O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi 4-kurs “D” guruh talabasi Komilova Madinaning

-ijtimoiy-fuqarolik kompetentliligi (ijtimoiy tarmoq). Shaxsning fuqarolik, saylovchilik, iste’molchilik va boshqa bir qator vazifalarni bajarishga qaratilgan faoliyati;
- ijtimoiy-mehnat kompetentliligi (mehnat tarmog‘i). Odam- ning o‘z kasbiga doir mehnat bozori ma’lumotlaridan xabardor boʻlishi, undagi vaziyatni tahlil qila olishi, o‘zining professional imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay bilishi, oʻzaro munosabatlardagi axloqiy qoidalarni hisobga olishi va amal qilishi;
- maishiy kompetentlilik (oila tarmog'i). Shaxsning o‘zi va oila a’zolarining salomatligi, oiladagi turmush tarzi, burchlari va vazifalari hamda boshqa oilaviy masalalarni bilishi;
- madaniy va dam olish kompetentliligi (madaniy tarmoq).Odamning bo‘sh vaqtdan to‘g‘ri foydalanish, o‘z shaxsini madaniy- ma’naviy jihatdan rivojlantirishga doir faoliyati nazarda tutiladi.
Bugungi o‘qitish tizimi o‘z ishini har bir o'quvchining maktab davridayoq yuqorida sanab o‘tilgan kompetentlilik xususiyatlariga ega boʻlishini ko‘zda tutgan holda faoliyat koʻrsatishini tashkil etishi maqsadga muvofiqdir.
Shaxs tomonidan kompetentlilikning muayyan darajasiga eri- shish davomida shakllanadigan bilim va amaliy tajribalar orasida mustaqil va tanqidiy tafakkurga egalik, mustaqil ishlay bilish, o‘z faoliyatini uyushtira olish, o‘z-o‘zini nazorat qila bilish, odamlar bilan ishlay olish, erishiladigan natijalarni oldindan ko‘ra bilish, qa- bul qilgan qarorining oqibatlarini chamalay olish, narsa-hodisalar oʻrtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini ilgʻay bilish, muammoni topish, uning yechimini shakllantirish va hal etish singari jihatlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Bevosita adabiyot o‘qituvchisining kompetentliligi dasturda o‘rganish uchun taqdim etilgan badiiy asarlardagi o‘quvchilar ruhiyatining sog‘lomlashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsata oladigan, ular- ni ma’naviy kamolot sari yetaklaydigan, tuyg‘ularini noziklashti- radigan jihatlarni ilg‘ay bilishi, ulardan dars jarayonida har bir o‘quvchiga mos ravishda foydalana olishini nazarda tutadi.
O‘qituvchi kasbiy kompetentliligini Abdunabi Boyqo‘ziyev qalamiga mansub «Neki yozdim» she’ri tahlili misolida quyidagcha ko‘rish mumkin:
Neki yozdim,
Ko‘nglimni yozdim,
Ko‘ngillarni ko‘nglimga yozdim.Kel, ko‘nglingni o‘qi ko‘nglimdan,
Neki bo‘lsa ko‘ngildan yozdim.
Muhlisining ko‘nglini o‘qiy bilgan va undagi hislarni tuy- gan shoir ko‘nglidan to‘kilgan bu satrlar zamiridan har qanday she’rxon, jumladan, o‘qituvchi va o‘quvchi ham o‘zining ruhiyatiga xush yoqadigan nimalarnidir ilg‘aydi. She’rxonda shoir bilan oʻzi orasidagi o‘xshashlikdan yoqimli kayfiyat paydo bo‘ladi. Chunki satrlarda ifodalangan rostlar ko‘ngildan chiqqani uchun bevosita ko‘ngilga yetib boradi.
Kompetentli adabiyot o‘qituvchisi she’r mutolaasi asnosida ko‘nglidan kechgan hislarni so‘z yoki savol-topshiriqqa aylantira biladi, shu jihatlarga o‘quvchilar e’tiborini qaratib, ularni ko‘ngillaridan kechgan hislarga nom topishga yo‘naltira oladi.
Masalan: “ 1. Shoirning “Neki yozdim, Ko‘nglimni yozdim dega- nini siz qanday tushundingiz? 2. Sizningcha, “Ko'ngilni yozish nima degani? 3. “Ko‘ngillarni ko‘ngilga yozishni qanday tu- shundingiz? 4. O‘quvchi shoirning ko‘nglidan, o‘z ko‘nglini o‘qiy oldimi? 5. Bu nimalarda koʻrinadi? 6. Bu olti misrali she’rda asosiy obraz qaysi? 7. Nega shoir olti qatorli she’rda “ko'ngil” so‘zini olti marta qo‘llagan?” va hk. Ko‘rinadiki, shaklan kichkinagina bo‘lgan bu she’rning mohiyatiga kirish o‘qituvchi va o‘quvchidan bir qadar ham aqlan, ham ruhan zo‘riqishni taqozo etadi. Badiiy matnlar ustida shunday ishlash qobiliyatiga ega boʻlgan o‘qituvchi o‘quvchilarining ma’naviy kamoloti yo‘lida to‘g‘ri ish olib borayotgan bo‘ladi.
Shu shoirning “Hech yo‘q” deb atalgan yana bir she’rini olib ko‘raylik:

