O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

k (ruch – k – a, trop – k – a, poch – k – a, prob – k – a). 

Morfonema  tushunchasi  turkologiyaga  ham  kirib  keldi.  Xususan,  M.Zakiev 

mazkur tushunchani yoqladi, an’anaviy alternatsiyalarni pozitsion  

                                                 

10

  Реформатский  А.А.  Фонологические  этюды.  –  М.,  1975.  –  С.116  –  118;  яна  қаранг:  История 

советского языкознания. Хрестоматия. – М., 1981. 

11

 Бернштейн С.Б. Кўрсатилган асар. – С.59. 

12

 Чургунова В.Г. Кўрсатилган асар. – Б.37 – 38. 

---

almashinuvlardan  ajratmagan  holda  almashinuvchi  fonemalar  kompleksini 

morfonema deb hisoblaydi.

13

 

A.A.Abduazizov  esa  A.A.Reformatskiyning  fikrini  quvvatlab,  quyidagilarni 

yozadi:  «Morfonologiya  grammatikaga  ham,  fonologiyaga  ham  kirmaydi,  lekin 

ularning  birligi  bo‘lgan  fonema  va  morfemadan  foydalanadi.  Ba’zi  tilshunoslar 

tomonidan taklif etilgan «morfonema» termini (G.Ulashin, N.S.Trubetskoy va h.k.) 

o‘z  kuchini  yo‘qotadi,  chunki  u  fonemalarning  morfemalardagi  almashuvi 

(masalan,  «ruka  –  ruchka»da  k(ch)  natijasida  bir  yo‘la  ikki  fonemaga  to‘g‘ri 

keladi».

14

 

Darhaqiqat,  fonema  variantlari  morfema  tarkibida  uni  tashkil  etuvchi  eng 

kichik  birlik  sanalar  ekan  va  fonema  konkret  morfema  va  so‘zlar  tarkibida  turli 

variatsiyalarga  uchrar  ekan  (Moskva  fonologik  maktabi  konsepsiyasi  bo‘yicha), 

demak,  morfema  va  so‘z  tarkibidagi  har qanday  tovush  almashinuvlari  fonemalar 

doirasida  yuz  beradi.  Tilshunoslikda  hamma  sathlarning  o‘z  birligi  bo‘lishi  shart 

emas.  Masalan,  morfonologiyadan  tashqari,  so‘z  yasalishi  ham  ikki  sath  birliklari 

(yasalish  usuli  morfemika  bilan  bog‘liq  bo‘lsa,  yasalma  leksema  sifatida 

leksikologiyaning,  so‘zforma  sifatida  morfologiyaning  tekshirish  ob’ekti  bo‘ladi) 

bilan ish ko‘radi. 

Shunday  qilib,  hozirgi  kunda  til  strukturasining  fonologiya  bilan  morfemika 

sathlari  oralig‘ida  morfonologiya  sathining  mavjudligi  ko‘pchilik  tilshunoslar 

tomonidan  tan  olindi.  A.A.Abduazizov  ta’kidlaganidek,  morfonologiyani  alohida 

til bosqichi deb hisoblab, unga tegishli barcha xususiyatlarni o‘rganish tilning ichki 

strukturasidagi  ba’zi  payqalmay  qolgan  alomatlarni  aniqlashda  katta  yordam 

beradi. 

Grammatikaning  boshqa  bo‘limlari  singari  morfonologiya  ikki  asosiy 

ma’noda  qo‘llanadi:  birinchidan,  ma’lum  qurshovda  morfema  tarkibidagi  har 

qanday  fonologik  o‘zgarish  holatlari  yoki  o‘zgarish  sistemasi;  ikkinchidan,  shu 

o‘zgarishlarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi. Har qanday o‘zgarishni tovushlar, 

fonemalar yoki fonemalar kompleksining almashinuviga kiritish mumkin. Shuning 

uchun  morfonologiyaning  asosiy  o‘rganish  ob’ekti  sifatida  almashinuvchi 

tovushlar, fonemalar, fonemalar kompleksi qaralishi lozim. 

Tilshunoslikning  boshqa  bo‘limlarida  o‘rganilmaydigan  quyidagi  masalalar 

morfonologiyada o‘rganilishi kerak: 

 

1.  So‘z va bo‘g‘inning fonologik strukturasi. 

2.  So‘z va morfemaning ma’lum qurshovdagi variatsiyalari: 

a) agglyutinatsiya jarayonida almashinuvlar. Singarmonizm; 

b) kompozitsion so‘z yasalishi va analitik forma yasalish jarayonidagi fonetik 

o‘zgarishlar. Aksent – ritmik strukturaning o‘zgarishi; 

v) reduplikatsiya jarayonidagi fonetik o‘zgarishlar. O‘zak qisqaruvi. 

 

 

                                                 

13

 Закиев М. О тюркской морфологии // Советская тюркология. 1984. №1. 

14

 Ўша ерда. 

---