O‘zbek tili fonetikasi

Bo‘g‘iz undoshi

7. 
   fonemasi jarangsiz sirg‘aluvchi bo‘g‘iz tovushdir. Shevalarda [h] ning ishlatish ko‘lami bir xil emas. Shunga ko‘ra y-lovchi shevalar ikki guruhga bo‘linadi:
   

1. 
   [h] mustaqil fonema sifatida qabul qilingan shevalar: Farg‘ona, Marg‘ilon, qo‘qon va boshqa shevalar;
   

¹ Афзалов Ш. Ўша асар. –Б. 137.

² Решетов В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. -173-б.

2. 
   [h] va [x] tovushlari o‘rtasidagi indifferent [x’] ga ega bo‘lgan shevalar:
   

Toshkent va unga yondosh y-lovchi shevalar kiradi. Qozoq tilidagi kabi, ayrim j-lovchi o‘zbek shevalarida ham [h] fonema sifatida uchramaydi.

Masalan: yl. Hevuz // jl. Hovuz // Tosh. x’evuz Tosh. x’uker, x’er’sh, jl. hisep, reyhen.

Ayrim so‘zlarda [h] tovushi tushib qolishi mumkin. Bu hodisa ikkilamchi cho‘ziq unlilarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

mehnatkash > me:netkesh shaharga > she:erge maslahat > mesle:et

[h] assimilyatsiyaga uchrashi mumkin: mahsi > messi, mahkam > mekkem

Ba’zi so‘zlarning oxirida [h] tushiriladi goh...goh > ge...ge

gunoh > gune guvoh > guve

[h>y] almashinuvi barcha shevalar uchun xosdir: enasi ham > enesiyem

mehribon > miyriben

sizlarga ham > s’legeyem (nam.) buni ham > mun’yem.