna (qalb osoyishtaligi), mushohida (idrok) va yaqin (ishonch). 
Ta‘limiy jihatdan qaraganda Ollohni bilish ma‘rifati uch bosqichda farqlanadi: 
1) ilmul yaqin; 2) aynul yaqin; 3) haqqul yaqin. Ilmul yaqinda eng ishonchli 
kishilar, ya‘ni pir —murshid vositasida Ollohning biru borligi eshitib bilinadi. 
Solik murshid rahnamoligida ilohiy mohiyatni о‗rganib unga ishonadi. Ilmul 
yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishiladi. Ikkinchi bosqichda u fikrlash 
orqali Haqiqat nurining mavjudligini anglab yetadi, ya‘ni ma‘rifatga erishadi. 
Haqqul yaqin sо‗nggi bosqich bо‗lib, unda eshitib bilish, fikrlab bilishdan sо‗nggi 
bilish - kо‗rib bilish darajasiga yetiladi. Demak, insonning ilohiy ruhga 
yaqinlashuv holati sodir bо‗ladi. Halloj ta‘limoti ana shuning uchun ham ―Anal 
haq‖, ya‘ni inson ruhining ilohiyotga qovushishi tarzida kechadi. Ollohni bilishda 
yuqoridagi uch ma‘rifiy bosqich Imom G‗azzoliy (1059—1111)ning 
«Mukoshafatu-l-qulub» asarida farqlab kо‗rsatilgan bо‗lsa, «hujjatu-l-islom»ning 
«Ihya al-ulum ad-din» («Diniy ilmlarni jonlantirish») asarida madaniyat tarixida 
ilk bor diniy va dunyoviy ilmlarning tasnifi berilgan. «Kimiyoi saodat» («Chahor 
kitob») asarining zohiriy tarjimasi ―Dil haqiqati‖ bо‗lib, dil va ruh tushunchalari, 
ularning tasavvufiy talqinlariga oid fikrlar bayon qilingan: «Bilgilki, xazrati Haq 
subhanahu va taoloni tanimoqni(ng) kalidi о‗z nafsini tanimoqdir. Ushbu ma‘nida 
aytibdirlarki, «Man ‗arofa nafsahu fa qod ‗arofa robbahu», ya‘ni har kishi о‗z 
nafsini tanisa, batahqiq Parvardigorini tanigaydir... Ikki nimarsadin biri zohir 
badandirki, ani tan atabdirlar, muni zohir kо‗z birla kо‗rgali bо‗lur. Yana biri 
ma‘nii botindirki, ani nafs derlar, jon atarlar va dil ham derlar. Bu ma‘nii botinni 
(yashirin ma‘noni) botin (ichki) kо‗z birla tanigani bо‗lur. Zohir kо‗z birla kо‗rgali 
bо‗lmas. Va sening haqiqating — ushbu ma‘nii botindir...». 

---

―Nafs‖ sо‗zining lug‗aviy ma‘nosi biror bir narsaning mavjudligi, xaqiqati, 
zoti va о‗zligi demakdir. Oddiy xalq orasida nafs sо‗zi turli ma‘nolarda 
qо‗llanilgan bо‗lib, goho ular bir-biriga zid mazmunni aks ettirgan. Masalan, bir 
toifa nafsni ruh deb tushungan, yana boshqa bir guruh muruvvat, samimiylik deb, 
yana bir jamoa vujud, qon ma‘nosida anglashgan. 
Sо‗fiylarning qarashlari bularning birortasiga ham о‗xshamaydi. Ularning 
umumiy nuqtai nazarlariga kо‗ra: nafs barcha yomonliklarning tamali, 
gunohlarning manbai erur.Tasavvuf ahlidan bir jamoaning xulosasi buyicha, nafs 
gunohlarning doyasi, ikkinchi toifa qarashlariga kо‗ra-kibr, hasad, g‗azab, adovat 
kabi yomon xulqlarning sababkoridir. Gunohlardan tavba bilan poklanilsa, yomon 
xulqlar nafsni qiynash, ya‘ni riyozat bilan yо‗k qilinadi. Nafsga qarshi kurashish 
barcha ibodatlarning boshi va jamiki ibodatlarning kamolidir. Qul uchun Haqqa 
boradigan bundan xavfsiz yо‗l bо‗lmas. Shu ma‘noda payg‗ambarimizning ―Nafsni 
tanigan Robbini tanir‖ hadislari sо‗fiylarning nafsga oid qarashlarning asosi 
bо‗lgandi.
Tasavvuf nafsni bilish, tanish va yengishga xizmt qiluvchi о‗ziga xos bir 
ta‘limot yaratdi., Tasavvuf masalalari talqin etilgan turli xaraktyerdagi kitoblarda 
nafsning yetti turli va yetti martabasi mavjudligi aytilgan hamda ular birma-bir 
ta‘rifu tavsif etilgan. 
Nafsning turlari mana bulardir: 
1.Nafsi jamodiy, ya‘ni moddiy nafs. 2.Nafsi nabatiy. 3. Nafsi hayvoniy. 
4.Nafsi insoniy. 5.Nafsi notiqa. 6.Nafsi qudsiy. 7. Nafsi kulliya, olamning joni, 
koinotning ruhi bо‗lgan nafs. 
―Atvori sab‘a‖ - yetti tavr deyilgan nafs martabalari esa quyidagilardir: 
1. Nafsi ammora - ta‘qiqlangan va gunoh hisoblangan ishlarga tashviq 
aylovchi nafs. Bu nafs martabasidagi soliq yaxshilikka rag‗bat etmaydi, 
yomonliklardan ham о‗zini tiya olmaydi. Junayd Bag‗dodiyning: ―Kufrning asosi 
— nafsning murodi erur‖, - degan fikrlari aynan nafsi ammora haqidadir. 

