O‘zbek tili va uning ta’limi taraqqiyoti: muammo va yechim

Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбек тили байрами кунини белгилаш тўғрисида”ги Қонунининг қабул қилиниши ҳам катта ижтимоий аҳамиятга эга бўлди. Энди бу кунда нафақат таълим муассасалари, балки оилаларда, маҳаллалар, тизим ташкилотларида

ўзбек тили байрами оммавий нишонланади. Халқ орасида она тилимизнинг обрўси юксалиб боради, миллий қадриятга айланади.

Шу ўринда ташқи ѐзувларни давлат тили талаблари асосида тартибга келтиришда жорий йилда қабул қилинган янги таҳрирдаги “Реклама тўғрисида”ги Қонуннинг аҳамиятига ҳам бир оз тўхталмоқчимиз.
Сир эмас, ҳаттоки ўн ойча илгари ҳам вилоятдаги аксарият ташқи ѐзувларнинг ажнабий тилларда ѐзилганлигига гувоҳ бўлардик. Бунга эса ўша пайтгача соҳага оид қонунчиликдаги номувофиқликлар асосий сабаб эди. Негаки Ўзбекистон Республикасининг ―Давлат тили ҳақида‖ги Қонуни 20-моддасида
―Лавҳалар, эълонлар, нархномалар ва бошқа кўргазмали ҳамда оғзаки ахборот матнлари давлат тилида расмийлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда бошқа тилларда таржимаси берилиши мумкин‖ деб кўрсатилгани ҳолда ўша пайтда кучда бўлган
―Реклама тўғрисида‖ги Қонунда реклама тилини реклама берувчининг ўзи белгилаши қайд этилганди. Табиийки аксарият тадбиркорлар ташқи ѐзувларни тартибга келтириш борасидаги тушунтиришларимизда нисбатан кейинроқ қабул қилинган
―Реклама тўғрисида‖ги қонунни рўкач қилишар ҳамда ҳуқуқий жиҳатдан ҳақ бўлиб ҳам чиқишар эди.
Жорий йилнинг июнь ойида қабул қилинган янги таҳрирдаги
―Реклама тўғрисида‖ги Қонуннинг реклама тилига оид 6- моддасида реклама матни давлат тилида берилиши мажбурийлиги, тадбиркорнинг хоҳишига қараб унинг бошқа тиллардаги таржимаси давлат тилидаги ѐзувга нисбатан кичикроқ ўлчамда берилиши белгиланди.
Албатта етарлича ҳуқуқий жиҳатдан асосларга эга бўлганимиздан сўнг тадбиркорлар ўртасида реклама ва бошқа ташқи ѐзувларни давлат тили талабларига мослаштириш борасида ҳар бир маҳалла кесимида тарғибот ишларини олиб бордик.
Шунингдек, ташқи реклама воситаларини чоп этувчи ва тайѐрловчи ҳар бир тадбиркорлик субъектлари билан ҳамкорлик йўлга қўйилиб, ―телеграмм‖ тармоғида алоҳида услубий кўмаклашув гуруҳи ташкил этдик. Бунда тадбиркорлар буюртма сифатида келиб тушган ҳар бир реклама ѐки ахборот матнини гуруҳга узатиб, тегишли тилшунос мутахассислардан ижобий
лингвистик хулоса олганларидан сўнггина чоп этиш амалиѐти жорий этилди.
Олиб борилган ишлар натижасида вилоят ҳудудидаги барча 6х3 ўлчамдаги ташқи реклама конструкциялари, ЛЕД экранлардаги ѐзувлар ―Давлат тили ҳақида‖ги ва ―Реклама тўғрисида‖ги қонунлар талабларига тўла мослаштирилди. Айниқса, бу борада Жондор, Шофиркон, Қоракўл, Қоровулбозор туманларида барча ташқи битикларнинг ўзбек тилида ѐзилиши ташкил этилди.
Умуман ўтган даврда аниқланган хорижий тилда ва хатоликлар билан ѐзилган 798 та пешлавҳа ва реклама ѐзувларининг 635 таси тартибга келтирилди. Албатта бу борада барча ишлар ҳам якунига етказилган эмас.
Айрим тадбиркорлар дўконлари пештоқида номлар, кўрсатилган хизмат турларини бошқа тилларда ѐзиш ҳолатлари учрамоқда. Бунинг асосий сабаби эса тилимизнинг бой луғат захирасидан узилиб қолган айрим шахслар ўзга тилларда танлаган номлар ва хизмат кўрсатиш турларининг ўзбекча муқобилига кўника олишмаяпти. Масалан, Бухоро вилояти ҳудудида энг кўп тарқалган ―Мой сам‖ хизмат тури бор. Биз ушбу жумлани ―Ўзингиз ювинг‖ шаклида қўллаш борасида тавсиялар бердик. Ёки ―обмотка‖ни ―чулғам‖, ижарага бериладиган қурилиш ашѐлари: ―карета‖ни ―бадия‖, ―леса‖ни
―ҳавоза‖, ―апалубка‖ни ―бетонқолип‖ атамалари орқали қўллаш мумкин.
Ана шундай вазиятда қадимда аждодларимиз томонидан фаол қўлланган мавжуд мазкур атамалар кишилар қулоғига тушунарсиздек туюлиб, бугунги кун сўзлашув тилимизда жорий этишда иккиланишлар юзага келяпти. Бу табиий ҳол. Ҳар қандай янгиликни амалда татбиғи қийинчилик билан амалга оширилади. Шу боис биз тарғибот ишларимизни янада кучайтириб, ташқи ѐзувлар соҳасида ҳам тилимиз софлигига эришамиз.
Шу ўринда даҳо ѐзувчимиз Абдулла Қодирийнинг бир сўзлари ѐдга тушади: ―Ўзбек тили камбағал тил эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар‖.












М уайян ҳудуд тил этимологияси кўзгуси унинг топонимларидир. Бу борада Географик объектларга ном бериш
масалаларини мувофиқлаштирувчи вилоят комиссияси ишчи органи сифатида Ўзбекистон Республикасининг ―Географик объектларнинг номлари тўғрисида‖ги Қонуни талабига жавоб бермайдиган жами 47 та номлар тегишли тартибда қайта номланди
Давлат рўйхатидан ўтказилган Географик объектларнинг номларидан фойдаланиш ва уларни сақлаш мақсадида вилоятдаги 6333 та кўчаларнинг 5283 тасига пешлавҳалар ўрнатилди. Вилоятдаги 13 та шаҳар ва туманнинг чегарасида Давлат тили ҳақидаги қонун талаблари асосида лотин ѐзувига асосланган янги ўзбек алифбосида пешлавҳалар (стелла, арка, дарвоза кўринишида), бир маҳалладан иккинчи маҳаллага ўтиш чегараларида ҳам 487 та пешлавҳа ўрнатилди.
Бугун биз учинчи ренесансни барпо этиш остонасида турган эканмиз, давлатимизнинг иқтисодий қудрати ошиб боргани сари тилимиз мавқеи ҳам шу қадар аҳамият касб этиб бораверади. Ҳар бир фуқаро давлат тилини яхши билиши, иш юрита олиши, қадрлаши, муҳофаза қилиши ҳамда ривожлантириш учун ўз ҳиссасини қўшиши керак. Қадимий ва навқирон ўзбек тилини келгуси авлодга янада бойитилган ҳолда етказиш шу тилдан фойдаланувчи халқнинг муқаддас бурчидир.