O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov hozirgi o‘zbek adabiy tili fani bo’yicha

6-ilova
Morfema – so‘zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik–morfologik birlik bo‘lib, so‘zning eng kichik ma’noli qismidir. Morfema so‘zning qayta bo‘linmaydigan eng kichik ma’noli qismi sifatida leksik ma’noni ham, grammatik ma’noni ham anglatadi. Masalan, Mehnatkashlarimizning so‘zi mehnat-, -kash, -lar, -imiz, -ning qismlaridan tarkib topgan. Bu qismlarning har biri shu tarkibda o‘ziga hos ma’lum ma’nosida qatnashgan.
Leksik ma’no anglatish yoki anglatmasligiga ko‘ra morfemalar 2 turga bo‘linadi: 1. O‘zak morfema. 2. Affiksal morfema.
Masalan, uzumzor, mevali, bog‘bon, ishchi, ishla, ishdan, borgan, bordi, bolalar so‘zlarining uzum, meva, bog‘, ish, bor, bola qismlari o‘zak morfemalar, -zor, -li, -bon, -chi, -la, -dan, -gan, -di, -lar qismlari affiksal morfema hisoblanadi.
So‘z morfemalarini aniqlash uchun ularning hozirgi tilimizda xoh leksik, xoh grammatik ma’no anglata olishi hisobga olinadi. Ajratilmoqchi bo‘lgan qism hozirgi tilda ma’no anglatmasa, boshqa so‘zlar tarkibida ham kela olmasa, uni morfema deb bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, ma’noli qismlarning chegarasini turli so‘z tarkiblarini qiyoslash asosida aniqlanadi. Masalan, ishchilar so‘zining ish+chi+lar kabi morfemalarga ajratishga asos shuki, o‘zak deb olingan ish so‘zi o‘z ma’nosida qatnashgan, keyingi so‘zning yasalishi uchun asos bo‘lib turibdi, turli so‘zlar tarkibida kela oladi: ishga, ishchan, ishli, ishsiz, ishla kabi; -chi, affiksal morfema bo‘lib boshqa so‘zlar tarkibida ham gulchi, xizmatchi, traktorchi kabi shaxs oti yasab kela oladi; -lar, ham morfema sifatida turli so‘zlar tarkibida ko‘plik ma’nosini ifodalab kela oladi: kitoblar, bolalar, binolar kabi.
O‘zbek tilida morfemalar o‘zakka ketma-ket, biri orqasidan ikkinchisi qo‘shiladi. So‘zni morfemik tarkibga ajratish oxirgi morfemani belgilab olishdan boshlanadi va ketma-ket tarzda o‘zak formemani belgilash bilan tugallanadi.
Masalan;
muzmuz+lamuzla+tmuzlat+ish;
ko‘kko‘k+arko‘kar+tirko‘kartir+ishko‘kartirish+di;
oqoq+laoqla+voqlov+chi;
tomtom+chitomchi+latomchila+t.