---

2. Nafsi lavvoma - qilgan yomonlik va tubanliklardan pushaymon bо‗lib, 
vaqti-vaqti bilan nadomatga yon beradigan va sohibini ayblab tavbaga 
chorlaguvchi nafsdir. 
3.Nafsi mulhama- ilhom va kashfga mahzar bо‗la boshlagan, nima yaxshi, 
nima yomon, nima gunox, nima savob ekanligini idrok aylash malakasiga ega., 
shahvoniy istaklarga qarshi turishga quvvati yetadigan nafsdir. 
4.Nafsi mutmaina - chirkin va yaramas illatlardan xalos bо‗lib gо‗zal xulq 
bilan axloqlangan nafsdir. Bu nafs inson kо‗ngliga favqulodda sokinlik, 
xotirjamlik bag‗ishlab, uni nur zavqlariga oshno etar. 
5. Nafsi roziya - bu bir, sо‗z bilan aytganda, xar qanday ilohiy amrlarga 
taraddudsiz taslim bо‗lib, rizo xosiyati va farog‗atiga yetishtiruvchi nafs erur. 
6.Nafsi marziya -Olloh bilan qul orasida rizoning mushtarak bir sifat ekanligi, 
qulning Ollohdan, Ollohning quldan roziligini isbotlovchi nafs. 
7.Nafsi komila - bu nafsi sofiya xam deyiladi. Bu maqomda solik tо‗la-tо‗kis 
ma‘rifat sifatlariga ega bо‗lib irshod mavqeiga erishar. Mana yetti martabada 
nafsning sifat, hol va ma‘nolari о‗zgarib borganidek, ranglari ham о‗zgarib borar 
ekan.
Nafsi ammora moviy rangda bо‗lib nafsi lavvoma-sariq, nafsi mulhama-
qirmizi, nafsi mutmaina–qora, nafsi roziya-yashil, nafsi marziya-oq , nafsi komila 
rangsiz bir holda voqe‘ bо‗larkan. Buning sabab va haqiqatlari tasavvufga 
kitoblarda atroflicha sharhlab berilgan. 
Xullas,nafs bilan bog‗liq qarashlar tariqatlarda sayru suluk uchun asos etib 
olingan meyorlar bilan birga murid va soliklarning tarbiyasi hamda ularning 
maqsad manziliga yetishish xususida keng bahs yuritiladi. 
Tasavvufning inson zimmasiga yuklagan asosiy majburiyatlaridan yana biri-
qalb tasfiyasi, ya‘ni qalb pokligiga erishmoq hisoblanadi. Bu esa nihoyatda muhim, 
ayni paytda juda mashaqqatli va kо‗p kuchni talab qiladigan ishdir. 
Najmiddin Kubroning aytishlaricha, qalb kalimasining lug‗aviy mazmuni 
biror narsaning shakl va ma‘no jihatidan о‗rtasi, asosidir. Istilohiy ma‘nosi esa, 
chap kо‗krakning pastidagi jom gо‗zalligiga о‗xshash gо‗sht parchasi (qalbi 

