O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

Buyurmoq fe`li «biror shaxsni biror ishni bajarishga qat`iy ravishda 
undash» ma`nosida hozirgi norma nuqtai nazaridan sub`ekt, vositali 
ob`ekt va vositasiz ob`ekt valentliklarini reallashtiradi, Bu hol fe`lga 
qo`yiladigan kim? nima? kimga? nimani yoki nima qilishni? so`roqlarida 
o`z aksini topadi. 
Jo`nalish formasidagi vositali ob`ekt funktsiyasida odatda shaxs 
anglatuvchi ot, vositasiz ob`ekt funktsiyasida -(i)sh formali harakat 
nomi yoki infinitiv formasi qo`llanadi: ...qo`llarining keskin harakati 
bilan xalqqa tinchlanishni buyurishdi. 
Buyurmoq fe`li 20—30-yillarda yuqorida ko`rsatilgan ma`noda 
harakat nomini tushum emas, jo`nalish formasida boshqargan. 
B u y u r m o q  fe`li polisemantik xarakterga ega. Uning har bir 
alohida ma`nosi o`ziga xos valentlikka ega bo`ladi. Masalan, d a ` v a t
q i l m o q , y o ` l l a m o q  ma`nosida bu fe`l k i m n i ? n i m a g a ? ( n i m a
q i l i s h g a ? )  
savollariga 
javob 
bo`luvchi 
bo`laklar 
bilan 
konkretlashtirilishni talab qiladi: Bolani ishga buyur, ketidan o`zing 
yuur.Bunda buyur fe`li ko`rsatilgan ma`noda qo`llangani uchun shu 
ma`noni mustaqil ifoda qiluvchi leksik birlik –yo`llamoq, da`vat qilmoq 
fe`llari bilan almashtirilishi mumkin. Bolani ishga yo`lla (da`vat qil) 
kabi. Bunda buyur fe`li ko`rsatilgan ma`noda qo`llangani uchun shu 
ma`noni mustaqil ifoda qiluvchi leksik birlik — y o ` l l a m o q , d a ` v a t
q i l m o q  fe`llari bilan almashtirilishi mumkin: B o l a n i i s h g a
y o ` l l a ( d a ` v a t q i l )  kabi. Bu fe`lning ko`rsatilgan ma`nosi izohli 
lug`atda
1
aks ettirilmagan, natijada biz misol tariqasida keltirgan maqol 
u yerda b u y u r m o q  fe`lining «buyruq bermoq, amr, farmon qilmoq, 
hukm qilmoq» ma`nolariga misol tariqasida keltirilgan. 
1
O`zbek tilining izohli lug`ati, t1. M., 1982. 

---

34 
H u k m
q i l m o q  
ma`nosida bu fe`l 
k i m n i ?
n i m a g a ?
so`roqlariga javob bo`luvchi so`zlar bilan birikadi: Ertasiga Azizbek 
mazkur ikki kishini o`z huzuriga oldirib, maqtovga ulug` mansab ato 
qilar va ikkinchisini o`limga buyurar. Qiyoslang: ikkinchisini o`limga 
hukm 
qilar. 
B u y u r m o q  
fe`li 
B o l a n i
i s h g a
b u y u r ,
i k k i n c h i s i n i o ` l i m g a b u y u r a r  konstruktsiyalarida ayni bir xil 
omonimik modelda («tushum formasidagi ot + jo`nalish formasidagi ot + 
fe`l») reallashganiga qaramay, ikki xil ma`noli bo`lishiga sabab shuki, 
birinchi konstruktsiyadagi s h i  so`zi ma`lum faoliyat, harakat ideyasini 
anglatadi: 
i s h g a
b u y u r —
i s h
q i l i s h g a
b u y u r . Ikkinchi 
konstruktsiyadagi o ` l i m  so`zi fiziologik holat ma`nosini anglatadi. 
Tobe komponent vazifasidagi so`zlarning ma`nolaridagi bu farq 
b u y u r m o q  polisemantik fe`lining turli ma`nolarining rellashuviga asos 
bo`lgan. Bu tahlil, bir qarashda o`zbek tilining taraqqiyotiga aloqasi 
yo`qdek ko`rinadi. Biroq b u y u r m o q  fe`lining 20—30-yillarda harakat 
nomi formasini jo`nalish kelishigida boshqarishi hodisasi bu fe`lning 
turli xil semantikali otlarni shu kelishik formasida boshqarish 
hodisasidan tubdan farqlanishini ko`rsatadiki, fe`l semantikasining 
konstruktsiyasining struktur-semantik jihatlariga ta`sirini ko`rsatish 
zarurati shunday tahlil qilishni taqozo etadi.