O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar.

Nutq apparati, nutq artikulyatsiyasi, grafema, harfiy birikma, orfografik belgi, nafas olish organlari, bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i, artikulyatsion baza, ekskursiya, rekursiya, bosh holat, arkulyatsiya o‘rni, artikulyatsiya usuli.

NUTQNING FONETIK BO’LINISHI

Reja:

1. 
   Segment birliklar.
   
2. 
   Fraza
   
3. 
   Takt.
   
4. 
   Fonetik so‘z.
   
5. 
   Bo‘g‘in.
   

Muloqot ikki shaklda olib boriladi: og’zaki va yozma. Yozma shakl nisbatan keyingi hodisadir. Og’zaki shakl esa tilning paydo bo’lishidan boshlab uning fikrni

ifodalovchi va muloqot vositasi sifatidagi yashash usuli hisoblanadi. Shuning uchun til haqidagi fanni uning material tomonisiz, tovushlarsiz, og’zaki nutqning qonuniyatlarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Leksik hamda grammatik faktlar ham til taraqqiyotining u yoki bu davrida sodir bo’lgan uning tovush tomonidagi o’zgarishlar bilan asoslanadi va tushuntiriladi. Bundan tashqari, og’zaki nutq spetsifik tovush vositalariga ega bo’lib, ular tilda mazmunning ifodalanishi uchun bevosita aloqadordir. Bunday vositalarga fraza, takt, ohang, fonetik so’z, bo’g’in va urg’u kiradi. Tovushlar bilan birgalikda ular “tilning tovush sistemasi”ni hosil qiladi.

Kichik birliklar esa o’zidan yuqori, kattaroq birliklarni hosil qilish uchun konstituentlik vazifasini bajaradi. Demak, segment birliklar o’rtasida ham umumiylik-xususiylik dialektikasining namoyon bo’lishini ko’rishimiz mumkin.

Ushbu birliklarning maqomi masalasida ham tilshunoslar orasida bir xillik yo’q. Xususan, sintagma yoki taktni olib ko’raylik. Uning chegarasini belgilash masalasi ham muammolidir. Agar Potebnya formulasi asosida takt (sintagma) chegarasi belgilansa, u holda har bir mustaqil so’z alohida sintagmani, taktni hosil qiladi. Ushbu formula quyidagicha: ...12311... bu formula oddiy bo’lishiga qaramasdan, mazmunan juda salmoqlidir.

Birinchidan, u har bir takt faqat bitta urg’uli bo’g’inga egaligini ko’rsatadi: bu

3 raqami bilan belgilangan. Ikkinchidan, urg’u oldi bo’g’ini urg’uli bo’g’indan kuchsizroq, lekin boshqa bo’g’inlarga nisbatan kuchliroq ekanligini ko’rsatadi (bu 2 raqami bilan belgilangan). Uchinchidan, boshqa har qaysi bo’g’in kuch jihatdan o’zaro tengdir. Ular 1 raqami bilan belgilangan. To’rtinchidan, bo’g’in miqdoridan qat’i nazar, har bir so’z shu formulaga bo’ysunadi. Nihoyat, bu formula takt chegarasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, 1231323 ketma-ketligi berilgan va bunda taktning miqdorini topish zarur. Formula bo’yicha, bu ketma-ketlik uchta takt mavjudligiga ishora qiladi, chunki uchta urg’uli bo’g’in mavjud (ular 3 raqami orqali ifodalangan). Endi taktlarning chegarasini aniqlash masalasi turadi. Potebnya formulasiga binoan bu quyidagicha chegaralanadi: 1231 / 3 / 23. Agar 123 / 13 /23 tarzida ajratilsa, formulaga tushmaydi.

Bunga ko’ra ishchilarimiz zimmalariga yuklatilgan vazifalarini a’lo darajada bajardilar jumlasida ettida takt mavjud. Chunki jumlani tashkil etuvchi har bir so’z o’z mustaqil urg’usiga ega.

Ikkinchi yondashuvga asosan, takt – bu frazaning qismi bo’lib, qisqa to’xtam bilan ajratiladi va tugallanmagan intonatsiyaga ega bo’ladi. Takt fraza kabi tilda mazmunning ifodalanishiga aloqadordir. Taktning chegaralari qarab matnning mazmuni o’zgarishi mumkin: akalarim uchta ukam bor jumlasida taktning chegarasiga qarab uchta akasi yoki uchta ukasi borligini tushunish mumkin. Agar akalarim so’zidan keyin qisqa to’xtam qilinsa, uchta ukasi mavjudligi, uchta so’zidan keyin to’xtam qilinsa, akasi uchtaligi ma’lum bo’ladi. Takt bir so’zga ham, bir necha so’zga ham teng kelishi mumkin. Ushbu qarashga ko’ra Ishchilarimiz // zimmalariga yuklatilgan vazifalarini // a’lo darajada bajardilar jumlasi tarkibida uchta takt mavjud bo’lib, ularning birinchisi bir so’zga teng.

Takt, o’z navbatida, kichik birliklardan – fonetik so’zlardan tashkil topadi. Fonetik so’z – taktning (agar taktga ajralmasa, frazaning) qismi bo’lib, bir urg’uga ega bo’ladi. Fonetik so’z leksik va grammatik ma’nodagi so’zga teng kelishi ham

mumkin. Masalan, Mehr nuri yog’ar doim yuzingizdan, ustozlar da oltita fonetik va oltita leksik so’z mavjud; Derazamning oldida bir tup o’rik oppoq bo’lib gulladi jumlasida sakkizta leksik-grammatik, lekin oltita fonetik so’z mavjud.

Fonetik so’zlar bo’g’inlarga bo’linadi. Fiziologik jihatdan bo’g’in – bu bir havo zarbi bilan talaffuz etiluvchi fonetik so’zning qismidir. Akustik jihatdan esa bo’g’in – bu jarangdorlikning (zvochnost) kuchayishi bilan xarakterlanuvchi fonetik so’zning qismidir.