---

sanovbariy). Shu gо‗sht parchasi ruhning manbai hisoblanur. Shuningdek, qalb 
deyilganda rabboniy va ruhoniy latiflik ham tasavvur etilgan. Ibn Arabiyga kо‗ra 
qalb ―nafsi notiqa bilan ruh orasida joy olgan nuroniy bir javhardir. Uning ichi ruh 
suvoriysi esa nafsi hayvoniydir‖. Qalb faqat poklanishdan, havo va havas pardalari 
va dunyoviy aqlning ta‘siridan xalos bо‗lgach zavqiy idrok hamda ilohiy ishqning 
markaziga aylanadi. Tasavvuf ahli nazdida qalb ilohiy xitob, kashf va ilhom joyi , 
tajalliy oynasi, ilohiy kenglik yeridir. 
Tasavvuf arboblarining qalb va uning xususiyatlari haqidagi fikr-mulohazalari 
nihoyatda qiziqarli va hamma zamon odamlari uchun g‗oyatda ahamiyatlidir. 
Ahmad Rifoiy yozadi: ―Qalb bir gо‗sht parchasidir. Ayni paytda shu bir parcha 
gо‗sht, ya‘ni qalb nurlar yig‗iladigan joy erur, Ollohning yaratgani yaxshilik va 
yomonlik bir yerga tuplanadigan maskandir. Ayni shu zaylda aks ettirgani 
yaxshilik va yomonlik tuyg‗usiga qarab qalb bir qiymat kasb etar. Janobi Haq 
vujudga amr aylash huquqini qalbga bergandir‖. 
Demak, inson qalbi rahmoniy va shaytoniy lashkarlar murosasiz olishadigan 
bir janggoh hamdir. Bunda xar ikki tomon ham qalbni о‗ziga tobe va taslim etishni 
xohlaydi. 
Imom G‗azzoliy aytganidek: ―Agar zafar shayton lashkarlari tomonida bо‗lsa, 
inson hayvonlar qatoriga qо‗shilar. Agar bu kurashda rahmoniy askarlar g‗olib 
chiqsa inson malaklar maqomiga yuksalar‖. 
Qalbning ikki darvozasi bо‗lib, biridan ma‘rifat, ikkinchisidan vahm kirarkan. 
Qalbning muzaffarligi ma‘rifatning mavqei va darajasiga qarab belgilanadi, 
vahmdan forig‗ bо‗lmagan qalb hech qachon tubanlik, mutelik va jaholat 
ofatlaridan forig‗ bо‗la olmaydi. Shuning uchun qalbning tavri va tabaqotlari 
xususida aniq tasavvurga ega bо‗lish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular 
quyidagilardir: 1.Sadr - kо‗krak. Har turli vasvasa va ofatlar kiradigan joy. Ehtiyoj, 
shahvat, andisha va qisinish tuyg‗ulari shu yyerdan о‗rin topadi. Islom nurining ilk 
kiradigan joyi ham xuddi ana shu sadr hisoblanadi. 
2. Qalb - sadrning ichi, yurak ham deyiladi. Iymon nuri porlaydigan joy, 
muhabbat, rizo, qanoat singari tuyg‗ularning markazi erur. 

