O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

Unli fonemalar sistemasi 

 

Tilning  uch  darajadagi  (yuqori,  o‘rta  va  quyi)  ko‘tarilish  va  lablanish-

labnanmaslik belgilari kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy (konstitutiv) 

belgilari hisoblanadi. Unlilar qatori (old qator, o‘rta qator va orqa qator) so‘z shakl 

tarkibidagi  pozitsiyaga  bog‘liq  belgi  bo‘lgani  uchun  unlilarning  asosiy  belgilari 

qatoriga kirmaydi. 

Unli  fonemalarning  asosiy  belgilariga  ko‘ra  tasnifini  quyidagi  jadvalda 

ko‘ring: 

 

Unli 

fonemalar 

Asosiy belgilari 

Tilning qo‘tarilish darajasi 

Lablanish belgisi bor-

yo‘qligi 

yuqori 

o‘rta 

quyi 

lablangan 

lablanmagan 

i 

 +  

 

 

 

 +  

u 

 +  

 

 

 +  

 

o‘ 

 

 +  

 

 +  

 

o 

 

 

 +  

 +  

 

e 

 

 +  

 

 

 +  

a 

 

 

 +  

 

 

 

Jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,  tilning  ko‘tarilish  darajasiga  ko‘ra  o‘zbek 

tilining  unli  fonemalari  oppozitsiyasi  «uch  pog‘onali»,  lablanish  belgisiga  ko‘ra 

ikki sinfli to‘rtburchak sistemadir. 

 

Keng   

 

o 

 

a 

o‘rta keng  

(o‘rta tor) 

 

o‘ 

 

e 

tor  

 

 

u  

 

i 

 

Lablanish  belgisi  tor  unlidan  keng  unliga  qarab  kuchsizlanib  boradi:  u  – 

                                                 

 

---

kuchli lablangan, o‘ – kuchsizroq lablangan, o – o‘ta kuchsiz lablangan. 

Yuqoridagi unli fonemalar tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra bo‘linishida (o, 

a: o‘, e: u, i:) kenglik, o‘rta kenglik, torlik belgilari shu mikrostruktura elementlari 

uchun birlashtiruvchi, mikrostrukturalar uchun esa farqlovchi belgi rolini o‘ynaydi. 

Bu  unlilar  bir  belgiga  asoslangan  quyidagi  teng  huquqli  oppozitsnyalarni  hosil 

qilishi  mumkin:  lablanish  belgisining  bor-yo‘qligiga  ko‘ra:  (o-a,  o‘-e,  i-u), 

kompaktlik-diffuzlik  belgisiga  ko‘ra  umumiy,  lablanish  belgisiga  ko‘ra  farqli 

belgiga  ega,  kompaktlik-diffuzlik  belgisiga  ko‘ra:  o  (kompakt,  ochiq),  u  (diffuz, 

yopiq),  a  (komlakt;  ochiq),  i  (diffuz,  yopiq),  shu  bilan  birga,  mazkur  ikki 

oppozitsiya  a’zolari  o‘rta  ko‘tarilish  (yarim  ochiq,  yarim  yopiq)  unlilariga,  bir 

tomondan,  «kompakt-kompakt  emaslik»,  ikkinchi  tomondan,  «diffuz-diffuz 

emaslik» belgisiga ko‘ra oppozitsiyaga kirishadi: 

o (kompakt) – u (kompakt emas) 

a (kompakt) – o (kompakt emas) 

i (diffuz) – e (diffuz emas) 

u (diffuz) – o‘ (diffuz emas). 

Unlilarning  yuqoridagidek  oppozitsiyasini  A.M.Shcherbak  shunday  aks 

ettiradi.

1

 

 

a – e, 

e – i   

lablanmagan (oddiy tonnalik) 

o – o‘, 

o‘ – u 

lablangan (bemol’ tonnalik) 

ochiq 

yopiq 

 

yarim 

yarim 

 

ochiq 

yopiq 

 

 

A.A.Abduazizov  o‘zbek  tili  unlilarining  ikki  farqlovchi  belgisiga  ko‘ra  ham 

oppozitsiyasini  ko‘rsatadi.

2

  Bunga  asosan,  unlilar  quyidagicha  oppozitsiyaga 

kirishadi:  

(i-u) yopiq, lablanmagan – yarim yopiq, lablangan: 

(i-o) yopiq, lablanmagan – yarim yopiq, lablangan)  

(e-o) yarim yopiq, lablanmagan – ochiq, lablangan)  

(a-u) ochiq, lablanmagan – yopiq, lablangan) 

(a-u) ochiq, lablanmagan – yarim yopiq, lablangan) 

Ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tili unlilarining bir belgi asosida farqlanuvchi uchta 

oppozitsiyasi,  ikki  belgi  asosida  farqlanuvchi  oltita  (unda  lablanish  belgisi  bilan 

tilning  ko‘tarilish  darajasi  belgisi  birga  olinadi)  jami  9  ta  unlilar  oppozitsiyasi 

mavjud.  Agar  lablanish  belgisi  bilan  tilning  ko‘tarilish  belgisi  alohida  olinsa, 

o‘zbek tilida 13 ta unlilar oppozitsiyasi mavjud bo‘ladi.