Qandayin tushingga kirdim, bilmadim,

Nahot baxt gulining bo‘lsa armoni.
Demak, tushlaringga bejiz kirmadim,
Demak, senga hanuz zorman, armonim.

Sog‘inch so‘qmoqlari... Tikonlar undi,

Bo‘zsuv bo‘ylarida bo‘zlashlar -xayol.
Umrning bu yog‘i bir ohli undir,
Endi unsiz-unsiz izlashlar - xayol.

Qani, u damlarga qaytolsak, qani,

Xato qildim, xato qildim, diloyim.
Bag‘ringni bir umr band etdi g‘anim,
Hech yo‘q tushlaringga kirib turoyin...

Hech yo‘q tushlaringda... ko‘rib turoyin She’ri ifodali o‘qib berganidan keyin o‘qituvchi o‘quv- chilarning e’tiborini tortishni istagan o‘rinlarini savol yoki top- shiriqqa aylantirib, ularga murojaat qiladi: “1. Ma’shuqa ko’rgan tushning ta’biri, sizningcha qanday?” Birinchi bandning keyingi ikki misrasida ilgari surilgan holat, odatda, boshqacharoq talqin qilinadi. Ya’ni, ma’shuqa oshiqni tush ko’ryaptimi, demak u haqda o‘ylagan yoki shuurining bir chekkasida u bilan bogʻliq nima- largadir e’tibor qaratgan. Aslida, tushning ilmiy ta’rifi ham shu. “2. Unda nega she’r qahramonida buning aksi ko‘rinadi: “Demak, senga hanuz zorman, armonim” - bu satrlar kimga tegishli: oshiqqami yoki ma’shuqagami?” Oshiq oʻzining ma’shuqa tushiga kirishini o‘zgacha talqin qilyapti. Uning bu tushga bergan ta’biri hamma boshqa oshiqlar ko‘nglidan o‘tishi mumkin bo‘lgan holatning aksi. Ya’ni, armonga aylanib boʻlgan ma’shuqaning tushiga kirish, og‘riqlari unutilmagan qadim muhabbatga intilish faqat oshiqning o‘zigagina daxldor. Bu holatga ma‘shuqaning hech qanday aloqasi yo‘q. She’rda ma’shuqa tuyg‘ulari haqida birorta ham so‘z ishlatilmagan. “3. Mazkur she’r qahramoni boʻlgan oshiqning boshqa oshiqlardan farqli jihatlari haqida oʻylab ko‘ring. Buni, sizningcha, nimalarda koʻrish mumkin?” Ma’lumki, oshiqlar ma’shuqasini tushida ko‘rishni orzu qiladi va bu tabiiy hol. She’r qahramoni esa boshqa oshiqlarga o‘xshamagani holda hech qanday armoni yo‘q. Chunki u “baxt guli” – ma’shuqasi bilan uning tushlarida ko‘rishib turadi. Ma’shuqasi o‘z hayotiy tashvishlari bilan ovora. U oshiqning tuyg‘ularidan bexabar. Shuning uchun ham oshiq uni “baxt guli”, “baxt timsoli” deb biladi. “4. She’ming ikkinchi bandidagi: “Sog‘inch so‘qmoqlari... Tikonlar undiwni qanday sharhlash mumkin, sizningcha?”. “5. Umrning bu yog‘i bir ohli undir, endi unsiz-unsiz izlashlar xayol”dan nimalarni angladingiz? Sizningcha, bu iztiroblar kimga tegishli?”. “6.Uchinchi bandning so‘nggi satri: “Hech yo‘q tushlaringga... kirib turoyim bilan alohida satrga yozilgan oxirgi misra: “Hech yo‘q tushlaringda ... ko‘rib turoyinga e’tiboringizni qarating. Har ikki satrning mohi- yatiga kiring. O‘xshash va farqli tomonlarini aniqlang.”