---

3.Shigof - xalqni sevish, oddiy odamlarga hamdardlik hissiyoti parvarish 
topadigan joy. 
4.Fuod -qalbning orasidagi joy bо‗lib, xuddi shu joydan g‗arbiy haqiqatlar yuz 
kursatib, ma‘rifat sirlari ochiladi. 
5. Suvaydo - ilmi laduniyga yetishish martabasi. 
6. Muxjatul qalb - Ilohiy nurlar tajalliy aylaydigan joy. 
7. Lubb - tavhid nurining manbai. 
G‗azzoliy о‗z asarlarida, xususan, ―Ihyo‖da qalb holi, hayoti, haqiqatlari, 
kamolotga yetishish sir-asrorlari tо‗g‗risida keng bahs yuritgan. Buyuk olimning 
qalbga doir fikr-mulohazalari, birinchidan, qalb tо‗g‗risidagi bilim va tasavvurlarni 
nihoyatda kengaytiradi. Ikkinchidan, qalb tarbiyasi va tasfiya etish yо‗llarini 
о‗rgatadi. U ma‘rifat darajasi va yetakchi fazlatlariga qarab qalb tо‗rtga ajralishini 
yozadi. Bulardan birinchisi. yolgiz Ollohni sevib, faqat Ollohni bilish va 
mushohada aylash bilai faxrlanadigan qalb. Ikkinchisi, ma‘rifat va Olloh bilan 
unsiyat zavqidan yiroq qalb. Bunday qalb sohiblarini quvontiradigan narsa - 
boylik, amal va har turli moddiy manfaatlardir. 
Uchinchi xil qalb esa, kо‗p kuchini Ollohga intilish, Haq ishqidan 
huzurlanishga bag‗ishlaydigan va goho bashariy sifatlarga ham qaytguvchi qalb 
sanaladi. Nihoyat yana bir turli qalb bordurki, u bashariy sifatlaridan ajralmasa-da, 
ba‘zi-ba‘zida ilm va ma‘rifatdan shavqlanishni ham biladi. 
G‗azzoliyning e‘tirofi bо‗yicha, birinchi xil qalb behad kamyob, eng kо‗p 
uchraydigani ikkinchisi, ya‘ni о‗tkinchi dunyo hirsiga tо‗lib toshgan qalbdir. 
Qalbning uchinchi va tо‗rtinchisi kо‗rinishlari mavjud bо‗lsa-da, ammo ularning 
soni uncha kо‗p emasdir. Shu о‗rinda yana bir haqiqatga aniqlik kiritib о‗tish 
maqsadga muvofiqdir. Tasavvufiy hayotning manbai ham, mazhari ham 
kо‗nguldir. Tasavvuf adabiyotida qalb yoki yurakka nisbatan kо‗ngul kо‗p tilga 
olinadi va kо‗ngul tо‗g‗risidagi kо‗p fikr bildiriladi. Xо‗sh, buning sababi nimada? 
―Miftohul-qulub‖dagi mana bu sо‗zlar ushbu savolga о‗ziga xos bir javobdir: 
―Kо‗ngul qalbning ichidadur. Sharafi qalbdan kо‗p ortiq erur. Qalbga ozor berish 
insonni sirtdan buzadi, chirkinlashtiradi va halok aylaydi... Kо‗ngul qalbning 

---

bag‗rida bо‗lganligi tufayli kо‗ngulga qattiq tegmak odamni ham zohiran, ham 
botinan halok etar‖. Mana shuning uchun kо‗ngul taqdiri, holati va haqiqatlariga 
doir mulohaza va mushohadalar tasavvufda nihoyatda keng о‗rin ishg‗ol etgan. 
Hatto tasavvufiy istilohlar orasida qalb va kо‗ngul holi yoki haqiqatlarini 
sharxlaydigan kalima va atamalar yetakchi о‗rinni egallaydiki, buni bilmasdan, 
ayniqsa, tasavvuf she‘riyatining mazmun-mohiyatini tо‗g‗ri anglab ham, talqin 
qilib ham bо‗lmaydi. Ana shu ehtiyojni hisobga olib biz ulardan ayrimlariga 
diqqatni jalb etishni lozim kо‗rdik. 
Avoiq - tо‗siq, moneliq qiluvchi narsa. Qalbning Ollohga tomon yuksalishi va 
ruhning unga ochilishini tо‗sadigan turli-tuman moddiy va ma‘naviy ma‘nilar, 
ziddiyatlar. Avoiq uchdir: shirk, bid‘at, gunoh. 
Anvori hidoyat - hidoyat nurlari. Kо‗ngulni munavvar etguvchi g‗ayb 
ilhomlari va tajalliylari.
Af‘oli qulub - botiniy fe‘llar. Botiniy hukmlar-qalbning fe‘l va amallariga oid 
diniy, ilohiy hukmlar.  
Bast-qabz - yoyilish-tо‗planish, sevinish - qayg‗u chekish, kenglik-torlik, 
ochilish-yopilish hollari. Zehn va qalbning ochilish va nihoyatda mahsuldor, 
yaratuvchan holga kirishi.
Bо‗sa- о‗pmak, о‗pish. Qalbdagi fayz va joziba; erishilgan xushxabar 
natijasida qalbda hosil bо‗lgan quvonch, lazzat, huzur. 
Vajd - ishq va muhabbat, oshiq qalbida tabiiy bir ravishda tug‗iladigan ilhom 
va surur holi. 
Vorid - ma‘nolarining qalbga kirishi va zuhurlanishi. 
Gul - kо‗ngulda hosil bо‗lgan bilimning natijasi va mevasi. 
Gulshan - mutlaq о‗larok, qalbning fathi va ochilishi. Solik kо‗nglining 
ma‘rifat va irfonga tо‗lishi. 
Jazbul arvoh - qalbning yuksalishi, sirlarining mushohada etilishi, munojot, 
Ollohga qalban taslimlik holi. 

