O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

Gapning aktual boiinishi
Gapning aktual boiinishi gapning formal boiinishiga qarshi qo‘yiladi. Agar formal boiinishda gap tarkibi grammatik elementlarga boiinsa, aktualboiinishdagap ma’no jihatdan boiinadi. Gapning formal boiinishi- ning asosiy elementlari ega va kesim hisoblansa, aktual boiinishining asosiy elementlari gapning ifoda asosi, ya’ni maium qismi hamda gapning yadrosi, ya’ni xabar qilinayotgan qismi hicoblanadi. Bunda fikr maiumdan nomaiumga qarab harakat qiladi.
Gapning aktual bo‘linishida fikming ma’lum qismi ifoda asosi /ba’zi adabiyotlardatema, berilgan deb ham nomlanyapti/, noma’lum qismi ifoda yadrosi /ba’zi adabiyotlarda tema, yangilik deb ham nomlanyapti/ deb yuriti- ladi. Demak, gapning aktual bo‘linishida gap ifoda asosi va ifoda yadrolariga bo‘linadi: Xotin-qizlar xo‘jaligimizning barcha sohalarida faol ishlamoqdalar. Bu gapda fikming ma’lum qismi — ifoda asosi — xotin-qizlar, noma'lum qismi — ifoda yadrosi - xojaligimizning barcha sohalarida faol ishlamoqdalar.
Gapda so‘zlar tartibi yoki logik urg'uning o‘zgarishi bilan gapning aktual bo‘linishining ham o'zgarishi mumkin. Qiyos qiling:
Qo‘shma gap, bir sostavli gap, to'liqsiz gap va bo‘laklarga ajralmaydigan gaplarga keyinchalik alohida to'xlalinadi.
Respublika oliy o‘quv yurtlari talabalarining olimpiyadasi Toshkentda bo‘ldi. Toshkentda respublika oliy o‘quv yurtlari talabalarining olimpiyadasi boTdi. Birinchi gapda ifoda asosi - Respublika oliy o‘quv yurtlari talaba- larining olimpiyadasi, ifoda yadrosi esa Toshkentda boTdi; ikkinchi gapda esa ifoda asosi Toshkentda, ifoda yadrosi - respublika oliy o‘quv yurtlari talabalarining olimpiyadasi boTdi.
Anglatilayotgan fikr xarakteriga ko‘ra, bir gap turlicha aktual boTinishi mumkin. Qiyos qiling: Erkin (sportda g‘olib chiqdi — Erkin sportda) g‘olib chiqdi. Biz (odarazodning eng yaxshi farzandlari orzu qilgan zamonda yashamoqdamiz — Biz odamzodning eng yaxshi farzandlari orzu qilgan zamonda) yashamoqdamiz.
So‘z birikmasi
So‘z birikmasi sintaktik taTimotning tarkibiy qismi boTib, bunda so‘zlarning o‘zaro sintaktik aloqaga Idrituvchi vositalar, so'zlarning o‘zaro bogTanish usullari, so‘z birikmalari vaularning tiplari o'rganiladi.
Semantik va grammatik jihatdan o‘zaro sintaktik aloqaga kirishgan ikki yoki undan ortiq mustaqil so'zlar so‘z birikmasi deyiladi.
So‘z birikmasi nutq formasi boTib, ergashish va munosabatdorlashish asosida hosil boTadi. Ergashish usuli bilan birikkan so‘z birikmalari hamda munosabatdorlashish asosida tuzilgan so‘z birikmalari, komponentining munosabatiga ko‘ra, o‘zaro farq qiladi.
Ergashish asosida tuzilgan so‘z birikmalari hokim va tobe boTakdan iborat boTadi: aniqlanib, toTdirilib kelinayotgan bo'lak hokim, aniqlab, toTdirib kelayotgan boTak tobe hisoblanadi. So‘roq hokim boTakdan tobe boTakkaberiladi: Katta bino - qandaybino?
Munosabatdorlashish asosida tuzilgan so‘z birikmalarida har ikki komponent o‘zaro munosabatdor: biri biriga hokim, biri birigatobe: Zul- fiyaning kitobi.
So‘z birikmasining komponentlari mustaqil so‘zlardan bo‘ladi. Yor- damchi so‘zlar, jumladan, ko‘makchi so‘zlar, so‘z birikmasining kompo- nentlari bo‘lolmaydi. Ko‘makchi so‘zlar o‘zlari aloqador bo‘lgan mustaqil so‘z bilan birga so‘z birikmasining bir komponenti bo'lib keladi: telefon orqali gaplashmoq. So‘z birikmasi so‘z, qo‘shma so‘z, turg‘un birikma va gaplardan farq qiladi.
So‘z leksik hodisa, so‘z birikmasi grammatik hodisa. So‘z, so‘z birikmasi kabi, nominativ funksiyabajarib, predmet, belgi, ish-harakatni umuman ifodalash uchun xizmat qiladi. So‘z birikmasi esa predmet, belgi, ish- harakatni shu xildagi boshqa predmet, belgi, ish -harakatdan ajratib ifo- dalaydi. Qiyos qiling: Dala - ko‘m-ko‘k, ko‘m-ko‘k dala.
So‘z abstrakt ma’noli bo'lib, birikmaga kirishgach uning ma’nosi konkretlik tomon siljiydi. So‘z tarixiy kategoriya bo‘lib, til birligi hisoblanadi, so‘z birikmasi esa nutq jarayonidagina hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham u nutq birligi hisoblanadi.
Qo‘shma so‘zlarning komponentlari o‘rtasida grammatik munosabat yo‘q, ular o‘z leksik — semantik mustaqilligini yo‘qotib, bir bosh urug‘u olib, gapda bir sintaktik vazifani bajaradi. So‘z birikmasining komponentlari o‘rtasida grammatik munosabat mavjud, ular leksik — semantik mustaqilligini saqlab, o‘z urg‘usiga ega bo‘ladi, gapda boshqa sintaktik funksiyani bajaradilar.
Turg‘un birikmalar butunligicha yaxlit holda qo‘llanib, til birligi hisob- lansa, so‘z birikmasi nutqjarayonidagina hosil bo‘ladi. So‘z birikmasida- gi so‘zlar o‘z ma’nosini saqlaydi, turg‘un birikma /frazeologizm/dagi so‘z- iar esa butunicha o‘z ma’nosidan ko‘chgan yoki komponentlari-ning biri o‘z ma'nosini o‘zgartirib yuborgan bo'ladi. Qiyoslang: qo‘l qo‘ymoq — daftarni qo'ymoq.
Gap tuzish modellari, so‘z birikmasi modellari kabi, til birligi bo‘lib, konkret so‘z birikmasi kabi, konkret gap ham nutq birligi hisoblanadi. So‘z birikmasi nominativ kategoriya bo‘lsa, gap komunikativ kategoriyadir.