Bu satrlar o‘quvchining ko‘ngliga mayin hislar solib, ruhi- yatida inja tuyg‘ular uyg‘otadi. She‘rxon ko‘nglida oshiqqa nisbatan hamdardlik paydo boʻladi. Agar muallif “tushlarimda ko‘rib turayin” deganda bunday natijaga erisholmagan bo‘lardi. She’r shu ikki satrda amalga oshirilgan fonetik oʻzgarishlar sabab she’rxonni o‘ziga bog‘lab oladi.
Qarashlarni yakunlab shuni aytish mumkinki, o‘quvchilarini shu tariqa ishlashga, badiiy so‘zning mohiyatiga kirishga, so‘zni his qilib, undan ta’sirlanishga va tuyganlarini so‘z bilan ifodalab berishga o‘rgata olgan o‘qituvchining o‘zi ham, u tarbiyalayotgan o‘quvchilari ham kompetentli shaxslar sanaladi.
Yurtimizda faol, intiluvchan, iqtidorli va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, zamonaviy bilim hamda kasblarni chuqur egallagan - bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchi bo‘lgan yoshlarni voyaga yetkazish uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilgan. Bugungi kunda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo‘yiladigan talablarni tubdan o‘zgartirishni talab etmoqda. Shunga asosan, yangi avlod standartlarini yaratish pedagoglarning oldiga muhim vazifa qilib qo‘yilmoqda. Hozirgi vaqtgacha yaratilgan davlat ta’lim standartlari tizimli-faoliyatli yondashuvga asoslangan, ya’ni ta’lim maskanlarining maqsadini bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish tarzida aniqlashtirishdan iborat edi. Shu bois yangi davlat ta’lim standartlarini o‘z- o‘zini rivojlantirishga qaratilgan
Bunday reproduktiv tarzda o‘zlashtirilgan ma’lumotlar tinglovchining amaliy faoliyat tajribasini rivojlantirishga yetarlicha imkon bermaydi. Oqibatda, talabalar juda ko‘p axborotni behuda jamg‘arilishi, ta’limning samarasi past ekani va uning real voqelikka mos kelmasligi kabi tafovutlar ko‘zga tashlanmoqda. Aniqrog‘i, o‘quvchi real hayotdan uzoqlashib qolgandek, uning oldiga faqat ilgaridan to‘plangan axborotlarnigina o‘zlashtirish maqsadi qo‘yilgandek tuyuladi.
Yuqoridagi dolzarb muammolarni bartaraf etish maqsadida, ta’lim jarayonlarini turli yangicha yondashuvlar asosida tashkil qilish maqsadga muvofiq sanaladi. Muxtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlarimiz mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqiyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz" [1], degan fikrlari ham mustaqil O‘zbekistonimiz yoshlarini erkin fikrlashni tarkib toptirishga qaratilayotgani ham e’tibordan holi emas. Shunday ekan biz o‘qituvchilar hozirgi yangi davr talabi asosida darslarni tashkzamonaviy yondashuvlar asosida tashkil qilishimiz.
Ushbu muammoli vaziyatdan chiqishning yagona yo‘li -oily ta’limda yangicha, ya’ni kompetent yondashuvni joriy etishdir. Kompetent yondashuv tinglovchidan bilim va ko‘nikmalarni alohida-alohida emas, balki yaxlitlikda egallashni talab etadi. Mazkur talab bilan bog‘liqlikda, o‘z navbatida, o‘qitish metodlarini tanlash tizimi ham o‘zgarishga uchraydi. O‘qitish metodlarini tanlash va amaliyotda qo‘llash ta’lim jarayonida qo‘yiladigan talablarga muvofiq keladigan kompetensiya va funksiyalarni takomillashtirishni talab etadi.