---

Jilva - noz, istig‗no, gо‗zallarning kо‗ngulni fath etuvchi holi yoxud chiroyli 
harakatlari. Suluk ahlining kо‗nglida porlagan ilohiy nur. Bu nur oshiqni telba 
qilur. 
Zavoyid - qalbdagi nurlarning kо‗payishi. 
Lab - dudoq, kalom, sо‗z. Labi shakar: malak vositasida payg‗ambarlarga, 
qalb tasfiyasi tufayli valilarga kо‗kdan inadigan kalom. 
Lavomi-qalbdan nurning foyda va ta‘sirlari boqiy qoladigan shaklda 
zuhurlanish. 
Laja‘ - qalbning umid va sog‗lom bir faqr tushunchasi ila Ollohga yunalish 
holi. 
Malja - Murodning hosil bо‗lishiga qalbning umidvorligi. 
Muxobara - qalbning huzur holati. 
Nafas - g‗aybdan tug‗ilgan latif hollar va qalbning ishq о‗tidan farahlanishi. 
Noz - ma‘shuqaning dardli va mahzun oshiq kо‗ngliga kuch bag‗ishlashi. 
Rayin - qalbning kirlanishi, zanglashi. Olloh taolo buyurmish: ―Yо‗q, 
aksincha ularning qilayotgan yomonliklari qalblarini kirlatmishdir‖ (al-Mutaffifin, 
14-oyat), 
Rayhon - gul. Tasfiya va riyozat natijasida qalbda porlagan nur. 
Rams - biror bir narsani kо‗nguldan supurib tashlash layoqati. 
Rо‗yatul qalb-qalblarning kо‗rishi, iymon hakikatiga erishib g‗aybiy sirlarga 
boqish. 
Samt-jim turmoq, sukut saqlash. Sukut ikki qismdir: zoxiriy - tilda, botiniy - 
qalb va kо‗ngul sukuti. 
Sohibi qalb - kо‗ngul ahli. Qalbida yig‗ilgan ilmni ravon bir ifoda, ochik bir 
til bilan ifodalay olmaydigan kishidir. 
Tavoli- kо‗ngulda ma‘rifat nurining tug‗ilishi. 
Tavoriq - lug‗aviy ma‘noda ―tunda porlagan yulduz‖ demak.Istilohiy ma‘noda 
suluk ahlining kо‗nglidagi eshitish, ya‘ni quloq orqali hosil bо‗ladigan yangi va 
qalbni yangilovchi haqiqatlar. 
Tasfiya - qalbni soflashtirmoq; haqiqat idroki, mujohada va riyozat. 

---

Sham‘ - ilohiy nur. Solik qalbini yoqqan ilohiy nurning porlashi, mushohada 
ahlining kо‗nglida zuhurlangan irfon nuri. 
Shamsul qalb - qalb quyoshi. G‗ayb olamiga yetishganlarning qalbini 
yorishtiradigan oftob. Unga muqaddamul g‗ayb, mezonul g‗ayb, shamsul irfon, 
shamsur ruhoniy ham deyilgan. 
Shohid - qalb bilan tenglashgan narsa. Masalan, ishq, vajd, alam. 
Katra - tomchi. Ilohiy tajalliylar, qalb, insoni komil,
G‗iybat - oshiqning qalbida paydo bо‗lgan ma‘nolar bilan mashg‗ul bо‗lib, 
xalqning ahvolini unitish yoki g‗ofil qolishi. 
G‗ayn - istig‗for bilan о‗rtadan kо‗tariladigan qalbdagi hijob va parda. U ikki 
nav‘dir: biri yupqa, ikkinchisi qalin. Qalin parda katta gunoh qilgan va g‗aflat 
bandalarida bо‗lur. Hafif parda esa, xoh nabiy bо‗lsin, valiy bо‗lsin, hammada 
bо‗lur. Hazrati Payg‗ambarning ―Qalbim g‗ayn ichida qolur va har kun yuz daf‘a 
Ollohdan avf tilayman‖, deyishlari ushbu haqiqatni bir ifodasidir.