O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

Morfonologiya birligi 

Morfonema va subforma haqida 

 

Har qaysi tilshunoslik bo‘limining o‘z o‘rganish birligi bor: fonologiyaniki – 

fonema, leksikologiyaniki – leksema, frazeologiyaniki – frazema, morfemikaniki 

– morfema, morfologiyaniki – so‘zforma, sintaksisniki – sintaksema (Muxin) va 

h.k.  Shuning  uchun  ayrim  tilshunoslar  morfonologiyaning  ham  birligini 

ajratmoqchi bo‘ldilar va bu birlikni morfonema (morfofonema) deb nomladilar. 

Tilshunoslikka morfonema terminini dastlab polyak tilshunosi G.Ulashin olib 

kirdi.  Uning  fikricha,  morfonema  bu  semasiologik  –  morfologik  vazifadagi 

fonemadir.  Masalan,  zaba  –  zabka  (zapka)  so‘zlari  o‘zagidagi  oxirgi  undosh  bir 

morfonema,  ammo  turli  fonemalardir  (b-p).  U  «tovush»ga  tildan  tashqaridagi 

hodisalarni – shamol guvillashi, hayvon ovozi, umuman, tabiiy tovushlarni kiritadi. 

Tildagi tovush va fonemalarni ajratmaydi, ularni bir umumiy nom – fonema ostida 

talqin etadi. Shunday qilib, G.Ulashin tovush, fonema, morfonemalarni ajratdi. 

G.Ulashinning  morfonema  konsepsiyasi  Amerika  tilshunosligiga  ham  ta’sir 

etdi. Xususan, D.Treyjer rus tilidagi besh unli fonemani morfonema hisoblaydi. 

N.S.Trubetskoyga  morfonologiya  nazariyasini  asoslash  uchun  morfonema 

termini  juda  qo‘l  keldi.  Ammo  mazkur  termin  ostida  G.Ulashin  ifodalagan 

hodisadan  boshqa  hodisani  aks  ettirdi.  Masalan,  N.S.Trubetskoy  ruka  so‘zidagi  k 

bilan  ruki  so‘zidagi  k  o‘rtasidagi  farqni  fonemaning  turli  fonetik  reallashuvi 

(variantlari)  deb  tushunsa,  G.Ulashin  ularni  bir  morfemani  reallashtiruvchi  ikki 

fonema deb izohlaydi. 

N.S.Trubetskoyning fikriga ko‘ra, ruka va ruchnoy so‘zlaridagi ruk va ruch 

fonetik  birikuvi  bir  morfemaning  ikki  fonetik  shaklidir.  Bir  morfema  tarkibida 

so‘zning morfologik strukturasi talabi bilan biri o‘rnida ikkinchisining almashinib 

kelishi  mumkin  bo‘lgan  ikki  va  undan  ortiq  fonemaning  kompleks  obrazi 

morfofonema  yoki  morfonema  sanaladi.  Masalan,  ruk  (ch)  so‘zining  ikki 

shakldagi k (ch) tovushlari kompleks obrazni hosil qilyapti.  

N.S.Trubetskoyning  morfonema  haqidagi  mazkur  talqini  boshqacha 

izohlanganda, morfonema bu morfologik alternatsiya a’zolari majmuidir. Masalan, 

rus tilidagi ruka – ruchka, begu – bejish, den – dnya, son – sna kabi so‘zlaridagi