Kompetent yondashuv oliy ta’limni modernizatsiyalash nuqtayi nazaridan yangi pedagogik voqelik hisoblanadi. Mazkur yondashuv doirasida amaliy faoliyat tajribasi, kompetensiya va kompetentlikni didaktik birliklar sifatida ko‘rib chiqish hamda ta’limning an’anaviy uch elementi (triada) – “bilim - ko‘nikma - malakani oltita birlik (sekstet) – “bilim ko‘nikma - malaka - amaliy faoliyat tajribasi - kompetensiya – kompetentlik” tarzida tahlil qilish talab etiladi. Dastlab “kompetensiya” tushunchasining mohiyatini aniqlashtirib olish zarur. Kompetensiya (lotincha so‘z bo‘lib, erishaman, to‘g‘ri kelaman ma’nolarini bildiradi) - suyektning maqsadni qo‘yish hamda unga erishish uchun tashqi va ichki zaxiralarni samarali amalga oshirishga tayyorgarligi, boshqacha qilib aytganda bu subvaktning. samarali amalga oshirishga tayyorgarligi, boshqacha qilib aytganda, bu subyektning muayyan faoliyat obyekti bilan bog‘liq muammolarni muvaffaqiyatli hal etishga doir shaxsiy qobiliyatidir. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, “kompetensiya” tushunchasiga berilgan aksariyat ta’riflar kasbiy ta’lim, kasbiy faoliyat bilan bog‘liqlikda bayon etilgan. Biroq umumiy o‘rta ta’lim bilan bog‘liqlikda mazkur tushuncha innovatsiya tavsifiga ega bo'lganligi sababli, uning mohiyatini aniqlashtirishga alohida ehtiyoj mavjud.
Kompetensiya - lotincha “Competentia” so‘z bo'lib, o'zbek tilidagi lug‘aviy ma’nosi “inson yaxshi biladigan”, “tajribaga ega bo‘lgan” kabi ma’nolarni bildiradi.
Kompetentlik - biron bir ishni samarali qila olish qobiliyati, ishni bajarishda talablarni qondira olish qobiliyati, aniq ishchi funksiyalarni bajarishda talablarni qondira olish qobiliyati [2].
Kasbiy kompetentlik - mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo'llay olinishidir [2].
L.M.Mitina pedagogik kompetentlik - deganda predmet haqidagi bilimlar, o‘qitish metodikasi va didaktikasi, pedagogik muloqot ko‘nikma va malakasi shuningdek o‘z o‘zini rivojlantirish o‘z o'zini takomillashtirish, o‘zo‘zini amalga oshirish usullari va vositalarining uyg‘un birlashishini tushungan.
U pedagogik kompetentlik tuzilmasida quyidagi uchta tashkil etuvchini ajratgan: faoliyatli, kommunikativ va shaxsiy. L.M.Mitina tomonidan taklif etilgan pedagogik kompetentlikni tuzilmalashtirishdan kelib chiqqan holda, biz, bo‘lajak mutaxassislar uchun egallanish darajasi pedagogik kompetentlikning rivojlanish darajasini aniqlaydigan quyidagi kompetensiyalar majmuasi yetarli va zarur deb hisoblaymiz:
- faoliyatli yoki maxsus kompetensiya (bilim, ko‘nikma, malaka va pedagogik faoliyatni amalga oshirishning individual usullari);
- shaxsiy yoki kasbiy kompetensiya (kasbiy o‘z- o‘zini takomillashtirish va o‘z-o‘zini amalga oshirishga oid bilim, ko‘nikma va malakalar);
- kommunikativ kompetensiya (pedagogik faoliyatni ijodiy amalga oshirishga oid bilim, ko‘nikma va malaka)
Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar va standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi, demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi.
Kasbiy pedagogik kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:
- maxsus pedagogik kompetensiya;
- pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini belgilash qobiliyati ushbu turga bog‘liq;
- ijtimoiy pedagogik kompetensiya;
- ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik;
- bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan;
- shaxsiy pedagogik kompetensiya;
- bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy qismlaridir [4-30].
Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan ishchilar charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir.