O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi

Kelajak bunyodkorlari

Bugun respublikamizning har bir viloyatida akademiyaning yetakchisi saylanib, iqtidorli yoshlar jamoalari tomonidan ishlab chiqilgan loyihalar saralab olinyapti. O'tgan qisqa vaqt ichida ana shunday yigit-qizlarni qo'llab-quvvatlash, akademiya a'zolarini rag'batlantirish, istiqbolli ishlanmalarga ega yoshlarga motivatsiya berish maqsadida bir qator yo'nalishlarda amaliy, innovatsion va startap loyihalar tanlovlari o'tkazib kelinyapti. Ayniqsa, Prezidentimizning joriy yil aprel oyidagi qarori bilan tashkil etilgan “Bo'lajak olim” tanlovi doirasida yoshlarning eng yaxshi innovatsion hamda startap loyihalariga 50 milliard so'm mablag' yo'naltirilishi yigit-qizlar uchun katta imkoniyat bo'ldi. “Yoshlar akademiyasi” tomonidan amalga oshirilayotgan loyihalarning aksariyati hududlarda o'g'il-qizlarning intellektual, ilmiy, ijodiy salohiyatini oshirish, ularni jamiyatda olib borilayotgan islohotlarning faol yetakchilariga aylantirishga qaratilgan. Ana shu maqsadda hukumat qarori bilan bugun respublikaning har bir hududida bosqichma-bosqich Yoshlar texnoparklari tashkil etilyati. Chekka hududlarda istiqomat qiladigan yigit-qizlarni mamlakatimiz rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan soha va yo'nalishlar bo'yicha

o'qitishga qaratilgan “Texnobus” innovatsion ta'lim avtobusi faoliyati yo'lga qo'yildi.

Shu o'rinda, Innovatsiyalar Milliy Ofisi faoliyati haqida ham alohida to'xtalsak. Ma'lumki, innovatsiyalarni yaratgandan ko'ra, uni joriy etish anchayin qiyin. Biz Innovatsiyalar Milliy ofisida bevosita ana shu jarayon bilan shug'ullanamiz. Yoshlarga o'z ishlanmalarini qanday taqdim etishi va qanday qo'shimchalar kiritib, uni mukammal darajaga olib chiqish bo'yicha yo'nalish hamda ko'rsatmalar berib boramiz. Bu yerda Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan moliyalashtirilgan loyiha egalarining ishlanmalarini takomillashtirishlari uchun bir qancha laboratoriyalar xizmatlari yo'lga qo'yilgan. Xususan, ilmiy tajribalar olib borayotgan yosh olimlar “Aviatsion va kosmik”, “Uchuvchisiz uchish qurilmasi” (dron), “3D prototiplashtirish”, “Informatsion texnologiyalar”, “Robototexnika”, “5G” o'quv- tadqiqot laboratoriyalaridan foydalanish imkoniyatiga ega. Joriy yilda “Aviatsion va kosmik” o'quv-tadqiqot laboratoriyasi mutaxassisi Ziyodulla Butaxonov mavjud eng zamonaviy qurilmalardan foydalanib, yirik loyihani amalga oshirishga muvaffaq bo'ldi. Yerni 42 km balandlikdan suratga olishga erishgan yosh olim harakatlari bilan yurtimiz tarixida ilk bor fazoga “aerostart” uchirildi. Bir so'z bilan O'zbekiston birinchi marta yaqin kosmos, ya'ni starotasferani zabt etdi, desak ham bo'ladi. Ushbu ulkan yutuq mamlakatimiz mustaqilligining 30 yilligiga munosib sovg'a bo'ldi.

Shuningdek, Innovatsiyalar Milliy ofisi tomonidan har mavsumda yurtimizning biror hududida “Texnoways” texnologik rivojlanish marafoni o'tkazib kelinmoqda. Loyiha doirasida deyarli bir hafta mobaynida yoshlarning texnologik bilimlarini oshirish, ilg'or texnologiyalar bilan yaqindan tanishtirish bo'yicha turli xil qiziqarli tadbirlar uyushtiriladi. YOshlarning loyihalarini shakllantirish, to'g'ri tahlil qilish, innovatsion ishlanmalarini taqdim etishda to'g'ri yo'nalish va ko'rsatmalar berish masalasida soha mutaxassislari tomonidan treninglar tashkil etiladi. Marafon yakunida eng yaxshi g'oyalar g'oliblariga pul mukofotlari ajratiladi. Joriy yilda ofis tomonidan yana bir yirik loyiha — “Ixtirochi abituriyent” tanlovi e'lon qilindi.

Mavzu: Dunyoning mashhur universitetlaridan biri.

1746-yili asos solingan Prinston universiteti AQShdagi to‘rtinchi qadimiy oliygoh hisoblanadi. Bu yerda Nobel mukofotining 30 nafardan ortiq laureatlari tahsil olgan bo‘lib, ularning orasida mashhur iqtisodchi va professor Jon Nesh ham bor («Tafakkur o‘yinlari» badiiy filmi bosh qahramoni, rolni Rassell Krou ijro etgan).
«Tayms» nashrining talqiniga ko‘ra, dunyoning eng yaxshi universitetlari reytingida Prinston 7-o‘rinda bormoqda. Oliy o‘quv yurtida jami 36 ta bo‘lim mavjud. Universitetga ikki xil usulda hujjat topshirish mumkin. Birinchisi, faqat bir oliygohga kirish harakatida yurganlar uchun bo‘lib, dedlayn 1-noyabrgacha, lekin universitet qarori dekabr o‘rtalarida e’lon qilinadi. Ikkinchisi, bir necha OO‘Yulariga hujjat topshirishni istaganlar uchun dedlayn 1-yanvargacha, ammo rektorat qarori 31-martgacha ma’lum etiladi. Prinston universitetiga kiruvchi abituriyentlar kerakli anketa ma’lumotlarini to‘ldiradilar. Xorijliklar esa qo‘shimcha ravishda xalqaro so‘rovnomani ham to‘ldirishlari lozim bo‘ladi.
Shuningdek, oxirgi yarim yillik baholari aks etgan maktab attestati, ikki xil fan o‘qituvchisidan tavsifnoma va SAT (Scholastic Aptitude Test) yoki ACT (American College Testing) imtihonlari natijalarini taqdim qilishlari talab etiladi. Ona tili ingliz tili bo‘lmagan va ingliz tili maktablariga bormagan xorijlik abituriyentlar esa TOEFL natijalarini ko‘rsatishlari joiz. Ta’lim uchun to‘lov va stipendiya 2016-2017-yilda o‘qish uchun o‘rtacha 63420 AQSh dollari (bir yilga), shundan kurs uchun to‘lov 45150, yashash uchun esa 8285 dollar mablag‘ belgilangan. Universitetda talabalar uchun stipendiya ham ajratilgan, faqat buni belgilaydigan maxsus dastur bor. Financial Aid Programme dasturiga fuqaroligidan qat’i nazar, barcha talabalar kirishi mumkin, lekin ushbu dastur ularning iqtisodiy muhtojligini inobatga oladi. Prinston universiteti rasmiy saytida maxsus kalkulyator xizmati mavjud bo‘lib, u orqali dasturda qatnashish imkoniyatini tekshirib ko‘rish mumkin. O‘qish muddati 4 yil. Kampus (talabalar shaharchasi)
Qadim tarixga ega universitetlar qatori Prinstonda ham kampus faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Hozirda oliygoh shaharchasi hududida o‘quv binolaridan tashqari, kutubxona, muzey, cherkov, xiyobon, bir nechta teatr, kinoteatr, restoran, kafe va barlar mavjud. Talabalar Prinston kolleji deya nomlanadigan umumiy yotoqxonalarda yashaydilar. Dunyoga mashhur Oksford universitetida Nobel mukofotining 26 nafar laureati va Buyuk Britaniyaning 26 nafar bosh vaziri tahsil olgan. Qadimiyligi bo‘yicha jahonda ikkinchi o‘rinda turadigan ushbu oliygohga kirish uchun bir o‘ringa o‘rtacha 5 kishi da’vogarlik qiladi. Statistika ma’lumotlariga ko‘ra, 91 foiz bitiruvchilar o‘qitish sifatidan rozi bo‘lishgan. Eng qizig‘i, Oksfordga hujjat topshirgan abituriyentlar oliygohning azaliy raqobatchisi Kembrij universitetiga bir vaqtda hujjat taqdim etolmaydilar.
Universitetga yoshidan qat’iy nazar, istalgan odam qabul qilinadi. U yerda asosan, maktabda olingan bilimga e’tibor qaratiladi. Shu paytgacha oliygohda 140 mamlakatdan kelgan talabalar tahsil olishgan. Hozirda bir nafar xorijlik talabaga ikki nafar britaniyalik to‘g‘ri keladi. Oksford universiteti qachon ishga tushgani haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. U haqdagi ilk xotiralar 1096 yilga borib taqaladi. 1167-yilda qirol Henri II farmoniga ko‘ra, angliyalik talabalar fransuz universitetidan chiqib, Oksfordda tahsil olishga majbur bo‘lishgan. Hujjat topshirish. Oksford universitetiga hujjat topshirish muddati 15-oktabrgacha etib belgilangan, imtihon natijalari esa keyingi yilning o‘rtalarida e’lon qilinadi. Avvalo a’lo baholar va ingliz tilini a’lo darajada bilish talab etiladi. Xorijlik abituriyentlar uchun talablar turlicha. Boshqa universitet bakalavriatidagi bir yillik tahsil hujjat topshirish uchun yetarli bo‘lishi mumkin. Ta’lim uchun to‘lov va stipendiya Oliygoh rasmiy saytidagi maxsus kalkulyator orqali talaba mutaxassisligi, fuqaroligi va necha yil o‘qishiga qarab, to‘lovni hisoblab olishi mumkin. Misol uchun, ushbu o‘quv yilida kimyoviy biologiya bo‘limidagi doktorlik darajasi uchun xorijlik talabalar 21703 funt sterling to‘ladilar. Talabalar uchun stipendiya ajrataman degan xayriya jamg‘armalari juda ko‘p. Lekin talabalarning o‘zlari ixtiyoriy ravishda ularni topishga ancha qiynalishadi. Yaxshisi, universitet taklif etgan fondlardan birini tanlash kerak. Oksford universitetida taniqli va mashhur shaxslar tahsil olganidan tashqari, bir qator sirli voqealar ham tilga tushib ulgurgan. Aynan shu yerda Harri Potter haqidagi filmlar suratga olingan, yozuvchi Lyuis Kerroll «Alisa»ni yozgan, yozuvchi Tolkiyen esa «Uzuklar hukmdori» filmidagi qal’alarni shu yerda tasvirlagan. Universitet atrofidagi ko‘chalarda Oksfordning eng mashhur pablaridan biri joylashgan. Bu yerda o‘z vaqtida Richard Berton, Elizabet Teylor va AQSh sobiq prezidenti Bill Klinton vaqtini chog‘ o‘tkazishgan. Shuningdek, 100 ta kutubxonadan iborat katta tarmoq bor bo‘lib, shundan 30 tasi Yevropadagi eng qadimiy kutubxonalar sirasiga kirsa, Angliyada kattaligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turuvchi Bodlean kutubxonasi ham joylashgan. Uning arxivida 12 milliondan ortiq namunalar mavjud.
Yana bir mashhur oliygoh — Harvard universitetiga 1636-yili asos solingan bo‘lib, AQShning eng qadimiy OO‘Yularidan biri hisoblanadi. Bu yerda boshlang‘ich ta’lim Harvard kollejida amalga oshiriladi. Har bir nomzodni qabul komissiyasining ikki xodimi ko‘rikdan o‘tkazadi. Oliy ma’lumot bilan Harvard bakalavriatiga kirish mumkin emas. Xorijliklar ham AQSh fuqarolari bilan bir xil mavqeda hujjat topshiradilar. 1900 yildan boshlab Harvard universiteti va Massachusets texnika instituti (MTI) talabalari o‘rtasida raqobat paydo bo‘ladi. Lekin bu do‘stona raqobat keyinchalik hamkorlikka aylanadi: ikki oliygoh talabalari bir-birinikidagi o‘quv kurslariga bepul qatnashishlari yo‘lga qo‘yiladi. Arizalar 1-noyabr va 1-dekabrgacha qabul qilinadi, vaqtliroq va hamma bilan birga hujjat topshirmoqchi bo‘lgan abituriyentlar uchun ikkita muddat belgilangan. Hujjat topshirishning ikki xil yo‘li bor: Universal College Application yoki Common Application anketalari to‘ldiriladi. Arizani sayt orqali to‘ldirish yoki ko‘chirib olib, nashrdan chiqarib, pochta orqali ham yuborish mumkin. Ammo ariza berish tekin emas, atigi 75 dollar. Arizada test va imtihonlar natijalari ham ko‘rsatilishi kerak. 17 yoshdan yuqori bo‘lgan abituriyentlardan a’lo baholarga to‘la maktab attestati va kirish imtihonlarining yuqori ballari talab etiladi. Eng kam ball rasman belgilanmagan, ammo aksariyat talabalar SAT I va SAT IIning har bir qismini 600 dan 800 balgacha topshirishgan. Harvard universitetida bir yil o‘qish uchun to‘lov o‘rtacha 45278 dollar etib belgilangan, boshqa xarajatlar bilan summa 69600 dollargacha oshishi mumkin. Universitet o‘qish pulini to‘lay olmaydigan talabalar uchun moliyaviy yordam ko‘rsatadi. To‘liq miqdorda stipendiya olish uchun talaba oilasining yillik xarajati miqdori 65000 dollardan oshmagan bo‘lishi lozim. O‘qish muddati 4 yil. Harvardda jami uchta kampus bor, ularning orasida transport harakati yo‘lga qo‘yilgan. Sakson besh gektar maydonga ega birinchi kampus Massachusets shtatidagi Kembrij shaharchasida joylashgan. Uning hududida ma’muriy bino, kutubxona, muzey, o‘quv binolari va yotoqxonalar joylashgan. Qolgan ikkita kampus Ellston va Longvudda joylashgan.
Kembrij — Buyuk Britaniyaning eng qadimiy tarixga ega yana bir universiteti bo‘lib, dunyo bo‘yicha barcha reytinglarda yetakchilik qiladi. Bundan 800 yil oldin qotillikda ayblangan talaba tufayli Oksford universitetidan haydalgan olimlar ushbu oliygohni tashkil qilishgan. Bu yerda ko‘hna an’analarga sodiq qolingan: 700 yildan beri eng kam ball olgan talabaga yog‘och qoshiq taqdim etiladi. Hujjat topshirish Arizalar UCAS umumuniversitet tizimi va Kembrij ichki shakli orqali har yili 15- oktabrgacha qabul qilinadi. Aprel-may oylarida universitet tomonidan taklif etilgan dasturlarni abituriyentlar o‘zlari o‘qib olishlari lozim. Sentyabr-dekabr oylarida esa xorijlik abituriyentlar yoki oliygohning o‘zida yoki Kembrij belgilagan biror mamlakatda suhbatdan o‘tishlari kerak (bu yil Avstraliya, Kanada, Xitoy, Hongkong, Singapurda bo‘lib o‘tdi). Qabul komissiyasining asosiy e’tibori abituriyentning ixtisoslik fanidan Britaniya tizimi bo‘yicha a’lo bahoga o‘qiganiga qaratiladi. Shuningdek, ma’lum muvaffaqiyatlar ham hisobga olinadi: olimpiada va tanlovlarda g‘oliblik, tadqiqot ishlarida faollik, konferensiyalarda qatnashish. Bundan tashqari, IELTS shkalasi bo‘yicha 7.0 ball olish talab etiladi. 2016-2017- o‘quv yilida xorijlik talabalar o‘quv uchun to‘lov miqdori 15816 dollardan boshlandi. Bundan tashqari, bunga yiliga 9400 funtdan to‘g‘ri keladigan yashash uchun to‘lovni ham qo‘shish darkor. Xorijlik talabalar uchun grantlar miqdori juda kam bo‘lib, bu haqda batafsil ma’lumot olish uchun ma’muriyatga murojaat etish kerak. Ko‘p grantlar aspirant va magistrantlar uchun atalgan.Kembrij universiteti tarkibida 31 ta kollej bo‘lib, har bir kollej o‘z hududi, infratuzilmasi va boshqaruv tarikibiga egadir. Universitet kampusida bir qator mashhur muzeylar va 100 tadan ortiq kutubxonalar mavjud. Harbir mashhur universitetning o'z tarixi, bosib o'tgan yo'li bo'ladi. Universitetlarning tarixi o'zi uzoq o'tmishga borib taqaladi.Eng dastlabki universitetlar 11-asrda Evropa mamlakatlarida paydo bo'lgan. Biroq bu eng birinchi universitet emas bo'lib, eng birinchisi Islom mamlakati hisoblangan Misrning Qohira shaxrida 970-yili Al-azhar tashkil topgan.Eng birinchi universitetlar bilim berish maskani emas , balki professor va olimlarning fikr almashish uchun joy bo’lgan. Faqat keyinchalikgina ular talabalar uchun o'quv maskani xizmatin qila boshladi. Bundan keyin universitetlarda talim asosan tibbiyot,huquq va idealogiyadan iborat bo'ldi. Universitetgacha talabalar geometriya,matematika ,astronomiya,geodezia,mineralogiya,fizika kabi aniq fanlarni bilishi talab qilinar edi. Bunday talablar ularning o'qish sohalariga qarab qo'yilgan. Nafaqat Evropa xaliqlari da Sharq davlatlarida ham universitetlar oliy talimning bosqichi bo'lib rivojlangan. Biroq ular madrasa nomi ostida yuritilgan. O'qituvchilar esa professor emas domla, muddaris deb nomlangan. Madrasalar ham eng birinchi Evropa universitetlar singari boshqa ishlar yani diniy masalalar bo'yicha ish olib borgan. Vaqt o'tishi bilan oliy o'qish joyi sifatida ko'rinadi. Bu yerda asosan ilohiy ilmlar hisoblangan diniy fanlar o'qitilgan.
Madrasalarda o'qish oson kechmagan. O'quvchi yoshlarning ko'pchiligi amaldor va vazirlarning farzandlari hisoblanib, ular haddan ziyot harajatlar vilan taminlangan va hozirgi oliy talimdan tubtan farq qilgan.O ʻzbekistonning mahalliy aholisiga hozirgi tushunchadagi Oliy taʼlim Oʻrta Osiyo jadidchilik harakati asoschisi Munavvarqori rahbarligida 1918-yil 12-mayda Toshkentda tashkil etilgan Xalq dorilfununida berila boshlangan. Shoʻrolar davrida Oliy taʼlim tarmogʻi bir qadar kengaygan boʻlsada, mahalliy aholidan oliy maʼlumotli kadrlar tayyorlash ustuvor mavqeda boʻlmagan. Mashhur shaxslar ham oliygohlarda ta'lim olgan. Ularga birneshta hayotiy misollar keltirsak ortiqcha bo'lmaydi. Mashhur olimlarning biri Isaak Nyutonni eshitmagan odam bo'lmasa kerak. Uning boshiga olma tushib ketmaganida ,balki biz hali ham tortish kuchi haqqida bilmagan bo’lar edik. Nyuton Kembrij universitetining biriruvchilaridan biri. To'g'ri bu oliygoh bitiruvchilaridan juda ko'pchilik Nobel mukofoti sovrindori, olim va professorlar dunyoga ma'lum insonlar o'qigan dargoh hisoblanadi. Bu universitet bitiruvchilari orasida hamyurtimiz Vladimr Nabakob ham bor.Stenford universiteti ham o'zining mashhur talaba bitiruvchilari bilan faxrlansa arziydi. Bu yerning talabalaridan juda ko'pchilik Yahoo, Google ,Apple kabi kompaniyalarda ishlasa hatto Nike brendi asoschisi Filip Nayt shu oliygohda o'qigan. Bunday universitetlarni qancha maqtasak ham kamdek tuyila beradi. Bilim darajasi shunday darajada berilishi amaliy va nazariy bilimlar uyg'unlikda o'tilishi bilan ular shunday natijaga erishgani so'zsiz. Shu o'rinda barchamizga malum Moskva davlat universitetin aytib o'tmasak bo'lmaydi. Bu universitet tashkil topishida mashhir akademik Lomonosovning o'rni tahsinga sazavor. Bu yerdagi yana bir ajoyib oliygohlardan biri Moskva xalqaro munosabatlar instituti bu yerning eng qiziq joyi 50 tan ortiq jahon tillari fakultetlari borligidadir. Hammaning tillarida doston bo'lgan universitet Garvard. Bu ajoyib dargohdan AQSh prezidentlari Obama, Ruzvelt, Kennedi, Bush kabilar tahsil olgan. Shubhasiz ular universitetning eng bilimli bitiruvchiladi bo'lgan. Bundan tashqari Qirollik oilalaridan Daniya shaxzodasi Frederik, Quvayt shayxi Sabah, Yaponiya malikasi Ovada shuningdek ishbilarmon multimilliader Bill Geyts ham ro'yxatdan o'rin olgan. Tarixda “Temir ayol” laqabi bilan qolgan siyosatchi Margaret Tetcher Oksford bitiruvchisi bo'lganidan xabaringiz bormidi. Bunday mashhurlar orasida Turgenov, Chukovskiylar ham o'rin olgan. Ham yurtimiz Anna Axmatova borligi bizda faxr hissini paydo qiladi. Bunday yurtdoshlarimiz bilan maqtansak arziydi. Oliy talim-mamlakat kelajagi. O'zbekistonda hozirda shunday chora -tadbirlar o'tkazilmoqda, barchasi yoshlarning talim olishi va bo'sh vaqtini mazmunli o'tkazish, kitob mahsulotlarini chiqarish to'g'risida juda ko'p qarorlarni chiqarmoqda. Bularning barchasi yoshlarning talimiga qaratilgan. Hozirda qanchadan-qancha vatandoshlarimiz, tengdoshlarimiz dunyoning turli xil oliy ta'lim muassasalariga talaba bo'lish baxtiga sazavor bo'lmoqda. Bu juda ajoyib hodisa. Dunyo universitetlarining bizda filiallari ochilish eng katta omad belgisi deb qabul qilsak hato qilmaymiz. O'zbekiston talim tizimi ham elektron jamiyat kabi rivojlanib eng so'nggi telekomunikasiya qurollari bilan taminlandi. Yoshlarimizga barcha javhalarda imkoniyatlar yaratildi. Ta'lim grantlari soni bir necha barobar oshdi. To'lov-kontrakti bo'lib qolgan tag'dirda ham ta'lim kreditlari mamlakat byujetidan ajiratilib berildi.
Bunday imkoniyatlar hali hech bir davlatda berilmagan. Oliy ta'limdagi o'zgarishlar albatta, kelajakga poydevor bo'ladi. Qoroqolpog'iston Respublikasida ham oliy ta'limga e'tibor kuchli. Respublikadagi oliy talim yurtlaridan har yili eng faol bo'lgan talabalar bitirib chiqishadi va o'zi tanlagan yo'nalish bo'yicha ish olib boradi. Ular shu yo'l bilan vatanimizga hissalarini qo'shishadi.Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan keyin Oliy taʼlim tez surʼatlar bilan rivojlana boshladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonuni (1997)ga muvofiq, Oliy taʼlim oʻrta maxsus yoki kasb-hunar taʼlimi negiziga asoslanadi hamda ikki — bakalavriat va magistratura bosqichiga ega bo'ldi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini roʻyobga chiqarishning maʼlum davriga qadar Oliy taʼlim oʻn bir yillik umumiy oʻrta taʼlim negizida ham amalga oshiriladi. Eʼtiqod erkinligiga amal qili-nadigan Oʻzbekiston Respublikasida dunyoviy oliy oʻquv yurtlari bilan birgalikda oliy diniy oʻquv yur- tlari ham bor. Oʻzbekistonda Oliy taʼlim davlat qaramogʻidadir. Mamlakatda universitet Oliy taʼlimi ustuvor maqomga ega. Bu tayyorlanayotgan mutaxassislarning jahon darajasida nazariy bilim va amaliy tayyorgarlik-ka ega boʻlish imkonini beradi. Oliy talim mamlakatning qanchadan-qancha sohalariga bog'liq . Yoshlar bilim olish sifati oliy talimga tegishli masaladir. Hozir oliy talim rivojlanish yo'lida hisoblanadi. Biz, yoshlar shu yo'lda fidoyi xizmat qilaylik.
Mavzu: Til va terminologiya.
Terminologiya (termin va … logiya) — 1) 1) leksikanutg bir sohasi; muayyan fan, texnika, ishlab chiqarish. tarmogʻining, sanʼat, ijtimoiy faoliyat sohasining tegishli tushunchalar tizimi bilan bogʻliq terminlari majmui; 2) tilshunoslikning terminlarni oʻrganuvchi sohasi. Terminologiya tor maʼnoda maʼlum bir sohaga oid maxsus leksika. Mas., fizika terminologiyasi, ijtimoiysiyosiy terminologiya, mashinasozlik terminologiyasi kabi. Terminologiya umumxalq tilining leksikasi negizida vujudga keladi, boyiydi. Uz navbatida u, umumxalq tilining boyishi uchun xizmat qiladi.
Terminologik leksika umumxalq tili leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan birga rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarni boshdan kechiradi. Maʼlum bir soha yoki fan yuqori darajada taraqqiy etgandagina oʻsha tilda maxsus terminologiya vujudga keladi.
Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa tillardan soʻz olish, yangi soʻz yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa Bugungi kunda oʻzbek terminologiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki soʻz yasash hisobiga roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barkarorligini belgilovchi asosiy omil uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Terminologiyaning oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Mas., umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va kup maʼnolilik tilning boyligi boʻlsa, terminologiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Mas., birgina tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarimoʻtkazgich — chalaoʻtkazgich — nimoʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. Bu, oʻz navbatida, oʻqishoʻqitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli ham terminologiya si maʼlum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga oshiriladi. Terminologiya rivojida fan sohalariga oid maxsus lugʻatlarni nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.
Oʻzbek tili terminologiya si maʼlum taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtgan. Oʻzbek tili terminologiyasi sohasidagi ishlarni oʻtgan asrning 50-yillarida Oʻzbekiston SSR Oliy Soveta Prezidiumi huzuridagi Til va terminologiya komiteta boshkargan (1931—1937-yillarda faoliyat koʻrsatgan), keyinchalik Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti krshidagi terminologiya boʻlimi (1964-yildan) olib bordi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika atamashunoslik qoʻmitasi 1988-yildan 2004-yilgacha oʻzbek tili terminologiyasini tartibga solish va takomillashtirish bilan shugʻullanib keldi (2004-yil yanvardan mazkur koʻmita faoliyati toʻxtatildi).
Termin so‘zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi, mantiqshunoslar (logiklar) uchun termin-aniq obyektga tegishli tavsif (yoki tavsiflar) yig‘indisini nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so‘z hisoblanadi. Har qanday tildagi istalgan so‘z termin bo‘lishi mumkin. Fan va texnikada termin sun’iy o‘ylab topilgan yoki tabiiy tildan olingan maxsus so‘z sanaladi. Bunday so‘zlaming qo‘llanish sohasi u yoki bu ilmiy maktab vakillari tomonidan aniqlashtiriladi yoxud chegaralanadi.
Umumtil tenninlaridan farqli o‘laroq, ilm-fan, texnikaga xos terminlar iyerarxik birliklar sifatida terminologik sistemalarga birlashadi, ular o‘z m a’nolariga faqat ayni sistema ichida erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) terminologik may don mos keladi. Fandagi har qanday rivojlanish, taraqiyot ilmiy terminlarning yuzaga chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi. Tamg‘alangan (markerlangan) va tamg'alanmagan (markerlanmagan) birliklar nazariyasi mantiqiy (logik) bo‘linishning rivojlanish va takomillashishida yangi qadam sanaladi. XX asming 30-yillarida ushbu masala bilan yaqindan shug‘ullangan Praga lingvistik maktabi (PLM) a’zolari (N.Tmbetskoy, R.Yakobson) g ‘oyalarining 60-yillarda matnga mashina (EHM) yordamida ishlov berish, ya’ni matnlami kodlash va qaytakodlash, m a’lumotlami mashina yordamida axtarish, matnni bir tildan boshqa bir tilga tarjima qilish singari jarayonlarda o‘ta mahsuldor ekanligi isbotlandi. Tamg‘alanmagan birliklaming nol ko‘rsatkichli, tamg‘alangan birliklaming esa tamg‘alanmagan birliklarga nisbatan qo‘shimcha ma’lumot tashishi jihatidan farqlanishi aniqlandi. Termin va terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan farqlash zarar. Terminlarning qo‘llanish, tarqalish ko‘lami muayyan terminologik sistema bilan cheklangan bo‘lib, ular insonning faoliyati doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi, voqelanadi. Terminologik leksika o‘z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan ommaviy muloqot doirasiga ko‘chgan noprofessional nutqiy kontekstda keng qo‘llanadidigan so‘z va so‘z birikmalarini qamrab oladi. Umumadabiy til doirasiga o‘tgan termin o‘z terminologiyasi, terminologik maydoni va sistemasidan yiroqlashadi, terminlik xarakteristikasidan ajralib qoladi. Termin ta’rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha ta’riflarda termin maxsus ilmiy-texnikaviy tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tarzida tavsiflanadi.
O.Vinokuming fikricha, termin - har doim aniq va ravshan. Terminlar sistemasi tili ongli shakllantiriladi. Zero, termin o'z-o'zidan, stixiyali tarzda paydo boim aydi, balki zarurligi, jamiyatda unga ehtiyoj mavjudligi bois yaratiladi. A.Gerdning mulohazasiga ko‘ra, tennin ilm-fan taraqqiyotining muayyan bosqichida mavjud tushunchalaming asosiy xususiyatlarini aniq va to‘laligicha aks ettiruvchi maxsus terminologik m a’noga ega tabiiy va sun’iy til birligi, ya’ni so‘zyoki so‘zbirikmasidir(Gerd, 1991; 1-4). O.Axmanovaning ta’kidlashicha, terminologiya qaysidir fan o‘z taraqqiyotining oliy darajasiga erishgandagina yuzaga chiqadi, ya’ni termin muayyan tushuncha aniq ilmiy ifoda kasb etgandan so'ng tan olinadi. Terminni notermindan farqlashning muhim vositasi uni ilmiy asosda ta’riflashmng mumkin emasligidadir. V.G.Gak terminning ta’rifini berish qatori, uning mohiyatini ochadi va terminning biror bir til so‘z boyligidagi o‘rnini belgilaydi. U ilmiy ishlarda terminga lug’aviy birliklaming alohida turi tarzida qaralishiga e’tiroz bildiradi hamda termin-funksiya, leksik birliklar qo‘llanishining bir qo‘rinishi, degan g‘oyani ilgari suradi (Gak, 1972; 68 -71).
V.P.Danilenkoning e’tirof etishicha, jamiyatda sodir bo‘ladigan har qanday jarayonning in’ikosi dastavval terminologiyada o‘z ifodasini topadi yoki muayyan terminlaming tranformatsion o‘zgarishi oqibatida voqelanadi (Danilenko, 1971; 9). D.Lottening ishlarida terminga alohida belgi sifatida emas, balki aniq sistemaning a’zosi shaklida qarash, munosabatda bo" 1 ish zarurligi ta’kidlangan. Uning fikriga muvofiq mazmun planidagi sistemli munosabatlar terminlaming sistem xarakterga egaligini belgilaydi. Terminlaming terminlar sistemasidagi o‘mi, mavqei muayyan tushunchaning tushunchalar sistemasidagi o‘mi, mavqei bilan aniqlanadi.
Terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo‘nalish va aniq fikrlarga xos ketegorial apparatni ifodalovchi, terminlar sistemasiga birlashgan maxsus tushunchalar yig‘indisi, majmui tarzida qaraladi (Lotte, 1961). Hozirgi tilshunoslikda yangi terminlaming paydo bo‘lishi, ulaming hayotga tatbiq qilinishidagi to‘siqlar, yasalish prinsiplari va usullari xususida turfa g‘oyalar, nuqtai nazarlar ko‘zga tashlanadi. Termin so‘zi interpretatsiyasining substansional, funksional, dervatsion, semantik va pragmatik prinsiplari e’tirof etilmoqda. Substansional nuqtai nazar vakillariga ko‘ra, termin maxsus so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lib, boshqa nominativ birliklarga nisbatan birma’nolili7 gi, aniqligi, sistemliligi, kontekstdan xoliligi va emotsional jihatdan neytralligi bilan ajralib turadi. Funksional nuqtai nazarga binoan terminlar maxsus so‘z emas, balki maxsus funksiyaga ega so‘zlardir; terminning o‘mi(roli)ni istalgan so‘z bosishi, o‘ynashi mumkin. Derivatsion nuqtai nazar terminlarning yasalish jarayonlari bilan chambarchas bog‘langan. Ushbu g‘oya tarafdorlarining fikricha, termin nafaqat oddiy so‘zning varianti, shuningdek, yangi, o‘ziga xos spetsifik belgilarga ega maxsus yasalgan birlik sifatida ham tan olinadi. Yangi terminlaming yuzaga chiqish sabablari yangi realiyalami ifodalash ehtiyoji bilan baholanadi. Terminga muayyan talablar qo‘yiladi, ushbu jihat uni umumtil va lahja hamda shevalardagi oddiy so‘zlardan ajratib turadi.
Nomenklatura terminologiyaga nisbatan yangi kategoriya hisoblanadi. Har qanday soha nomenklaturasi shu sohaga oid barcha tur nomlarini o‘zida mujassam etadi.
Ulaming miqdori haddan ortiq darajaga yetganda, maxsus strukturani taqozo etadi. Masalan, hozirgi kunda 200 mingdan ortiq o‘simlik turlarining har biriga alohida nom qo‘yishga urinish befoyda, buning imkoni ham yo‘q. Insoniyatning tabiatni bilish, anglash bosqichlarini o ‘zida aks ettiruvchi tabiiy fanlar nomenklaturasidan inson tomonidan kashf etiladigan, yaratiladigan(ishlab chiqarish nomenklaturasi) texnik nomenklatura, shuningdek, xaridorbop tovarlar bilan ta’minlash, ularni sotish maqsadida mdxsus yuzaga chiqariladigan savdo-sotiq nomenklaturasini farqlash lozim bo‘ladi.
Inson tomonidan yasaladigan narsa-buyum ham ishlab chiqarish, ham savdo- sotiqqa doir nomlarga ega bo‘ladi. Masalan, Volga yengil avtomashinasi “GAZ- 21”, “GAZ-24”, “GAZ-32” kabi ishlab chiqarish nomenlariga ega bo‘lgan.
Moskva shahridagi Lixachev nomli korxonada ishlab chiqarilgan yuk mashina (gruzovik) (tur nomi) “ZIL-130” ishlab chiqarish raqami bilan yuritilgan. Ayrim hollarda davlatlararo ishlab chiqarilgan ayni mahsulot yoki tovar turli ma’no kasb etishi mumkin. Chunonchi, sobiq sho‘rolar davlatida ishlab chiqarilgan “M-20” yengil avtomashina “Pobeda”, Polshada esa “Varshava” nomlari bilan atalgan.
Nomenklatura va terminologiya o ‘rtasidagi prinsipial farqlardan biri - nomenlar, odatda, terminologik lug‘atlarda qayd etilmaydi yoxud o‘ta cheklangan miqdorda lug‘atlardan o ‘rin oladi. M a’lumki, rasmiy ilmiy nomenga ega atsetilsalitsil kislota dorisi tijoriy aspirin nomi bilan keng ommalashgan va sh.k. Fan turli sohalarining rivojlanishi jarayonida ayrim nomenlar terminlar tizimiga o‘tishi, sof leksik nominativ birliklardan mantiqiy (logik) axborot, m a’lumot elementi, ya’ni ilm-fan terminiga aylanishi mumkin. Nomenklatura, garchi, tushunchaga aloqador bo‘lsa-da, biroq u hisobsizdir. Muayyan fan terminologiyasining esa miqdori, soni aniq, zotan, ular tushunchalar sistemasini og‘zaki tarzda ifodalaydi. M a’lumki, terminologiyada polisemiya va sinonimiya hodisalarining mavjud bo‘lishi ma’qullanmaydi. Biroq qator terminologik sistemalarda muayyan narsa-buyum yoki tushunchani ifodalashda ba’zan ikki yoki undan ortiq sinonim (dublet)lardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, terminologiya masalalariga qaratilgan ayrim ishlarda termin-atama-istiloh so‘zlaridan sinonimik uya tarzida foydalaniladi. Sir emaski, o‘zbek tiliga davlat maqomi berilgandan keyin ba’zi subyektiv nuqtayi nazarlar natijasida termin o‘mida atama derivatini qo‘llash faollashdi. Bir qaraganda, baynalmilal o‘zlashmaga har jihatdan mos tushgan o‘zso‘zning qo‘llanishi m a’quldek tuyuladi. Lekin termin o ‘zlashmasining ta’rifi bilan atama yasamasi qamrovini qiyoslash har ikki leksemani sinonim tarzda ishlatishning maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatadi.
0 ‘z vaqtida A.Hojiyev termin so‘zini atama yasamasi bilan almashtirishning noto‘g‘ri ekanligi, uning sabab va oqibatlari xususida jiddiy mulohaza yuritgan edi (Hojiyev, 1996; 22- 25). Shulami hisobga olgan holda, termin o ‘zlashmasini ilm- fan, texnika sohalari yoki tarmoqlarida qo‘llanuvchi so‘z va so‘z birikmalari, atama so‘zi9 ni shartli ravishda qo‘yilgan nomlar (nomenklatura, nomenlar), xususan, geografik obyektlar, joy nomlari (toponimlar), arabcha istiloh o‘zlashmasini esa tarixiy terminologiya aspektidagi izlanishlar, tarixiy manbalar matnidagi tushunchalarga nisbatan ishlatish (Madvaliyev, 2017; 28-30) o‘zini oqlaydi. Xullas, terminlar umumadabiy so‘zlardan tubdan farqlanuvchi leksik qatlamni o'zida mujassam etadi. Ushbu farq quyidagi asosiy xususiyatlarda aksini topadi: semiotik (terminlarda belgi va ifodalovchi o‘zaro simmetrik munosabatga kirishadi); vazifaviy (terminlar nafaqat nominativ, balki definitiv funksiyaga egaligi bilan ham xarakterlanadi); semantik (terminlar faqat maxsus tushunchalami ifodalaydi, ulaming har biri o ‘z m a’nosiga ko‘ra unikaldir); tarqalish, ommalashish (faqat fan tiliga oid terminlar muayyan qismining umumadabiy tilga kirishi ulaming boshqa sistemaga xosligiga to‘sqinlik qilmaydi); shakllanish yo‘llari va vositalari (terminologiyada umumadabiy til so‘z yasalishi vositalarining harakati maxsuslashgan, standart, turg‘un modellami ishlab chiqishga bo‘ysunadi)
Mavzu: Ixtiyoriy badiiy asar mutolaasi.
Koʻpchilik, afsuski, kitob oʻqishni bilmaydi va koʻp kishilar nima uchun oʻqiyotganini tuzukroq tushunib ham yetmaydilar. Baʼzilar buni savodli boʻlishning qiyin, biroq yagona yoʻli, deb biladi. Ularning fikricha, har qanday kitob kishini “oʻqimishli” qila oladi. Boshqa birovlar uchun esa oʻqish, bu – dam olish, shunchaki vaqtni oʻtkazish va ularga nimani (maqola, roman, sheʼr, xabar va hokazo) oʻqish baribir, zerikarli boʻlmasa bas. Shunchaki dam olish, vaqt oʻtkazishni istagan va “oʻqimishli” boʻlish haqidagina qaygʻuradigan oʻquvchi kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir nomaʼlum bir kuchni sezadi. Biroq bu kuchni u aniq tasavvur etolmaydi va baholay ham olmaydi.
Bunday kitobxon tibbiyotdan mutlaqo bexabar bemorga oʻxshaydi, yaʼni aynan qaysi dori kerakligini anglamasdan, har bir qutichadagidan tatib koʻra boshlaydi. Aslida, mutolaa borasida ham har bir kishi oʻzi uchun zarur, yangi kuch hamda ruhiy taʼsir baxsh eta oladigan kitoblarnigina topa bilishi maqbul emasmikin?
Albatta, biz mualliflarga odamlar koʻp mutolaa qilishlari yoqadi. Muallifning kitobxonlar haddan tashqari koʻp kitob oʻqishlariga eʼtibor qaratishi u qadar toʻgʻri emas. Chunki mingta loqayd oʻquvchidan oʻnta yaxshi kitobxon afzal. Shu bois, bemalol taʼkidlayman, hamma joyda haddan tashqari koʻp mutolaa qilishadi va bu
– adabiyot uchun obroʻ emas, balki ziyon keltiradi, xolos. Kitob mustaqil boʻlmagan kishilarni yana ham maʼnaviy zaiflashtirish uchun yozilmaydi, bundan tashqari, undan baʼzan noqobil odamlarga arzon-garov manzara hamda osongina oʻzgartirilgan hayotni koʻrsatish uchun ham foydalanishadi. Kitoblar insonni hayotga yoʻllagandagina, unga xizmat qilgandagina foydali. Agar kitob oʻquvchiga oz boʻlsa-da, kuch-gʻayrat, shijoat, maʼnaviy poklik baxsh etmasa, mutolaa uchun sarf etilgan har bir soat behuda va besamar qolaveradi. Shunchaki oʻqish, bu – diqqatni toʻplashga majbur etuvchi mashgʻulot va ovunish uchungina oʻqish, oʻz- oʻzini aldash. Loqayd kishilar uchun, umuman, biror narsadan ovunishning hojati yoʻq. Aksincha, ular hamma joyda diqqat-eʼtiborli boʻlishlari, qayerda nima ish bilan shugʻullanishmasin, nima haqda fikr yuritishlaridan qatʼi nazar, oʻzlarini butun vujudlari bilan voqealar girdobida his etmoqlari zarur. Hayot qisqa, uning poyonida hech kimdan oʻqilgan kitoblar soni soʻralmaydi. Foydasi yoʻq ekan, oʻqishga vaqt sarflash aqllilik belgisi emas, aksincha, koni ziyon emasmikin? Men bu oʻrinda faqat yomon kitoblarni emas, avvalambor “sifatli mutolaa”ni nazarda
tutayapman. Hayotda bosgan har bir qadaming kabi oʻqishdan ham biron natija kutiladi. Mutolaadan yangi kuch-gʻayrat olmoq uchun avval kuch sarf etmoq, yanada yaxshi tushunmoq uchun oldin oʻzingni “yoʻqotmoq” kerak. Agar har bir oʻqilgan kitob quvonch va alam, shijoat hamda ruhiy tazarru olib kelmasa, jahon adabiyoti tarixini bilishdan maʼno yoʻq. Fikr-mulohaza qilmasdan oʻqish – xushmanzara tabiat qoʻynida koʻzni bogʻlab yurmoq demak. Biz oʻzimizni va turmushimizni unutish uchun emas, balki hayot jilovini yanada ongliroq ravishda anglash uchun oʻqishimiz kerak. Kitobga dimogʻdor oʻqituvchiga qaragan qoʻrqoq oʻquvchi singari emas, balki eng baland choʻqqini zabt etmoqqa shaylangan shiddatkor alpinist kabi yondashmoq talab etiladi. Ruhiyatimizning tabiiy, tugʻma ehtiyoji – tur, xil, namunalarni aniqlab olish va ular asosida butun insoniyatni tur- turga ajratib chiqishni taqozo etadi. Teofrast^[1] “Xarakterlar”idan tortib, to ajdodlarimiz va ota-bobolarimizning toʻrt mizoj toʻgʻrisidagi tushunchalari (inson tabiatiga xos xususiyatlar) va eng zamonaviy psixologiyaga qadar, mana shu ehtiyoj turlangan tartibda muntazam namoyon boʻlib, sezilib turadi. Qolaversa, har qanday kishi ham atrofidagi odamlarni yoshligida oʻzi uchun muhim xarakterlar bilan oʻzaro oʻxshashligiga qarab, koʻpincha gʻayrishuuriy bir tarzda guruhlarga boʻlib chiqishi tabiiy. Bunday boʻlinishlar, qanchalik jozibali va yoqimli boʻlmasin, sof shaxsiy tajribaga yoki qandaydir ilmiy tipologiyaga asoslanishidan qatʼi nazar, har qanday odamda ham har qaysi turga xos xususiyat, belgilar va oʻta qarama-qarshi xarakterlar hamda mizojlar, bir-biri bilan oʻzaro almashinib turadigan holatlar yangligʻ, har bir alohida shaxsda uchrashi mumkinligini taʼkidlab, tajribaning yangi kesimini belgilab olish baʼzan oʻrinli va samarali boʻlishi mumkin. Shunday qilib, men quyida kitobxonlarning uch turi yoki boshqacha qilib aytganda, uch darajasi xususida toʻxtalib oʻtmoqchiman. Albatta, bu bilan kamina kitobxonlarning butun dunyosi uzil-kesil mana shu uch toifaga boʻlinadi, demoqchi emasman. Zero, har birimiz oʻz shaxsiy hayotimizning turli davrlarida goh u, goh bu guruhlarga mansub boʻlishimizga toʻgʻri kelishini ham unutmasligimiz lozim. Shunga koʻra, eng avvalo, sodda kitobxonni olib koʻraylik. Har birimiz ham dam-badam ana shunday oʻquvchi qiyofasida namoyon boʻlib turamiz. Bunday kitobxonlar – hindular haqidagi kitobchani oʻqiyotgan bolakay yo graf ayol hayoti toʻgʻrisida hikoya qiluvchi romanni mutolaa qilayotgan oqsoch yoki Shopenhauerni oʻrganishga kirishgan talaba – barchasi, ovqatni paqqos tushiradigan sertomoq xoʻranda singari, kitobni yutib yuboradi.
Bunday oʻquvchining kitobga munosabatini bir shaxsning ikkinchi bir shaxsga munosabatidek, deb boʻlmaydi, balki aksincha, ot suliga yoki izvoshchiga qanday qarasa, xuddi shunday deyish mumkin. Kitob yetaklaydi, kitobxon esa unga ergashadi. Kitob syujeti xolisona, begʻaraz voqelik sifatida idrok qilinadi.
Syujetning oʻzi boʻlsa koshkiydi! Badiiy adabiyotning tuppa-tuzuk bilimga ega ashaddiy oʻquvchilari ham borki, ular butkul sodda kitobxon sinfiga mansubdir. Garchi ular syujetning oʻzi bilangina kifoyalanib qolmasalar-da, romanda qancha aza yoki qancha toʻy tasvir etilganiga qarab baho bermaydilar, shu bilan birga, muallifning oʻzini tushunib, kitobning estetik mohiyatini xolisona qabul qiladilar. Ular asar muallifining barcha zavq-shavq, quvonchiga va ilhomiga sherikdirlar, uning dunyoqarashiga butkul qoʻshilib, muallifning tasavvur mahsulini, turlicha maʼno berish holatlarini hech bir eʼtirozsiz qabul qiladilar. Oddiy odamlarni asar syujeti, undagi vaziyat, voqea va harakatlar qiziqtirsa, oʻtkir aql sohiblari uchun esa muallif mahorati, tili, bilimi, maʼnaviy saviyasi muhim. Ular buning barchasini qandaydir xolisona voqelik sifatida – adabiyotning soʻnggi va eng yuksak boyligi sifatida – Karl May^[2] muxlisi boʻlmish navqiron oʻquvchi “Eski paypoq” asaridagi voqealarni mavjud voqelik deb qanday idrok etsa, xuddi shunday tushunadilar.
Bunday sodda kitobxon, mutolaaga munosabatiga koʻra, umuman, shaxs hisoblanmaydi, balki oʻzi bilan oʻzi andarmon oʻquvchi, xolos. U romandagi voqealarning keskinligiga, xavf-xatarga toʻla sarguzashtlariga, ishqiy lavhalarga boyligiga, tasvirning dabdabali yoki ojizligiga qarab baholaydi yoki buning oʻrniga, muallifning oʻzigagina baho berib qoʻyaqoladi, yaʼni uning muvaffaqiyatlarini shunday andaza bilan oʻlchaydiki, bu meʼyor oxir-oqibatda doimiy odatga aylanadi. Bunday oʻquvchi kitob, umuman, his qilib, tushunib oʻqish va mazmuni yoki shakliga munosib baho berish uchungina yaratilgan deb oʻylaydi, bunga shak-shubha qilmaydi. Yaʼni, kitob – non yoki koʻrpa-toʻshakka oʻxshagan narsa, deb hisoblaydi. Biroq dunyodagi mavjud barcha narsalarga nisbatan boʻlganidek, kitobga ham oʻzgacha munosabat joiz. Inson tarbiyasiga emas, tabiatiga amal qildi deguncha, bolaga aylanadi va buyumlarni oʻynay boshlaydi. Shunda non yerosti yoʻli qazilgan toqqa, koʻrpa esa gʻorga yoki qor bosgan dalaga aylanadi. Shunday bolalarga xos soddalikdan va bu oʻyinchi dahodan ikkinchi turdagi kitobxonga nimadir yuqadi. Bu oʻquvchi asar mazmuni yoki shaklini qanchalik qadrlasa, uning haqiqiy, yanada muhimroq qadr-qimmatini ham shunchalik yuqori baholaydi. Bu kitobxon bolalarga oʻxshab, har bir
narsaning ehtimol oʻn yoki yuz mazmun-mohiyati, ahamiyati va qadr-qimmati borligini yaxshi biladi. Mazkur oʻquvchi, masalan, yozuvchi yoki faylasufning voqea, hodisalar, narsalarga nisbatan oʻz bahosini oʻz-oʻziga yoxud kitobxonga majburan qabul qildirishga urinayotganini kuzata borib, jilmayib qoʻyishi hamda muallifning erkinligi va asossizligi boʻlib koʻrinayotgan narsa aslida sustkashlik va majburlashdan boshqa narsa emasligini payqab olishi mumkin. Bu kitobxon professor-adabiyotshunoslar va adabiyot munaqqidlariga koʻpincha butunlay nomaʼlumligicha qoladigan jihatni: mazmun va shaklning erkin tanlovi degan tuturiqsiz gapning mutlaqo mavjud emasligini ham yaxshi biladi. Yaʼni, adabiyot tarixchisi, Shiller falon yili falon syujetni tanlab olib, uni besh boʻgʻinli yamb (vazn) orqali ifodalashga ahd qilgan, deydi. Kitobxon esa na syujet, na yamb shoirning erkin tanloviga sabab emasligini, unga rohat bagʻishlagan yagona narsa – shoir syujetni nima qilishi emas, balki syujet shoir bilan nimalar qilganini koʻrish istagidir. Shu xildagi fikrga kelganda, estetik deb ataladigan qadriyatlar deyarli butunlay oʻz qimmatini yoʻqotadi va aynan har qanday xato, kamchilik va nomukammalliklar ulkan jozibadorlik kasb etishi mumkin. Chunki bunday kitobxon yozuvchi ketidan izvoshchiga ergashgan otga oʻxshab emas, balki oʻljaning iziga tushgan ovchidek boradi va poetik erkinlik boʻlib koʻrinayotgan narsa tomon nogoh tashlangan nazar, shoirning sustligi va zoʻrakiligini payqagan nigoh, soz texnika hamda nafis soʻz sanʼatining barcha goʻzalliklaridan ham koʻra koʻproq zavq-shavq, shodlikka noil boʻlmogʻi mumkin. Yana yoʻlimizda davom etamiz va uchinchi – oxirgi tipdagi kitobxonga duch kelamiz. Shu oʻrinda yana bir bor taʼkidlaymiz, hech kim, hech qaysi birimiz u yoki bu toifada muqim, abadiy qolib ketishga majbur emasmiz, zotan, har birimiz bugun ikkinchi, ertaga uchinchi, indin esa yana birinchi guruhga mansub boʻlmogʻimiz ham mumkin. Shunday qilib, endi nihoyat, uchinchi – soʻnggi bosqich haqida soʻz yuritamiz. Uchinchi turdagi kitobxon zohiran “yaxshi” deb nom olgan oʻquvchining butunlay teskarisidir. Bu kitobxon shu darajaga yetgan shaxski, u hech kimga oʻxshamaydi. U – oʻz mutolaa saltanatida mutlaq hokim, hukamo, hukmdor. Kitobdan u na maʼrifat izlaydi, na vaqtichogʻlik. Kitobdan – bu yorugʻ olamda qolgan boshqa har qanaqangi narsa kabi – faqatgina boshlanish, yoʻnalish nuqtasi sifatida, istak, niyat, mayl sifatida foydalanadi. Unga aslida nima oʻqishning farqi yoʻq. U biror faylasufning asarini unga ishonib, taʼlimotini oʻrganib olmoq yoki uni tanqid qilib, unga qarshi harakat qilmoq uchun oʻqimaydi, biron-bir shoirni dunyoning qanday
yaralganini tushuntirib berishi uchun mutolaa qilmaydi. Yoʻq, u hamma narsani oʻzi tushunadi, oʻzi anglay oladi. U, taʼbir joiz boʻlsa, komil inson. U hamma narsa bilan oʻynasha oladi: muayyan bir nuqtai nazar; qarash; fikr; tasavvur. Hamma narsani oʻyinga aylantirishdan ham koʻra foydaliroq va samaraliroq boshqa hech narsaga hojat qolmaydi. Agar bunday oʻquvchi kitobdan biron-bir sentensiya, yaʼni hikmatli soʻz, dono gap, hikmat topib olsa, eng avvalo, topilmaning astar-avrasini agʻdaradi. U azal-azaldan biladiki, har qanday haqiqatlarni inkor etish asl haqiqatdir. U maʼnaviyat sohasidagi har qanday fikr, qarash, nuqtai nazar qutb ekanligini va unga qarama-qarshi xuddi shunday zoʻr qutb ham mavjud ekanini azaldan yaxshi biladi. U yosh bolaga oʻxshab, assotsiativ^[3] tafakkurni yetarli darajada qadrlaydi, biroq u boshqa narsalarni ham biladi. Shunday qilib, mazkur kitobxon yoki, toʻgʻrirogʻi, shu guruhga mansub har birimiz ham duch kelgan narsani – roman, grammatika, yoʻl qatnovi jadvali, bosmaxona namunalarini va boshqa har qanday narsani oʻqiyverishimiz mumkin. Fantaziyamiz va assotsiativ qobiliyatimiz munosib darajada boʻlgan paytda ham biz baribir qogʻozdagi bitiklarni oʻqimayotgan, lekin shu asnoda oʻqiganlarimizdan bizga yogʻilib turgan nurafshon yogʻdular, istak, niyat va mayllar oqimida suzayotgan boʻlamiz. Ular sahifalar, matnlar bagʻridan, shu bilan birga, bosma harflar terilgan ustunchalarda ham koʻrinishi mumkin. Hattoki, gazetada bosilgan eʼlon ham yangilik. Eng baxt- omadli, tantanavor fikr mutlaqo jonsiz soʻz zamiridan kelib chiqsa ham ajab emas, negaki, undagi harflarni, xuddi mozaikaga oʻxshab, dam bundoq, dam undoq aylantirib koʻraverish ham joiz. Bunday holatlarda hatto Qizil Shapkacha haqidagi ertakni qandaydir kosmogoniya^[4] yoki falsafa yoxud goʻzal ishqiy poeziya yangligʻ mutolaa qilish durust. Allaqanday sigara qutisidagi “Colorado maduro” degan yozuvni shunchaki oʻqib, ushbu soʻzlar, harflar va tovushlar oʻyiniga berilib ketgach, ilm, xotira va tafakkurning barcha yuzta saltanati boʻylab, yurakdagi orzuga aylangan olis sayohatga otlanmoq ham mumkin. Biroq shu oʻrinda – mutolaa ham shunaqa boʻladimi? – deya meni yozgʻirishlari tabiiy. Xoʻsh, aytaylik, Gyoteni oʻqiyotib, Gyotening niyat, maqsad, oʻy va fikrlarini uqish, idrok etish va chuqur anglash oʻrniga oʻzini goʻyo qandaydir eʼlonni yoki boʻlmasam, tasodifiy terilgan harflar uyumini tomosha qilayotgandek tutadigan odamni, umuman, kitobxon deb atab boʻladimi? Mutolaaning soʻnggi – uchinchi darajasi deb ataganimiz aslida kitobxonlikning eng past, eng bachkana, eng varvarlarcha turi emasmikin mabodo? Bunday oʻquvchidan Hyolderlin musiqasi, Lenauehtirosi,
Stendal irodasi, Shekspir teranligi qayoqqa ham qochib qutula olarkin? Nimayam derdim, yozgʻirgan kishi haq. Uchinchi toifadagi kitobxon – mutlaqo kitobxon emas. Mazkur guruhda uzoq qolib ketadigan odam oxir-oqibat kitob oʻqishni yigʻishtirib qoʻyadi. Bunga sabab shuki, uning uchun gilam rasmi, devor, toʻsiq, gʻovga terilgan toshlar aʼlo va mukammal darajada tartib berilgan harflardan tuzilgan eng goʻzal sahifa oʻrnini bemalol bosa oladi. Alifbo harflari bitilgan varaq uning uchun birdan-bir, yagona kitobga aylanishi ham mumkin. Uchinchi guruhda uzoq toʻxtab qolgan odam kim boʻlmasin, ortiq kitob oʻqimay qoʻyar edi. Ammo, unda hech kim uzoq turib qolmaydi. Shunday boʻlsa ham, harholda, kimki mana shu uchinchi bosqich bilan tanish emas ekan, yomon, xom, gʻoʻr, dumbul kitobxondir. Chunki u dunyoning butun poeziyasi va butun falsafasi oʻzida mujassam ekanligini bilmaydi, zero, eng buyuk shoir ham har birimizda mavjud oʻsha pinhoniy sarchashmadan ulgi oladi, axir. Hayotingda aqalli bir martagina mayli, faqat bir kunga uchinchi – bosqichda bir boʻlgin – ana keyin (ortingga yengil qaytib), mavjud barcha bitiklarning ancha durust oʻquvchisiga, tinglovchisiga va sharhlovchisiga aylanasan. Shu bosqichda atigi bir martagina boʻlib koʻrgin, shunda sen uchun yoʻl boʻyida yotgan tosh ham Gyote yoki Tolstoy qadar maʼno kasb etadi, – soʻngra sen Gyote, Tolstoy va boshqa barcha yozuvchilardan beqiyos ulkan maʼno-mazmun, ilgarigidan ham koʻra koʻproq shira-sharbat va asal olasan, hayotga va oʻz-oʻzingga ishonching yana-da ortadi.
Negaki, Gyote asarlari, bu – Gyote emas, Dostoyevskiy jildlari, bu – Dostoyevskiy emas, bu – ularning urinishlari, oʻzlari markazida turgan dunyoning koʻpovozliligi va koʻpmaʼnoliligini bosish, pasaytirish yoʻlidagi, hech qachon oxiriga yetmaydigan umidsiz, tushkun urinishlari, xolos. Sayr qilib yurgan chogʻingda, aqalli bir marta xayolingga kelgan oʻy-fikrlar zanjirini tutib qolishga urinib koʻr.
Yoki – bundan ham koʻra yengilroq tuyulgan – tunda koʻrganing oddiygina tushni eslab qol! Tushingda senga kimdir avval tayoq oʻqtaldi, soʻng esa, orden tutqazdi. Xoʻsh, bu kim ekan? Zoʻr berib eslashga harakat qilaverasan, u bir doʻstingga, bir otangga oʻxshash tuyuladi, lekin qandaydir begona, yot ekanligi bilinib turadi, ayol kishiga, singlingga, mahbubangga ham oʻxshab ketadi… U oʻqtalgan tayoq tutqichi esa nimasi bilandir sen oʻquvchilik davringda ilk bor sayohatga otlangan kemadagi shtokni^[7] eslatadi. Va shunda birdaniga yuz minglab xotiralar qalqib, yuzaga chiqadi.
Mavzu: Yangi davr adabiyotlari.
Sizga tarixdan yaxshi ma’lumki, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Turkiston o‘lka si mamlakatlarida iqtisodiy, siyosiy, harbiy tanazzul avj nuqtaga chiqdi. Uch xonlikka bo‘linib ketgan qadim Turkiston aholisi dunyodagi rivojlangan mamlakatlardan deya rli uzilgan holda hayot kechirardi. Xonliklardagi ijtimoiy tartibot bir necha asr oldingi mezonlarga asoslangan bo‘lib, yangi zamon talablariga mutlaqo javob bermas, ilg‘or ijtimoiy tafakkurning o‘sha bosqichiga xos yetakchi xususiyatlarni hisobga olmasdi. I jtimoiy hayotdagi qoloqlik, siyosiy tuzumning nobopligi, tashkiliy-
boshqaruv tizimining zamondan ortda qolganligi o‘lka aholisining turmush tarziga ha m keskin salbiy ta’sir ko‘rsatgan va u ma’rifatsizlik, qashshoqlik qa’riga uloqtirilgan edi. Xalqning ma’rifiy darajasini ko‘tarish, unga erk berish, hayotini farovonlashtirish singari masalalar hukmdorlarni mutlaqo bezovta qilmas, ular mavjud turmush tarzini o‘zgartirishni o‘ylamasdilar ham. Buning o‘rniga har uch xonlik ham o‘z chegaralarin i qo‘shnisi hisobiga kengaytirish,
«begona mamlakat»ni talash yo‘li bilan xazinani to‘ldirish payida edi.Ulug‘ maqsadning yo‘qligi, oqibatsizlik, toro‘ylik, bugunning manfaati bilangina yashash hukmdorlarni oyoqning tagidan narini ko‘rolmaydigan holatga keltirib qo‘ygandi. Shu holiga har bir xon o‘zini yer yuzidagi eng qudratli hukmdorlardan deb bilar, qo‘shnisiga qanday yashashni o‘rgatib qo‘yish da’vosida yurardi. Turkiston hukmdorlari o‘rtasidagi bu kayfiyat bosqinchi mamlakatlarga juda qo‘l keldi. Shulardan eng yirigi, va «dunyo jandarmeriyasi» nomini olgani, bosqinchilikda chegara bilmaydigan chor Rossiyasi o‘z imperiyachilik maqsadlari yo‘lida bir zamonlar shonli saltanatlar qurib, dunyo so‘ragan turkistonlik hukmdorlarning ayni vaqtdagi holatidan ustalik bilan foydalandi. Rossiya siyosatchilari va ularning o‘zimizdagi hamtovoqlari xonliklar orasiga kelishmovchiliklar solib, ularni bir-birlariga qarshi gij-gijlab, yovlashtirdi. Xonliklar o‘rtasidagi oqibatsizlik, boshboshdoqlik rus bosqinchilari-ga ularni birma-bir o‘ziga bo‘ysundirish imkonini berdi.
Dunyodagi ko‘pchilik xalqlarda millat tuyg‘usi qaror topayotgan, muayyan millat shaklida bo‘lishgina xalqqa tarixda o‘z o‘rniga egalik qilish imkonini berishi oydinlashgan bir sharoitda turkistonlik hukmdorlar o‘rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy o‘lchovlar bilan ish ko‘rishdi. Ular zamon zaylini, davr talabini, kun sayin o‘zgarib borayotgan sharoitni hisobga ola bilmadilar. Ma’rifatsizlik tufayli mavjud idora usuli isloh qilinmadi, boshqarish usullari davrga moslashtirilmadi. Turkistonlik xonlar bugunda turgani holda kechaning havosi bilan nafas olishda davom etdilar. Shuning uchun ham umumiy dushman bo‘lmish Rossiya lashkari Turkiston o‘lkasini bosib ola boshlagan vaqtda Buxoro amirligi bilan Qo‘qon xonligi bir yoqadan bosh chiqarish o‘rniga, bir-biri bilan qirpichoq bo‘lishdi. Ruslar Qo‘qon xonligiga tegishli yerlarga bosqinchilik qilganda, qo‘qonliklarning g‘ayridinlarga qarshi jangga otlanganidan foydalangan Buxoro amiri bu mamlakatga urush ochdi. Natijada, Qo‘qon xoni o‘z askarlarini»ortga qaytarishga majbur bo‘ldi. Keyinchalik, chor Rossiyasi qo‘shinlari Buxoro amirligi lashkar-larini yanchib tashlaganda, bosqinchilardan zarba yeb, o‘ziga kelolmayotgan Qo‘qon, tabiiyki, unga yordam berolmadi. Shu tariqa, 1868-yilda
Buxoro amirligi, 1873-yilda Xiva xonligi Rossiya podshosining vassaliga aylantirildi. Qo‘qon xonligi esa 1876-yilda tamomila tugatilib, uning hududi chor Rossiyasiga tegishli Turkiston general-gubernatorligi deb ataladigan bo‘ldi. Umummilliy miqyosdagi ma’rifatsizlik hukmdorlar tafakkuri jo‘nligiga, ulardagi johillik xonliklar idora usulining qoloqligiga olib keldi. Turkistonlik hukmdorlar XIX asrning ikkinchi yarmiga kelganda ham mamlakatni boshqarish, odamlarga yetakchilik qilish bundan yuzlab yillar oldingi kabi bo‘lolmasligini anglab yetmadilar. Odamlar endilikda taqdirning irodasini kutib turguvchilar emas, balki o‘z tarixining yaratuvchilariga aylanganliklarini tushunolmadilar. Tarixda xalqning rutbasi yuksalganligini payqamaslik, odamlarni harakatlantiradigan tashabbus, intilish, e’tiqod, maqsad singari ma’naviy omillar borligini ko‘rmaslik Turkiston taraqqiyotini necha yuz yillarga ortga tortdi. Hukmdorlar xalqqa hamon cho‘pon haydovida yurishi kerak bo‘lgan qo‘ylar podasi, deb qarashda davom etdilar. Holbuki, xalq o‘z tafakkuri rivojining shunday bosqichiga kelib yetgandiki, endi ongsizlarcha osoyishta yashash martabasi uni shodmon qilolmasdi. To‘g‘ri, Turkistonda ham dunyodagi o‘zga mamlakatlardagi kabi yashash uchun turmush yo‘sinida qandaydir o‘zgarishlar qilish lozimligini biladigan ilg‘or fikrli kishilar bor edi. Ammo sog‘lom fikr bor kishida imkoniyat, imkoniyatga ega kimsada sog‘lom aql, har ikkalasi mavjud bo‘lgan odamda esa jur’at yetishmasdi. Bularning hammasini o‘zida mujassamlashtirgan kuchli daho esa tarix sahnasiga chiqmadi. Bizda azaldan yangilik birmuncha sekin joriy etiladi. Chunki bizning ajdodlarimiz minglab yillar mobaynida saltanat surgan, yuksak madaniyat yaratgan, necha asrlar davomida shakllangan an’analarga og‘ishmay amal qilib kelgani tufayli dunyoda dovruq qozongan edilar. Necha buyuk sinovlardan o‘tgan an’analarni o‘zgartirishga urinish shakkoklikday ko‘rinardi. Ammo endi davr boshqacha edi.
Turmush tarzini tubdan isloh qilmay turib, davr bilan teng yurish mumkin emasdi. Davr bilan hamnafas bo‘lolmagan millat tanazzulga mahkum edi. Turkistonda ma’rifatsizlik avj olganligi, nobop ijtimoiy-siyosiy vaziyatning yuzaga kelganligi, savdo-sotiqning eski karvon usuli o‘rniga, asosan, suv va temiryo‘l orqali amalga oshirilishi dunyo okeaniga qo‘shilmagan o‘lkaning dunyodagi mutaraqqiy davlatlardan ortda qolishiga sabab bo‘ldi. Natijada, ishlab chiqarishni takomillashtirish, mehnat unumdorligini oshirish, xalq xo‘jaligiga texnikani joriy qilish qiyinlashdi. Bu hol iqtisodiy qoloqlikni keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlanmagan mamlakat esa ham ma’rifiy, ham harbiy jihatdan o‘zgalardan ortda qolishi tabiiydir. Ilm-fan va iqtisodiy jihatdan rivojlanmagan bo‘lsa ham, mamlakat ahlining jangariligi, dovyurakligi, harbiy salohiyatining yuksakligi tufayligina qudratli bo‘lishi mumkin bo‘lgan davrlar o‘tib ketgandi. Endi askarlar emas, harbiy texnika, qurol-aslaha jang taqdirini hal qilardi. Mana shu sharoitda Rossiya imperiyasi Turkiston o‘lkasidagi ayrim xonliklarning yerlarini bosib olishga, boshqalarini esa vassalga aylantirishga muvaffaq bo‘ldi.
Chor Rossiyasi bosqini natijasida o‘lkamiz ahli tortadigan azob bir necha hissaga ortdi. Yurtimizda olib borilgan siyosatning har bir ko‘rinishida mustamlakachilik nuqsi ko‘zga tashlanib turardi. Azaldan erksevar xalqimiz bu qismatga ko‘nikib qo‘ya qolmadi. 1892-yilda Toshkentda, 1898-yilda Andijonda, 1916-yilda esa birvarakayiga Turkistonning bir qancha joylarida bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olonlar xalqning ana shu adolatsiz va zo‘ravon siyosatga qarshi isyoni edi. Chor Rossiyasi Turkistonni zabt etgach, o‘z hukmronligini mustahkamlash, qudratini oshirish uchun zamonaviy fan- texnika yutuqlarini bu yerda ham joriy eta boshladi. Albatta, o‘lkaga zamonaviy texnikaning kirib kelishini faqat Rossiyaga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas. Chunki XIX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran Yevropadagi texnik yangiliklar sekinlik bilan bo‘lsa-da, o‘zga yo‘llar orqali ham Turkistonga kirib kelishi muqarrar edi. Ammo chor Rossiyasining hukmronligi bu jarayonni bir qadar tezlatganligidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. Ayniqsa, XIX asrning 70-yillarida o‘lkamizga kitob bosish, gazeta-jurnal chop etish usulining kirib kelishi dunyo ahli bilan axborot almashishni ancha osonlashtirdi. Turkistonliklarni jahon ahliga yaqinlashtirdi. Ibtidoiy ko‘rinishda bo‘lsa- da, Turkistonda sanoat korxonalarining paydo bo‘lishi, xalq hayotiga texnikaning kirib kelishi millat ijtimoiy tafakkuriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ijtimoiy hayotning o‘zgarganligi, odam martabasining ko‘tarilganligi, unga o‘z boshiga tushgan qismatni kechirishi lozim bo‘lgan mavjudotgina deb qarashdan tarixning yaratuvchisi, hayotning harakatlantiruvchisi ekanini tan olishga b’tilganligi millat ijtimoiy tafakkuriga keskin ta’sir ko‘rsatdi. Endilikda olamni islomiy ko‘rish, dunyo hodisalarini islomiy tushunish va izohlash bilan birga, o‘zgacha qarash va e’tiqodlar ham bo‘lishi mumkinligi anglab yetildi. Bu hol milliy ongdagi yakranglikning buzilishiga olib keldi. Olam hodisalarini turlicha tushunish va tushuntirish mumkin degan qanoat kishilarda fikr hurligini uyg‘otdi. Aloqalar, axborotlar umumiyligining yuzaga kelishi natijasida millat tafakkuriga tashqi omillar sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Bu hol tasodif bo‘lmay, ijtimoiy fikr taraqqiyotining obyektiv natijasi edi. Shu tariqa, Turkiston o‘z tarixining yangi bosqichiga kirdi. Ijtimoiy ongning yangilanishi badiiy tafakkurning ham yangilanishiga olib keldi. Ijodkorlar orasida badiiyatga, san’at asarlariga «lisoni g‘ayb» yoxud
«ilohning tajallisi» tarzida qarash bilan birga, uni «mimesis» (taqlid)ning oqibati yoki ijtimoiy-siyosiy dardni ifodalash vositasi, deb tushunish ham yoyildi. Shu tariqa, san’at hodisalarini bo‘lakcha yaratish, tushunish, ta’sirlanish va tahlil qilish an’anasi yuzaga kela boshladi. Kitob sanoatining paydo bo‘lishi, vaqtli matbuot orqali axborotlarni tez va keng miqyosda yoyish imkoni oshganligi munosabati bilan badiiy adabiyot ta’sirchan ijodkorning ko‘ngil ishidan kuyunchak ziyolining ijtimoiy faoliyatiga aylana bordi. Endilikda adiblarimiz avvalgi davrlardagi singari ilohiy yoxud dunyoviy ishqni tarannum etishning o‘zi bilan kifoyalana olmay qoldilar. Ular badiiy so‘zning arshi a’losidan zaminga tushib, qora yerdagi muammolar haqida qalam sura boshladilar.
Odamning martabasi ko‘tarilar ekan, uning turmushi ham mavqeyiga yarasha bo‘lishi uchun ochiq fikrli kishilar kurashishlari lozimligi anglab yetildi. Shuning uchun ham Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz singari shoirlar ijodida «Aroba», «Pech»,
«Saylov», «Veksel», «Til», «Gimnaziya xususida», «Vistavka xususida» singari asarlar paydo bo‘ldi. Avvalgi vaqtlarda shoirlar bu xil sof maishiy mavzularni qalamga olmasdilar. Ular muhabbat mavzusining biror qirrasi munosabati bilangina tilga olinishlari mumkin edi. Shuningdek, bu davrga kelib, o‘zbek adabiyotida publitsistik yo‘nalish paydo bo‘lib, kuchayib bordi. Xullas, mana shu singari jihatlar yangi davrning yangi adabiyoti yuzaga kelganligidan dalolat bo‘ldi. Chunki o‘zbek adabiyoti minglab yillar mobaynida amal qilib kelgan yo‘nalish o‘zgargan edi. U ijod osmonidan tirikchilik yeriga tushdi, saroydan kulbalarga kirib keldi. Endi adabiyot azbaroyi san’atning o‘zi uchun, so‘zning go‘zal jilvalanishini ko‘rish va ko‘rsatish uchun mavjud bo‘la olmasdi. Bu adabiyot yangi davrning xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan yangi adabiyot edi. Shuning uchun ham XIX asrning yetmishinchi yillaridan boshlab o‘zbek adabiyotida ilk bor asrlar mobaynida amal qilib kelingan estetik an’analar buzildi. Badiiy ijod Alloh bilan sirlashish, ruhiyat. nozikliklarini aks ettirish, komil inson fidoyiliklarini ulug‘lash, ma’shuqaning azoblaridan yozg‘irish, illatli kimsaning kirdikorlarini tanqid qilishdangina iborat emasligi anglab yetildi. Alloh bilan ijodkor shaxs muloqoti ifodasi bo‘lgan adabiyot avomning tirikchiligiga aralasha boshladi. Bu hol uning tabiatida ham bir qator o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi.
Mavzu: Abdulla Qahhor hikoyalarida turg’un birikmalarning qo‘llanishi.

Jo‘ n narsalarni bilib olishga murakkab yo‘ l bilan erishadi kishi. Ko‘ plar qatori men ham o‘ z tajribalarim, shaxsiy taassurotlar adabiy asar uchun eng qimmatli material ekanini tushunib olgunimcha «yozuvchilik»da ko‘ p sarson

bo‘ lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog‘ imda ko‘ rganim odamlar, yoshligimda sodir bo‘ lgaa voqea-hodisalar ko‘ zimga boshqa tusda ko‘ rindi. Vino chuqur yerto‘ lalarda tingani singari o‘ tmish — kishining xotirasida tinadi; kishining yoshlikda ko‘ rgan-kechirganlari ko‘ p yillik vino singari tiniq va kuchli bo‘ ladi. Mana shunday o‘ tmishda ko‘ rgan-kechirganlarim ko‘ p hikoyalarim va yirik asarlarimdagi epizodlarga asos bo‘ ldi.
«Bemor» degan hikoyamda tasvir etgan voqeaga o‘ xshash hodisa taxminan 13- yilda o‘ z boshimdan kechgan edi. Bu vaqtda men besh yashar edim. Biz Qo‘ qonga yaqin Yaypan qishlog‘ ida turar edik. Onam g‘ ira-shira qorong‘ i uyda to‘ lg‘ oq tutib yotar, ichkaridan uning ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi.
Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning tushiga ham kirgan emas, Bunday kezlarda qo‘ ni-qo‘ shnidan biron keksa ayol chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘ lishi ham shart emas, qariligining o‘ zi kifoya edi. Yaypanda qarindosh-urug‘ imiz yo‘ q. Dadam qo‘ shni bir kampirni chaqirib keldi. Kampir kelib uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘
tirdik. Ertalabdan beri
tuz tatimagan edik. Qorong‘ i tushdi. Meni uyqu bosdi.
Yonimda o‘ tirgan dadam birdan o‘ rnidan turdi. Ko‘ zimnn ochdim. Tepamda boyagi qo‘ shni kampir turar edi.

• 
  Qalay?— dedi dadam hovliqib.
  
• 
  Qiynalyapti bechora,— dedi kampir va bir oz jim qolganidan keyin menga ishora qildi.
  
• 
  O‘ g‘ lingizga ayting, ayasini duo qilsin, go‘ dakning duosi ijobat bo‘ ladi. Dadam engashib mening qulog‘ imga shivirladi.
  
• 
  Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt!
  

Dadam juda tashvishmand edi. Men boshimni ko‘ tardim. Osmon to‘ la yulduz bo‘ lsa ham, qop-qorong‘ n edi. Yuragimni vahima bosdi. Dadam qistar edi.
Yig‘lamsirab duo qildim.
Hikoyada voqea boshqacharoq. Bir xotin og‘ ir dardga chalinib, uzoq yotib qoladi. Eri uni doktorga qaratgani qurbi yetmay, arzon haq oladigan mulla, tabib, qo‘ shnidan najot kutadi, pirovardnda qo‘ shni kampirning «Begunoh go‘ dakning saharlari qilgan duosi ijobat bo‘ladi», degan maslahati bilan ish tutishga majbur bo‘ ladi. U har kuni saharda to‘ rt yashar qizchasini uyg‘ otib duo o‘rgatardi.
Bemor ayol og‘irlashib bir kuni sahar payti olamdan o‘ tadi. Eri qizchasini o‘ lik yonidan olib boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘ onadi, lekin ko‘zini ochmasdan odatdagicha duo qiladi: «Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...» deydi. Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o‘ xshamaydi.
Haqiqatan bizning xonadonimizda bo‘ lib o‘ tgan bu voqea mohiyati e’ tiboribilan o‘sha davr uchun oddiy bir hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi mana shunday qashshoq, jaholatda umr kechiradigan odam uchun oddiy voqea ekanligidadir. Biroq, gap faqat shundan iborat emas, insonning hayot-mamot holatini, uning nihoyatda og‘ ir turmush sharoitidagi nochor ahvolini, o‘limga mahkum qilib qo‘yilganligini ko‘ rsatish talab qilinar edi. «Bemor» mening uchun harholda bolaligimdagi o‘ sha taassurotlar bilan
chambarchas bog‘ langandir. Men bu gapni taassurotlarni «o‘ z ichiga olganligi» uchungina emas, balki o‘ sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham aytayotibman. Men faktni qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish qilayotibman deb sira o‘ ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni o‘ shanday ko‘ rsatib to‘ g‘ ri qilgan ekanman; besh yasharligimda ayamdan ajralib yetim qolishim o‘ sha davr sharoitida hech gap emas ekan. Bu judolik natijasida yuz berishi mumkin bo‘ lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi tushunib yetdim. Dahshatli manzaralarning chalasini tasavvur chizib berdi. Mening otam temirchi edi. Bir joyda muqim turolmay, qishloqma-qishloq ko‘ chib yurar edik. «Bemor»da tasvir etilgan voqeadan keyin ikki yil o‘ tgach, Buvaydaga ko‘ chdik. «Anor» degan hikoyam ana shu qishloqda ko‘ rgan-kechirganlarimdan biri asosida vujudga kelgan. Hikoyada tasvir etilgan Turobjon bizga qo‘ shni bo‘ lib, uning asl oti Babar edi. Biron savodli kishi andijonlik buyuk lashkarboshi,
ajoyib shoir Bobur Mirzoning xotirasi hurmati uchun unga shunday nom qo‘ ygan bo‘ lsa kerak. Biroq na Babarning o‘ zi, na uning qo‘ shnilari Hindistondek buyuk bir mamlakatni o‘ ziga bo‘ ysundirgan bu mashhur odam kimligi, qay vaqtda
o‘ tganini, ehtimol, hatto eshitmagandir. Babar mashhur avlodi Boburga o‘ xshamaganidek, uning qisqa, cheksiz zabun, baxtsiz hayoti ham inson hayotiga o‘ xshamas edi. Ehtimol, uning birdan-bir tolei, dunyoga kelib ko‘ rgani yaxshi ko‘ rgan qiziga uylanganligidir. «Anor»da uning ana shu eng quvonchli kunlari tasvir etilgan. Babarning qolgan umri qanday o‘ tganini shundan qiyos qilsa bo‘ ladi.
Uning hayotidagi eng baxtli daqiqalarini ham yo‘ qchilik tatitmagan: bechora boshqorong‘ i xotiniga eng oddiy narsa — ikkitagina anor olib-bergani qurbi yetmaydi, chunki bir qadoq anor falon pul! Uning akasi bo‘ lmasa, ukasi bo‘ lmasa, o‘ lib-tirilib ishlab bir oyga oladigani o‘ n sakkiz tanga pul! Turobjon xotinining ana shu arzimagan talabini ham qondirishga ojizligidan qiynaladi, alamidan: «boshqorong‘ i bo‘ l, evida bo‘ l-da!» deydi. Uning bu gapi xotinining bag‘ rini teshib ketadi, «Bu yer yutkur qanday balo ekan! Odamlarday, gulvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘ i bo‘ lsam-chi!» deydi. Janjal bo‘ ladi.
Turobjon ko‘ chaga chiqib ketadi va boyning bog‘ iga tushib anor o‘ g‘ irlab keladi.
Menimcha, Turobjon bu ishni qilgani yo‘ q, zotan, o‘ g‘ irlik qilish qo‘ lidan keladimi! Lekin, yana pisanda qilaman, har nechuk bu voqeani ichimdan chiqarganim yo‘ q. Mening onam ham boshqorong‘ i bo‘ lganini eslayman. Hikoyada aytilgan bog‘ esimda bor, bizning hovlidan ancha narida, Olim sarkor deganning bog‘ i edi. Men bu boqqa sira kirgan emasman. Lekin xayolimda alomat bo‘ lib gavdalanar edi. Garchi bog‘ ning atrofi besh paxsa devor bilan o‘ rab olingan, devorday ko‘ kka bo‘ y cho‘ zgan teraklardan o‘ zga hech narsa ko‘ rinmasa ham, har xil anor, anvoyi shaftoli, o‘ rik borligini bilar edim. Olim sarkor bog‘ idagi uylarni ijaraga berar, unda ko‘ k shapka kiygan rus injenerlari turar edi. Mening bolalik va yoshlik yillarim katta-katta, og‘ ir va shafqatsiz voqealar yuz berib turgan vaqtlarga to‘ g‘ ri keldi. Qishloqma-qishloq ko‘ chib yurganimiz sababli, men ko‘ pgina fojiali hodisalarni ko‘ rganman, eshitganman.
Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalashda, ularga bilim berishda dunyo tan olgan ilmiy-innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr talabi. Shuni inobatga olib biz pedagog-o'qituvchilar oldimizda juda katta mas'uliyat turibdi.
Ushbu natijaga erishishda o'zbek adabiyotshunoslarining ilmiy meroslarini o'quvchilarga innovatsion metodlar orqali yetkazish maqsadga muvofiq. Bu usul orqali o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga o'z hissamizni qo'shgan bo'lamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti "Barchamizning kamol topishimizda o'zbek shoir va adiblarimizning - Olloh ularni rahmat qilsin- ulug' xizmatlari borligini doimo minnatdorlik bilan eslaymiz" - deb ta'kidlagan edi. Ana shu jihatdan Abdulla Qahhor ijodini o'rganish, tahlil qilish va yoshlarga yetkazish sharafli vazifadir. Ma'lumki , 6 va 7- sinf adabiyot darsliklarida Abdulla Qahhorning "Bemor" va "O'g'ri" hikoyalari berilgan. Adabiy ta'limda yosh psixologiyasiga ko'ra 6 va 7-sinflarga dars o'tish jarayonida o'qituvchilarga ko'proq o'yin metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bu usul o'quvchilar e'tiborini darsga jalb qilishda yordam beradi, albatta. Mening fikrimcha, Abdulla Qahhor hikoyalarini o'rgatishda o'ylantiradigan, muammoli vaziyat hosil qiluvchi va shu bilan birga o'quvchini darsga qiziqtiradigan metodlardan foydalanish samaralidir.
Abdulla Qahhor hikoyalari qisqa va ixcham satrlarda ulkan mazmun ifoda etishi bilan ahamiyatlidir. Adibning hikoyalarida ko'tarilgan ijtimoiy muammolar va insoniy tuyg'ular uyg'unligi kitobxonni chuqqurroq o'ylashga va fikrlashga undaydi. Ularni sodda tilda yangicha yondashuv asosida o'quvchiga yetkazib berish esa zamonaviy o'qituvchining asosiy vazifasidir.
"Bemor" hikoyasini o'rganishda, timsollarga - Sotiboldi timsoliga tavsif berishda "KZIX" metodidan foydalanilsa, yaxshi samara beradi. O'quvchilar to'rtta guruhga ajratiladi, har bir guruh tavsifga olinayotgan subyektning bir tomoni haqida ma'lumot beradi (boshqa guruhlarga qo'shimcha qilish imkonini berish mumkin). "Bemor" hikoyasidagi Sotiboldi timsoliga tavsif berish uchun qo'llangan "KZIX" metodi quyidagicha bajarilishi kutiladi:
K (kuchli jihatlari) - Sotiboldi bilagida kuchi bor, 25-35 yoshlar chamasidagi (agar uning bitta qiz farzandi borligi inobatga olinsa) kishi.
Z (zaif tomonlari) - kambag'al, qo'lida arzigulik kasbi yo'q. Nochorlikdan, kambag'allikdan chiqishning aniq yo'llarini bilmaydi: sodda, ishonuvchan.
I (imkoniyatlar) - xalqimizda izlagan imkoniyat topadi, o'limdan boshqasining chorasi bor kabi hikmatli so'zlar yuradi. Sotiboldi o'z xo'jayini Abdug'aniboyni insofga chaqirishi, undan moddiy yordam olishi yoki atrofidagi odamlardan ko'mak so'rashi mumkin edi-ku. Sotiboldining birorta ham do'sti yo'qmikan?!
X (xavf-xatar) - yosh qizchasining onasiz qolishi, oilada ayol - ona bo'lmasligi; bemorni tuzatish uchun olingan qarz oila kelajagini ham barbod qilishi, chunki qarz yangi qarzlarning tug'ilishiga sabab bo'lishi...
"O'g'ri" hikoyasini o'rganish "Besh bo'lakli matn", "Maqol yoki ibora" "Bu kimning nutqi?", "Mening fikrimcha..." metodlaridan foydalanilsa o'quvchi o'zi uchun yangiliklar kashf qiladi. "Besh bo'lakli matn" usuliga tayangan holda guruhlarga "O'g'ri" hikoyasi matni besh qismga ajratib beriladi. O'quvchilar matn bilan tanishadilar va uning mazmunini bir-birlariga yetkazadilar. Bunday usul qisqa vaqt ichida hikoya matni bilan tanishish imkoniyatini beradi. O'qituvchi hikoya matnini guruhlarga taqsimlaydi va har guruhdan matnni ifodali o'qish, mazmunini so'zlab berish, matndagi eskirgan va tarixiy so'zlarning ma'nosini izohlash kabi vazifalarni topshiradi. "Chalkashtirish " metodi. Bunda hikoyadagi barcha ibora va maqollar aralash holda yoziladi. O'quvchilar esa ularni bir biridan farqlaydilar va mazmunini izohlaydilar. Bunda o'qituvchi o'quvchilarni nafaqat adabiyot fanidan balki ona tilidan ham bilimini tekshirgan bo'ladi, ya'ni fanlararo integratsiyani amalga oshiradi. Otning o'limi itning bayrami; Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho'kizi yo'qolmasin; Qozonni suvga tashlab qo'yish kerak bo'ladi; Tekinga mushuk oftobga chiqmaydi; Quruq qoshiq og'iz yirtadi; Tepa sochi tikka bo'ldi;
Fuqaroning arzga borishi arbobning izzati bo'ladi; Begim deguncha kishining beli sinar ekan; O'ynashmagil arbob bilan — seni urar har bob bilan; Peshonam sho'r bo'lmasa.
Maqol Ibora

• 
  Otning o'limi itning bayrami • Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho'kizi yo'qolmasin
  
• 
  Fuqaroning arzga borishi arbobning izzati bo'ladi! • Begim deguncha kishining beli sinar ekan. • O'ynashmagil arbob bilan — seni urar harbob bilan • Quruq qoshiq og'iz yirtadi, • Tepa sochi tikka bo'ldi • Peshonam sho'r bo'lmasa • Xudo xayr bersin
  

"Bu kimning nutqi?" usuli yordamida har uchala guruhga alohida hikoya qahramonlarining (amin va pristav) nutqi yozilgan audiomatn eshittiriladi va ular bu nutq qaysi qahramonga tegishli ekanligini topadilar, guruh a'zolari shartga muvofiq berilgan nutqiy parchaning egasini topadilar.
Masalan, O'zi qaytib kelmasmikin!.. Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo'yilmagan ekan-da! Nega yig'lanadi? A? Yig'lanmasin! (Aminning nutqi). O'quvchilarning nutq egasini topishi, "Bu -Aminning nutqidan" deyishi - yaxshi. Lekin o'quvchi shu bilan kifoyalanib qolmasligi, berilgan nutqni tahlil qilishi, asar timsolining xarakterini belgilashda bu nutqning tutgan o'rnini aniqlashi, unga munosabat bildirib, bunday o'rinda qo'llanishi zarur bo'lgan nutqiy muloqotni misol keltira olishi - asosiy yutuq hisoblanadi.
Mavzu: Ixtiyoriy reklama matnini tahlil va tahrir qilish.
Matn yaratish uchun har qanday yozuvchidan yuksak madaniyat, nozik did, aql va kuchli bilim va albatta so'zlarni, sifatlarni o'z o'rnida to'g'ri qo'llay bilish mahorati talab qilinadi. Xususan reklama matni ham shular jumlasidandir. Chunki reklama matni so'zga va ma'noga boy bo'libgina qolmay, mantiqan mukammal yaratilgan bo'lishi kerak. Reklama matni har qanday o'quvchini o'zining ma'nodorligi, jozibaligi va hattoki she'riy ohangdorligi bilan ham jalb qilishi zarur bo'ladi.
Reklama odatda o'quvchilar, tomoshabinlar va umuman iste'molchilar xotirasida saqlanib qolish uchun qayta-qayta takrorlanadigan qisqa iboralar (yoki shiorlar) bilan birga keladi. Reklama matni orqali ommaviy madaniyat deb ataladigan narsa hosil bo'lishi mumkin. Ushbu turdagi matn yordamida o'quvchi-iste'molchi odatda o'zini tanib olishini sezishi mumkin va aynan shu identifikator yordamida qabul qiluvchining harakatlanishi (boshqacha aytganda, sotib olish) amalga oshiriladi.
Turg'un birikmalar ma'nosi alohida olingan so'zlardan emas, balki ularning yig'indisidan kelib chiqadi. Obrazga asoslangan turg'un birikmalar matnni ham stilistik jihatdan bo'yoqdor bo'lishini ta'minlaydi. Asliyat matnning bo'yoqdorligi tarjimada ham o'z aksini topishi va ifoda vositalarining to'liq saqlanishini talab etadi. Tarjimon matnning ifodali va bo'yoqdorligini ta'minlash maqsadida tarjima matnida ham adekvat obrazli turg'un birikmalarning variantini topishi lozim bo'ladi. Reklama matni tuzulishi jihatidan ovozli va yozuvli, shuningdek visual ko'rinishlarda bo'la oladi. lekin har qanday ko'rinish rangdor bo'yoqlar berilgan yozma yoki og'zaki matnni talab qiladi. Reklamalar ommaviy axborot vositalari yordamida tadbiq etilib verbal va noverbal ko'rinishlarda beriladi. Verbal holatdagi reklamalar ko'pincha gazeta va jurnallarda yoki ijtimoiy tarmoqlarda matn holatida uchraydi, noverbal reklama matnlari esa radio, televideniya va ijtimoiy tarmoqlarda vizual ko'rinishda bo'ladi. Lekin verbal va noverballik xususiyati har ikkala xolatda ham o'zaro birga olib borilishi zarur. Chunki bu xususiyatlar o'zaro bir birini to'ldirib turadi. Matnning xoh og'zaki bo'lsin, xoh yozma ma'nosini va jozibasini oshiradi. Reklama lisoniy va nolisoniy xususiyatlardan tashkil topgan bo'ladi. Lisoniy xususiyatlarga reklamaning matni, shiori, va slogan kirsa, nolisoniy xususiyatlarga esa tasviri, agar u televideniya orqali berilgan bo'lsa, jonli tasvir, ovoz, musiqa; agar radio orqali berilsa, ovoz, shovqin musiqa kabilardan tashkil topadi. Asosiy matn kerakli tasvir, uning mazmuniga muvofiq rang, televideniya va radioda mos musiqa, shovqin, jonli tasvir bilan to'ldiriladi.
Reklamaning nolisoniy xususiyatlari Ichida Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor uning musiqiy jihatdan bezatilishi ham ahamiyatlidir.
Chunki efir orqali uzatishga mo'ljallangan har qanday reklama musiqasiz yaratilmaydi. Bu ma'noda shuni aytish joizki, har qanday tijorat televideniya va rodio reklamasi o'z shakli, musiqasiga ko'rinishiga ega. Masalan, mashxur brendlar CocaCola, Beeline, MTS, Nestle yoki Jacobs qahvalari kabilar o'zining o'zgarmas belgisi yoki musiqasiga, logotipiga egadir.
Bu kabi nolisoniy xususiyatlarni kuchaytirish uchun matnni estetik ta'sirchanligiga alohida e'tibor beriladi: agar u matbuot sahifalarida, ko'cha bannerlarida, tovar etiketkalarida berilayotgan bo'lsa, eng avvalo, uning shriftiga e'tiborni qaratiladi.
Masalan, ayollar uchun chiqariladigan mahsulotlar (atir-upalar, kremlar, lab bo'yoqlari, shampun, sovunlar va boshqalar) nomlari erkaklar uchun mo'ljallangan tovarlardagi kabi keskin, qat'iy chiziqlardan iborat shriftda emas, balki yumshatilgan, ba'zan gajakdor, naqshinkor ko'rinishlardagi harflarda beriladi.
Bolalar uchun mo'ljallangan tovarlar nomlari o'ynoqi, turli ranglarga bo'yalgan, bolalar dunyoqarashiga mos, ba'zan biror bir obrazni eslatuvchi ko'rinishlarda namoyon etilishi odat tusiga kirgan. Bu xildagi nolisoniy xususiyatlar har qanday reklamaning, u xoh matbuotda, ko'chada, savdo do'konlarida, televideniyada, radio yoki internetda berilmasin, doimo lisoniy xususiyatlarni to'ldirib kelishi shart hisoblanadi.
Shu o'rinda aytish mumkinki, lisoniy va nolisoniy xususiyatlar reklamaning mazmunini, ta'sirchanligini oshiradi va uni boyitadi. Misol tariqasida ta'kidlash mumkinki, "CocaCola"ning ayrim etiketkalarida vilka, yurak likopcha va bu ichimlikning shishasi tasviri tushirlganini ko'rishimiz mumkin. Bunda vilka "men", "yurakli" likopcha - "sevaman" va kola idishi "CocaCola" ma'nosini bildiradi.
Ularning barchasi birgalikda esa "Men Coca Colani sevaman" degan mazmundagi matnni hosil qiladi. Shunisi qiziqki, reklama sloganidagi so'zlar verbal ko'rinishda emas, balki turli barchaga tushunarli ommaviy ramzlar, ya'ni noverbal vositalar orqali o'z ifodasini topadi. Bu ham reklamaning ta'sirchanligini juda oshiribgina qolmay o'ziga e'tibor tortadi. Yana shunday reklama turlari borki ularda verbal holat umuman kuzatilmaydi, ya'ni ularda hech qanday verbal vositadan foydalanilmaydi. Bunday reklamalarda, odatda, noverbal, nolisoniy xususiyatlar katta ta'sir kuchiga ega bo'ladi. Telereklamalarda tasvir matnga qaraganda ustivorlikka ega bo'lgani uchun matnning bor yoki yo'qligi, to'g'ri yoki g'alizligi unchalik ahamiyatli emas, bu ikkinchi darajali hisoblanadi. Biroq ularda hech bo'lmaganda tovar logotipini ko'rsatish bilan bo'lsa ham kifoyalanib qolish talab etiladi. Agar bundan ham voz kechilsa, rolik kemtik bo'lib qoladi. Chunki tomoshabin undan baribir hech bo'lmaganda faqat bir so'zdan yoki tovar nomidan iborat bo'lgan matnni izlaydi. Reklama matni bu o'quvchilarni ma'lum bir voqea yoki narsaga ishontirish yoki ularga ma'lum voqelikni ko'rsatish orqali jalb qilish niyatida yozilgan yozuv. Bu reklama qilishda keng qo'llaniladigan vosita bo'lib, unda potentsial mijozlarga ma'lum bir mahsulot yoki xizmatni sotib olish yoki undan foydalanishga qaratilgan matn turi mavjud bo'ladi. Tilda har bir so'z o'zining leksik-grammatik xususiyatlariga ko'ra bir-biridan farqlanadi va bu tafovutlar matnni ko'rish jarayonida yaqqol ko'rinib turadi. Bu xususiyatni so'z birikmalariga nisbatan ham ayta olamiz. So'zlar va so'z birikmalari ma'lum usullarda birikadi. Bu grammatik abstraktsiyaning natijasi hisoblanadi.
Umuman olganda, reklamadagi asosiy g'oyaning noan'anaviy tarzda o'z ifodasini topishi, kulminatsion nuqtaning kutilmagan ko'rinishlarda o'z yechimini topishi uning ta'sirchanligini oshirishda mislsiz darajada muhim ahamiyat kasb etadi.
Bunday paytlarda reklama sloganining qanchalik talab darajasida tuzilgani, to'qilgani, yaratilgani ham juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Reklama (lotincha "reklamo" — qichqirmoq) — tovarlarning sifati, ularni sotib olishdan koʻriladigan naf haqidagi axborot; bevosita yoki bilvosita foyda (daromad) olish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar yoki mahsulot toʻgʻrisida tarqatiladigan maxsus axborot. Reklama marketingnnng tarkibiy qismi hisoblanib, talab va isteʼmolchilar didining shakllanishiga taʼsir koʻrsatadi. Reklama korxona imijini yaratish (uzoq davrli taʼsir koʻrsatish), joriy sotish hajmini koʻpaytirish (qisqa davrli taʼsir koʻrsatish), haridorlarga nima sotib olishni va uni nima uchun sotib olish zarurligini hal qilishda yordamlashish va boshqa maqsadlarda olib boriladi. Reklamaning asosiy vazifasi — xaridorni qiziqtirish, mijoz xaridorlarni yoʻqotmaslik va ularni kengaytirishga qaratiladi.
Reklamaning paydo boʻlish tarixi juda qadimiy, Yunoniston va Qadimgi Rimda ogʻzaki va yozma Reklama, hatto tovar belgisi qoʻyib tamgʻalash yoʻli bilan tovarlar reklama qilinganligi haqida maʼlumotlar bor. Hozirgi shakldagi reklama ilk marta AQShda paydo boʻlgan. Bu yerda XIX asrning 2-yarmida birinchi reklama agentliklari faoliyat koʻrsatgan va reklama katta daromad keltira boshlagan. Dastlab yozma reklama haridorlarni magazin va unda sotiladigan tovarlardan xabardor qilish vazifasini bajargan. Bu ish taxtalavha yozish va vitrinalar tashkil etish orqali amalga oshirilgan. Keyinchalik reklama potensial haridorga nashrlar orqali murojaat shakliga aylandi — afishalar, kitoblar, jurnallar, gazetalarda axborotreklama eʼlonlari paydo boʻldi. reklama ishiga ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televideniye, kino) jalb etildi.
Reklama bir necha vazifani bajaradi: 1) tovarlar va xizmatlar isteʼmolchilarini xabardor qilish, maʼlumot berish vazifasi — reklama eʼlonlarida tovar va xizmatlarning sifati, ishonchliligi, ularni qoʻllash sohalari, ishlab chiqaruvchilari va sotib olish yoʻllari haqida maʼlumot beriladi; 2) ishontiruvchi reklama — mavjud tovarga isteʼmolchi va haridorlarlarning moyilligini oshirishga xizmat qiladi; 3)eslatuvchi reklama — mavjud, ammo bir qadar unutilgan talabni, haridorlarning oʻzlari uchun maʼlum boʻlgan tovarlarga munosabatni kengaytirishda muhim oʻrinda turadi.
Bunday reklama davriy yangilanib turadigan va mavsumiy tovarlar uchun
qoʻllaniladi.
Har bir firma oʻz reklamasining faoliyatini reklama agentlarini yollash yoki reklama xizmatini tuzish yoki maxsus reklama agentliklari xizmatlaridan foydalanish asosida amalga oshiradi. Reklamaning samaradorligi koʻp jihatdan talabni oʻrganishni tashkil qilishga bogʻliq boʻlib, haridorlar doirasini aniqlash va ularga taʼsir oʻtkazish usullariga yordam beradi. Hozirgi davrda reklama matbuot, radio, televideniye orqali olib boriladi, maxsus reklama filmlari namoyish etiladi. Reklama qilish maqsadida plakat, buklet, tovar kataloglari kurkam qilib chiqariladi va tarqatiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida reklama xizmatlarining ahamiyati kuchayib, muomala harajatida reklama harajatlarining hissasi ortib boradi. Reklama tadbirkorlikning alohida bir tarmogʻiga aylanadi va reklama maxsus qoidalar va qonunlarga muvofiq tashkil etiladi. Qonuniylik, aniqlilik, ishonchlilik, reklamadan foydalanuvchiga zarar, shuningdek, maʼnaviy zarar yetkazmaydigan shakllar va vositalardan foydalanish Reklamaga doir asosiy talablardir. Oʻzbekistonda reklama tayyorlash va tarqatish bilan bogʻliq munosabatlar Oʻzbekiston Respublikasining "Reklama toʻgʻrisida" (1998-yil 25-dekabr) qonuni va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining karorlari bilan tartibga solinadi. Ushbu konunga koʻra, isteʼmolchilarni chalgʻitadigan yolgon yoki noaniq maʼlumotlarni reklama vositasida tarqatish,
Mavzu: Egallayotgan sohangiz bo‘yicha ilmiy maqolaga berilgan taqriz.

Ilmiy maqolalarda zamonaviy ilm-fan sohalarining nazariy yoki amaliy asoslarini rivojlantirishga tadqiqotchining shaxsiy hissasi nimadan iborat ekanligi iloji boricha yorqinroq ifodalanadi.

Ilmiy maqolaning sarlavhasi qisqa va loʻnda boʻlishi, ayni vaqtda imkon qadar
mohiyatan material mazmunini aks ettirishi lozim.
Maqolaning dastlabki qismida oʻzbek, rus va ingliz tillarida qisqa va loʻnda shakldagi annotatsiya (maqolaning qisqacha mazmuni) hamda kalit so'zlar keltirilishi lozim.
Ilmiy maqola, odatda, tuzilish jihatidan bir nechta qismga boʻlinadi. Maqolaning kirish qismida muhokama etilayotgan mavzuning dolzarbligi taʼriflanadi va asoslab beriladi, shuningdek, tadqiqot sohasi, obyekti va predmeti, tadqiqotning maqsadi, vazifalari muammo sifatida qoʻyiladigan masalaning yechimi, taklif etilayotgan yechimning nazariy va amaliy ahamiyati haqida fikr bildiriladi.
Maqolaning asosiy qismida olib borilgan ilmiy izlanish doirasida qoʻllanilgan tadqiqot uslublari taʼriflanadi, tadqiqotning toʻplangan va ilmiy jihatdan tahlil qilingan umumiy natijalari keltiriladi. Odatda, bu qism hajm jihatdan maqolaning 80-90% ni tashkil etadi. Bundan tashqari, asosiy qismda olingan natijalarning ilmiy jihatdan yangiligi va amaliy jihatdan sinovdan oʻtkazish natijalari haqida maʼlumotlar keltiriladi. Maqolaning yakuniy qismida kirish qismida qoʻyilgan masalaning yechimi sifatida baholanadigan ilmiy-nazariy, amaliy ahamiyatga molik xulosa va tavsiyalar keltiriladi. Ilmiy izlanish nima maqsadda, kim/nima uchun amalga oshirilgani haqidagi fikrlar bilan yakunlanadi hamda olib borilgan ilmiy izlanish natijalarining ijtimoiy yoki iqtisodiy samarasi haqida fikr bildiriladi.
Maqolaning sarlavhasi – bu maqola mazmunini mukammal darajada tavsiflaydigan eng oz soʻzlar birikmasidir. Sarlavha – bu maqolaning oʻqilishi haqida aytishimiz mumkin boʻlgan yagona qism. Shubhasiz, sarlavhani eng koʻp kitobxonlar oʻqiydilar. Ehtimol, minglab odamlar maqolaning sarlavhasini koʻrishadi va faqatgina bir necha kishi maqolani toʻliq oʻqiydilar.
Sarlavhaning vazifasi – maqolani toʻliq oʻqishga qiziqishni hosil etishdir. Maqolaga qiziqishi mavjud boʻlganlarning eʼtiborini jalb qilish
uchun sarlavha maqola mazmuniga imkon qadar aniq va toʻliq mos kelishi kerak. Shuning uchun sarlavha uchun soʻzlarni juda ehtiyotkorlik bilan tanlash kerak, ayniqsa ularning mazmuniga, ahamiyatiga va mosligiga eʼtibor berish kerak.
Agar sarlavha maqola mazmunini toʻgʻri yetkazmasa, ushbu maqola mutaxassislar
tomonidan hech qachon oʻqilmasligi mumkin.
Maqola nomi juda uzun yoki juda qisqa boʻlmasligi kerak va 3-15 soʻzdan iborat boʻlishi kerak (artikl, old-qoʻshimchalar, predloglardan tashqari).
Baʼzida maqolalar sarlavhalari keraksiz soʻzlar (waste words) mavjudligi sababli juda uzun boʻladi, va u soʻzlar hech qanday maʼlumot bermaydigan soʻzlardir. Koʻpincha, bunday soʻzlar sarlavhaning boshida keladi.
Yaxshi maqola sarlavhasining asosiy xususiyatlari:

1. 
   Kamida 3 ta va 15 tadan koʻp boʻlmagan soʻzlardan iborat.
   
2. 
   Maqolaning oʻziga mos.
   
3. 
   Keraksiz (waste words) soʻzlarini oʻz ichiga olmaydi. Maqolaning keyingi boʻlimi – maqolaning qisqacha mazmunini aks
   

ettiradi. Rus tilida bu koʻpincha “Referet”, “Annotatsiya” va ingliz tilida “Abstract”, “Resume”, “Summary”, deb nomlanadi. Oʻqilishi darajasi boʻyicha Annotatsiya maqola sarlavhasidan keyin ikkinchi oʻrinni egallaydi. Uning vazifasi – potensial oʻquvchilarni maqolaning mazmuniga yoʻnaltirish va qiziqtirish, maqolani toʻliq oʻqish uchun istagini uygʻotishdir.
Annotatsiyada maqolaning barcha boʻlimlar boʻlishi kerak, ammo juda qisqartirilgan shaklda. Agar annotatsiya yaxshi yozilgan boʻlsa, unda maqolaning mazmuni sizning ishingiz bilan qanday bogʻliqligini tez va aniq bilib
olishingiz mumkin. Bu esa maqolani toʻliq oʻqish zarurligi toʻgʻrisida qaror qabul qilishga yordam beradi. Odatda annotatsiya hajmi 250 soʻzdan ortiq boʻlmasligi kerak. Annotatsiya bitta abzas koʻrinishida yoziladi va quydagilarni oʻz ichiga oladi:

1. 
   Tadqiqot maqsadi
   
2. 
   Tadqiqot metodlari
   
3. 
   Natijalar
   
4. 
   Asosiy xulosalar
   

Agar ruhsat etilgan soʻzlarning maksimal soni 250 tani tashkil etsa va siz atigi 100 soʻzdan foydalansangiz, demak, annotatsiya maqolaning mazmunini toʻliq
aks etmagan bo'ladi,Bundan tashqari, annotatsiyaning mazmuni kelitirilgan 4
boʻlimni
yetarli darajada koʻrsatish kerak. Maqolada keltirilgan Tadqiqot maqsadini tavsiflash uchun 200 ta soʻz, maqolaning qolgan barcha (3 ta) boʻlimlarining mazmunini yetkazish uchun 50 ta soʻzni ishlatish mumkin emas.
Ushbu boʻlimda maqolada keltirilgan tadqiqotni katta muammoning qanday bir qismligini koʻrsatish kerak. Mavzuingizga doir iloji boricha koʻproq maqolalarni oʻqing. Boshqa maqolalarda mualliflar ilmiy kontekstni qanday tasvirlayotganiga katta eʼtibor bering. Ushbu ilmiy kontekstning aniqligi yoki aniq koʻrsatilmaganligi, sizning tadqiqotingizni dolzarbligini aniqlaydi. Agar siz muammoni aniq bayon qila olmasangiz, unda oʻquvchida maqolani oʻqishga qiziqish oʻygʻonmasligi mumkin. Agar muammoni tushunmagan oʻquvchilar maqolani oxirigacha oʻqishni harakat qilsalar ham, siz aʼlo darajada hal qilgan muammo ularda hech qanday taassurot
qoldira olmaydi. Bu jihatdan ilmiy maqola yozishni oddiy jurnal yoki gazeta uchun maqola yozish bilan taqqoslash mumkin. Jurnal oʻquvchilari maqolani oxirigacha oʻqishlari uchun dastlab diqqatni jalb qilish kerak.
Tadqiqot bilan bogʻliq adabiyotlarni oʻrganish:
Ushbu boʻlim sohadagi boshqa tadqiqotchilar tomonidan nima va qanday amalga oshirilganligi haqida umumiy maʼlumotga bagʻishlangan. Sizning maqolangizda sizning tadqiqotingizga bevosita tegishli boʻlgan barcha manbalarni taqdim etish lozim. Sizning tadqiqot ishingizni tushunish uchun zarur boʻlgan va faqat maqolaning maqsadi va vazifalarini, tadqiqotning gipotezasini, ishlatilgan tadqiqot usullarni asoslashga xizmat qiladigan barcha nashrlarni (manbalarni) tasvirlab bering. Maqolangiz xalqaro jurnallarning taqrizchilari tomonidan ijobiy
baholanishi uchun keltirilgan manbalarni tanlashda juda ehtiyotkor va sinchkov bo'ling. 3 va 4 -turini qisqa qilib aytganda:
Adabiyotlar taxlili degan maqola turida ma'lum bir mavzu haqida kitoblarni biron bir manbalarni, o‘qib o‘rgangan holda shu mavzuni yoritish hisoblanadi! Bu qanday bo‘ladi. Mavzu haqida materiallarni o‘rgandingiz... Ma'lumotlarda farq bor demak bu yozilishi kerak bo‘lgan jihat...
O‘rgangan manbalaringizda bir ma'lumot takrorlangan, demak bu asosiy urg‘u olishi kerak bo‘lgan narsa
Malumotlarni o‘rganishda va qo‘llanilishida kamchiliklar bor deb o‘ylaysiz... Shuni batafsil yoritasiz
Qanday narsa qo‘shsa bo‘ladi, taklifingiz... Yoziladi(albatta ma'lumotlarga asoslangan holda)!
Mavzu: Mutaxassisning odobi va nutqi.

Til estetik nuqtai nazardan bebahodir, lekin tilning asosiy vazifasi muloqot vositasi bo'lishdir. Biz uyda va ishda, ko'chada, avtobusda, do'konda, radio tinglash yoki televizor tomosha qilishda kundalik muloqotda nutqdan foydalanamiz. Ona tili avlodlar o'rtasidagi muloqotning eng muhim vositasi bo'lib, to'plangan tajribani uzatishni ta'minlaydi. Atrofimizdagi olam haqidagi dastlabki ma'lumotlarni, fanlar asoslarini maktabda o'rganamiz.

Maktab ta'limi tizimida "Ona tili" fani alohida o'rin tutadi: u nafaqat o'rganish ob'ekti, balki o'qitish vositasi hamdir. Ona tili insonning intellektual va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi, mavhum fikrlash, xotira va tasavvurni rivojlantiradi, mustaqil ta'lim faoliyati, shaxsning o'zini o'zi tarbiyalash va o'zini o'zi anglash ko'nikmalarini shakllantiradi.
Shuning uchun ham barcha fanlarni o'rganishning asosiy maqsadlari shaxsning lingvistik rivojlanishi, adabiy tilida uni qo'llashning turli sohalari va vaziyatlarida ravon gapirishni ta'minlaydigan ko'nikma va ko'nikmalarni takomillashtirishdan iboratdir. Turli bilimlarni xotirada saqlash va o'zlashtirish shakli sifatida ona tili barcha maktab fanlari bilan uzviy bog'liq bo'lib, boshqa barcha maktab fanlarini o'zlashtirish sifatiga ta'sir qiladi va kelajakdagi kasbni egallashga yordam beradi
Til hayot bilan chambarchas bog'liq. Zamonaviy dunyoda ona tilini bilish, muloqot qilish qobiliyati, muloqot jarayonida muvaffaqiyatga erishish - bu shaxsning o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, ular hayotning deyarli barcha sohalarida erishgan yutuqlarni belgilaydi, uning o'zgaruvchan sharoitlariga ijtimoiy moslashishiga yordam beradi. Binobarin, zamonaviy ta'lim muassasalari bitiruvchilari nafaqat yuqori malakaga ega bo'lishlari, balki muloqot tamoyillarini, ayniqsa, nutqni chuqur anglashlari kerak.
Nutq madaniyati kasbiy tayyorgarlikning tarkibiy qismlaridan biridir. Yosh mutaxassislar nutq faoliyatining barcha turlarida ravon bo'lishi, suhbatni malakali olib borishi, umuman, muloqotning kundalik va biznes sohasida o'zini ishonchli his qilishi kerak.
Nutq madaniyati, nutq odobi -

1. 
   og'zaki va yozma adabiy til me'yorlari (talaffuz, urg'u, so'z qo'llash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati;
   
2. 
   tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida me'yorlashtirish (tartibga solish) muammolarini o'rganuvchi bo'limi. G'arb tilshunosligida umumiy ma'noda "til madaniyati" termini ham qo'llanadi. 1- ma'nodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi adabiy tilni o'zlashtirishdagi ikki
   

bosqichni qamrab oladi: a) nutqning to'g'riligi va boshqa nutqiy mahorat. Nutqning to'g'riligi muayyan tilda so'zlovchilar va yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va an'anaviy saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy me'yorlarga amal qilishdir.
Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy me'yorlarga amal qilish, balki o'zaro mavjud bo'lgan variantlardan mazmunan eng to'g'ri, eng aniq, uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng maqbuli va ifodalisini tanlab olish mahoratidir (Mas, aka - oka - ako; kelyapti - kevotti - kelopti variantlaridan birining adabiy me'yor sifatida tanla- nishi). Yuksak nutq madaniyati kishining umumiy yuksak madaniyatini, fikrlash madaniyatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon qiladi.
Nutq madaniyati nazariyasining asosiy tushunchasi til me'ye'ridir. 2-ma'nodagi Tutq madaniyatining asosiy vazifasi ijtimoiy til amaliyotiga faol ta'sir ko'rsatish maqsadida (tilning barcha sathlarida) ob'yektiv til me'yorlarini ularning barqarorlashgan shakllarida, ziddiyatlarida, vujudga keluvchi tamoyillarida va boshqalarda o'rganishdir.
Zamonaviy Tutq madaniyati nazariy va amaliy fan bo'lib, u til amaliyotiga ta'sir etish maqsadida adabiy til tarixi, grammatika, uslubshunoslik va boshqa tilshunoslik bulimlarining yutuqlari va xulosalarini umumlashtiradi. Nutq madaniyati nazariyasida adabiy til milliy tilning oliy shakli deb e'tirof etiladi; badiiy adabiyot tili o'zining eng yaxshi namunalari bilan xalqning madaniyat sohasidagi yutuqlari va an'analarini mustahkamlaydi va boyitadi. Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa bo'lib, u jamiyat, fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji bilan chambarchas bogliq holda taraqqiy etadi. Jamiyat a'zolarining madaniy saviyasi ortgan sari nutqi ham jilolanib, sayqallashib, nutq
madaniyati qoidalari va me'yorlariga muvofiq holda takomillashib boradi. Nutq madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida adabiyot, san'at, radio, televideniye va davriy matbuotning alohida o'rni bor. Ayniqsa, adabiy tilni me'yorlashtirish va nutq madaniyati nazariyasini rivojlantirishda leksikografiya, xususan, izoxli, imlo, talaffuz, o'quv va boshqa maxsus lug'atlar muhim ahamiyatga ega.
15-asrdayoq o'zbek adabiy tilining nutq madaniyati va uning o'ziga xos me'yorlari bo'lgan. Alisher Navoiy o'zining butun hayoti va ijodiy faoliyati bilan o'z davri nutq madaniyatiga, nutq odobiga mislsiz hissa qo'shgan bo'lsa, keyingi davrda yashagan Bobur, Muhammad Solih, Gulxaniy, Nodira, Ogahiy, Furqat, Muqimiy va boshqa shoirlarning asarlari tilida ham o'sha davr tili va nutq madaniyati ma'lum darajada aks etgan. "Yaxshi so'z - jon ozig'i", "Bug'doy noning bo'lmasa ham, bug'doy so'zing bo'lsin", "O'ynab gapirsang ham o'ylab gapir", "Har neni yemak - hayvonning ishi, har neni demak - nodonning ishi" kabi maqol va hikmatli so'zlarning paydo bo'lishi ham o'zbek xalqida nutq madaniyatiga avvaldan e'tibor kuchli bo'lganini ifodalaydi.
O'tgan asrning 20-yillaridan so'ng o'zbek tilining nutq madaniyati xalq tiliga yaqinlashtirilgan milliy adabiy til me'yorlariga asoslanadi. Bu me'yorlarni shakllantirish ishiga olimlar (Otajon Hoshim, T. N. Qoriniyoziy, S. Ibrohimov, Olim Usmon va boshqalar), adib va shoirlar (Qodiriy, Cho'lpon, Avloniy, Fitrat, Oybek, G'afur G'ulom, Abdulla Qahhor va boshqalar) munosib hissa qo'shganlar.
"Aloqa ikki yoki hatto bir nechta bosh bilan bog'liq narsa: kommunikativ rolni bajarish uchun u ikki tomonlama bo'lishi kerak. Men sizni suhbatdosh sifatida tanlayman, lekin bu yetarli emas: muloqot amalga oshishi uchun siz ham meni sherik qilishingiz kerak. Bir tomonlama aloqa kommunikativ funktsiyaga ega emas ", deb yozadi taniqli rus psixologi AE Voyskunskiy.
Muloqot - bu shaxslar va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni bo'lib, unda ma'lumot, tajriba, ko'nikma va ishlash natijalari almashinuvi mavjud. Kasbiy muloqot - bu mutaxassisning kasbiy faoliyat jarayonida boshqa mutaxassislar bilan nutqiy o'zaro munosabatidir. "Kasb" so'zining kelib chiqishi nima?
Keling, etimologik lug'atga murojaat qilaylik. Bu so'z lotincha professio so'zidan kelib chiqqan va "omma oldida so'zlash" degan ma'noni anglatadi. Qadimgi Rim davrida bu odam o'zini bag'ishlagan va u ommaga e'lon qilgan kasbning nomi edi. Tomoshabinlar oldida, ma'lum miqdordagi odamlar oldida chiqish qilish oson emas. Buning uchun ona tilini mukammal bilish, nutq madaniyati malakasiga ega bo'lish zarur. Endilikda kasb deganda shaxsning maxsus tayyorgarlik, bilim va, albatta, ona tilini bilishni talab qiladigan kasbi tushuniladi.
Ona tili tilshunos, jurnalist, tarjimon, reklama agenti, o'qituvchi, yozuvchi, shoir, nashriyot va dasturlar muharriri, korrektor, nutq terapevti, radio yoki televidenie
suhandoni, jamoatchilik bilan aloqalar bo'yicha mutaxassis kasblarining faoliyatlari asosini tashkil qiladi. Va bu to'liq ro'yxat emas!
Zamonaviy fan va texnologiya tillari qatorida ona tilining o'rni ham katta. Unda ilmiy-texnikaviy jurnallar chop etilmoqda, yangi ilmiy adabiyotlar chop etilmoqda. Ona tilidagi fizika-matematika, tilshunoslik va adabiy tanqidga oid ilmiy nashrlar xalqaro e'tirofga sazovordir.
Har qanday sohada kasbiy mavzularda muloqot qilish nafaqat atamalardan aniq foydalanish va ularning orqasida turgan tushunchalarni bilish, balki nutq madaniyatining umumiy me'yorlariga rioya qilishni ham o'z ichiga oladi.
Raqobatbardosh mutaxassisning kommunikativ portreti bugungi kunda qanday ko'rinishga ega? Kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun zamonaviy mutaxassis nutq madaniyati ko'nikmalarini mukammal egallashi va kasbiy muloqotda lingvistik, kommunikativ va xulq-atvor qobiliyatlariga ega bo'lishi kerak.
Bu quyidagi fazilatlarni talab qiladi:

• 
  adabiy til me'yorlarini bilish va ularni nutqda qo'llashning barqaror ko'nikmalari;
  
• 
  nutqning aniqligi, izchilligi va ifodaliligini nazorat qilish qobiliyati;
  
• 
  kasbiy terminologiyani bilish;
  
• 
  professional nutq uslubiga ega bo'lish;
  
• 
  maqsadni aniqlash va muloqot holatini tushunish qobiliyati;
  
• 
  do'stona muloqot muhitini yaratish va saqlash qobiliyati;
  
• 
  kasbiy faoliyat maqsadlariga muvofiq muloqotni yo'naltirish qobiliyati;
  
• 
  odob-axloq qoidalarini bilish va uning qoidalarini amalga oshirishda aniqlik. Tilshunoslikda nutq madaniyati bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, ular ham o'rganilayotgan hodisaning mantiqiy asosi hisoblanadi:
  

Nutq madaniyati asoslarini bilish va ularni maqsadga muvofiq qo'llash har bir bilimdon kishining burchidir.
Nutq madaniyatining turi ona tilida so'zlashuvchilarning tilni bilish darajasiga qarab o'ziga xos xususiyatlarga egadir. Bu jarayonda shaxsning til vositalaridan foydalanish qobiliyati ham muhim bo'lib, nutq aloqasi, nutq madaniyati qanchalik rivojlanganligi muhim rol o'ynaydi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, nutq madaniyatining asosiy me'yorlarini ajratib ko'rsatish kerak:

1. 
   Normativ. Adabiy tilni xalq tilidagi iboralar va dialektizmlarning kirib kelishidan himoya qiladi va uni buzilmasdan va umume'tirof etilgan me'yorlarga muvofiq saqlaydi.
   
2. 
   Kommunikativ. Bu vaziyatga mos ravishda tilning funktsiyalaridan foydalanish qobiliyatini nazarda tutadi. Masalan, ilmiy nutqdagi aniqlik va so'zlashuv tilida aniq bo'lmagan iboralarning maqbulligi.
   
3. 
   Axloqiy. Bu nutq odob-axloq qoidalariga, ya'ni muloqotda xulq-atvor me'yorlariga rioya qilishni anglatadi. Salomlar, murojaatlar, iltimoslar, savollar ishlatiladi.
   
4. 
   Estetik. Bu fikrni majoziy ifodalash texnikasi va usullaridan foydalanishni, nutqni taqqoslash va boshqa usullar bilan bezashni nazarda tutadi.
   

Yuqorida biz "til", "nutq madaniyati" tushunchalarini jamiyatni xarakterlovchi ijtimoiy hodisa sifatida ko'rib chiqdik. Ammo jamiyat alohida shaxslardan iborat. Shu sababli, shaxsning og'zaki nutqini tavsiflovchi madaniyat turi mavjud. Bu hodisa "inson nutq madaniyati" deb ataladi. Bu atama deganda insonning tilni bilishga munosabati va ulardan foydalanish va kerak bo'lganda yaxshilash qobiliyati tushunilishi kerak.
Bular nafaqat gapirish va yozish, balki tinglash va o'qish qobiliyatidir. Kommunikativ mukammallik uchun inson ularning barchasiga ega bo'lishi kerak. Ularni o'zlashtirish kommunikativ jihatdan mukammal nutqni qurish, odob-axloq qoidalariga ega bo'lish va muloqotning psixologik asoslarini shakllantirishning namunalari, belgilari to'g'risida bilimlarni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, inson nutq madaniyati turg'un emas - u ham til kabi, ijtimoiy o'zgarishlarga ham, shaxsning o'ziga ham bog'liq bo'lgan o'zgarishlarga duchor bo'ladi. U bolaning birinchi so'zlari bilan shakllana boshlaydi. U bilan birga o'sib boradi, maktabgacha yoshdagi bolaning nutq madaniyatiga aylanadi, keyin maktab o'quvchisi, talaba va kattalar. Inson yoshi qanchalik katta bo'lsa, nutq, yozish, o'qish va tinglash qobiliyatlari shunchalik rivojlangan bo'ladi.
Shunday qilib, ona tilini bilish, ya'ni lingvistik, kommunikativ kompetensiyalarga ega bo'lish shaxs uchun kasbiy muvaffaqiyatga erishish uchun zarur vosita, kalit hisoblanadi. Kelajakda kasb tanlash har bir inson hayotidagi jiddiy va mas'uliyatli qadam bo'lib, puxta tayyorgarlik va chuqur bilim talab etadi.
Mavzu: Ish yuritish hujjatlaridan namunalar tayyorlash.
O‘zbek tilining ham ona tili, ham davlat tili sifatidagi taraqqiyotini ta’minlash, hech bir shubhasiz, milliy manfaatlarimiz himoyasining tamallarini tashkil etadigan muqaddas harakatlardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat tilini rivojlantirish departamenti bugun ana shunday harakatlarning boshini qovushtirish, bu boradagi ishlarga yangicha ruh berish maqsadida faoliyat olib bormoqda. Shuningdek, o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy-amaliy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlashi, o‘zbek tilining boy ifoda imkonlarini ko‘rsatadigan izohli va terminologik lug‘atlarni nashr etish, ilmiy asoslangan yangi so‘z va atamalarning o‘zbekona muqobillarini yaratish va bir xilda qo‘llanishini ta’minlash, pirovardida esa har bir fuqaro qalbida davlat tiliga ehtirom tuyg‘usini shakllantirishga alohida e’tibor berib kelmoqda. Davlat tilining jadal joriy qilinishidagi o‘zak masalalardan biri mamlakatimizda ish yuritish tizimini to‘lasicha o‘zbek tiliga o‘tkazishdan iborat. Bunda ish yuritish bo‘yicha turli, hatto aniq sohalar bo‘yicha qo‘llanmalar yaratish va ko‘p nusxalarda nashr qilish ham alohida amaliy ahamiyat kasb etadi.
Ayni paytda turli soha xodimlarining ish yuritish borasidagi bilim va malakalarini muntazam oshirib borish ham zaruriy ehtiyojlardandir. Shuning uchun ham hukumatning 2020- yil 3-martdagi qaroriga muvofiq, Alisher Navoiy nomidagi 6 Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti huzurida hududlardagi davlat universitetlari va pedagogika institutlari qoshida bo‘linmalarga ega bo‘lgan Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va malaka oshirish markazi tashkil etildi. Kishi o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashi uchun tildagi uslublardan ham xabardor bo‘lishi, kundalik so‘zlashuv tilidan tashqari, rasmiy ish yuritish tilini ham bilishi kerak. Chunki oddiy ishchimi, dehqonmi, tadbirkormi yoki ziyolimi, baribir, hech bo‘lmaganda, ariza, tilxat yoki ishonchnoma yozishiga to‘g‘ri keladi. U yoki bu darajadagi korxona, muassasa yoki tashkilot rahbarining faoliyatini esa ish yuritish qog‘ozlarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham «Davlat tili haqida»gi Qonunimizning o‘zak moddalari (8–14-moddalar)da ish yuritishning tilga aloqador jihatlari qoidalashtirilgan. Ish yuritishning bevosita asosini hujjatlar tashkil qiladi. Mazmunan, hajman va shaklan xilma-xil bo‘lgan hujjatlar katta-yu kichik mehnat jamoalarining, umuman, kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, hujjatlar kechagina paydo bo‘lgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq bu jamiyat a’zolari o‘zaro munosabatlaridagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat’iy qayd etib borishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan.
Bobilning miloddan avvalgi 1792–1750-yillardagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlar majmui, undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (miloddan avvalgi 2112–2094-yillar)ning qonunlari1 va boshqa manbalarning mavjudligi
«hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‘li olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarning almashinishi, aniqrog‘i, kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillashishi barobarida hujjatlar ham takomil topib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o‘rxun-enasoy, sug‘d, 1 Qarang: Кьера Э. Они писали на глине. – М., 1984, стр.
124. Muqaddima 7 eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko‘plab hujjatlar, umuman, yozma manbalar ma’lum. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan bugungi kunda hujjatchilikning shakllanishi uchun butun imkoniyatlar ochildi. Muassasa, tashkilot, korxona va birlashmalardagi ishni ishlab chiqarish taraqqiyotiga muvofiq tashkil etishda, umuman, boshqaruv sohasida hujjatlarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Ayni paytda, hujjatlar matnini tuzish boshqaruv apparati faoliyatidagi eng sermehnat va sermashaqqat jarayondir. Bu jarayonning oqilonaligi va samaradorligini oshirmasdan turib, umumiy boshqaruv madaniyatini yuksaltirib bo‘lmaydi. Jamiyat hayoti barcha jabhalarining jadal rivoji esa boshqaruv madaniyatining darajasiga bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham zamonaviy rahbar har qanday zaruriy axborotni rasmiy-ish tilining tegishli shakllarida bemalol ifodalay olishi, idoraviy ish yuritish malakalarini puxta egallagan bo‘lishi zarur. Hujjatshunos A.S. Golovach shunday ta’kidlaydi:
«Boshqaruv sohasidagi kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri ayni soha xodimlarining ko‘pchiligida nazariy va amaliy tayyorgarlikning bo‘shligidir, ular muassasa, tashkilot va korxonalarda qabul qilingan hujjatlar bilan ishlash yo‘riqlari, usullari va yo‘llari majmuini yetarli darajada bilmaydilar».2 Ba’zan hujjatlarga jiddiy munosabatda bo‘linmaydi, unga shunchaki bir qog‘ozbozlik, nokerak va ortiqcha bir ish sifatida qaraladi. Bu, albatta, nomaqbul munosabatdir.
Barchaga ma’lumki, har qanday hujjat muayyan axborotni u yoki bu tarzda ifodalash uchun xizmat qiladi, demak, har qanday hujjatdagi birlamchi va asosiy unsur bu tildir. Ayni paytda, hujjatchilikda til axborotni faqat qayd etish vazifasinigina bajarib qolmasdan, boshqaruv faoliyatini izchil tartibga soluvchi vosita sifatida ham namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham, avvalo, o‘z qadimiy an’analarimizdan kelib chiqib va dunyo hujjatchiligidagi ilg‘or tajribalardan ijodiy foydalangan holda, hujjatchiligimizni takomillashtirish yo‘lidan bormoq kerak.
Hujjatlarning sof o‘zbek tilidagi yagona andozalarini yaratish, bular bilan bog‘liq atamalarning bir xilligiga erishish borasida ish olib borish bugungi kundagi dolzarb muammolardandir. Mamlakatimizda bu yo‘nalishdagi ishlar boshlab yuborilgan, ancha-muncha natijalar ham yo‘q emas. maydi. Rasmiy tadbirlardan tashqari, hozirga qadar o‘zbek tilida idoraviy ish yuritish sohasida bir necha amaliy qo‘llanmalar yaratildi. Qo‘lingizdagi kitob mualliflari 1990-yilda «O‘zbek tilida ish yuritish» nomli qo‘llanmani tayyorlab, nashr ettirgan edilar. Bu kitob tez tarqaldi. Ammo istiqlol sharofati bilan juda ko‘plab yangi tushunchalar paydo bo‘ldi, ko‘plab tushunchalar yangi mohiyat kasb etdi, yana ko‘plab tushunchalar esa tamoman eskirdi. Tilimizning lug‘at boyligini tozalash jarayonlari tezlashdi,
«eskirgan» degan tamg‘a bilan qo‘llanishi cheklangan so‘zlar qaytadan
«tiriltirildi», tilimiz tabiatiga muvofiq ravishda yangi so‘zlar yasaldi. Ana shu ma’noda mazkur kitobni tamoman yangidan tayyorlash ehtiyoji tug‘ildi. Ana shu ehtiyojni inobatga olgan holda tayyorlangan kitob «Ish yuritish (Amaliy qo‘llanma)» nomi ostida bir necha marta chop qilindi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, ish yuritish haqida boshqa tillarda ham ko‘plab adabiyotlar, qo‘llanma, yo‘riqnomalar mavjud. Bular tegishli xodimlarga ish yuritishMuqaddima 13 da uslubiy yordam berishdan tashqari idoralar ish qog‘ozlarida umumiylik, bir xillikni ham ta’minlaydi. Shu manbalar va amaliy tajribalar, shuningdek, yuqorida tilga olingan «O‘zbek tilida ish yuritish» qo‘llanmasi asosida tayyorlangan kitobning so‘nggi 8-nashri 2017-yilda chop etilgan bo‘lib, unda mavjud muassasalarning deyarli hammasida eng faol qo‘llanadigan hujjatlarga, umumiy ish yuritish faoliyati masalalariga to‘xtab o‘tilgan. Bugun o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirishga jadal kirishilgan bir davrda ana shunday qo‘llanmaning takomillashtirilgan yangi nashrini tayyorlashga katta ehtiyoj tug‘ildi. Ana shu ehtiyojni inobatga olgan holda qo‘lingizdagi yangi nashr tayyorlandi. «Davlat tilida ish yuritish» amaliy qo‘llanmasining ushbu nashrida avvalgi nashrida mavjud bo‘lgan xato va kamchiliklar tuzatildi va bartaraf etildi. U hozirgi kunda amaliyotda ko‘p qo‘llanayotgan hujjat namunalari bilan to‘ldirildi.
Xizmat yozishmalari yanada takomillashtirildi.
Lug‘at qismi ish yuritishga doir va ish yuritishda qo‘llanadigan yangi atamalar bilan to‘ldirildi, shuningdek, ish yuritishga bevosita aloqador bo‘lmagan ayrim atamalar chiqarib tashlandi. Qo‘lingizdagi kitobning dastlabki boblarida ish yuritish hujjatlarining o‘ziga xos xususiyatlari, turlari, umumiy uslubiy tomonlari hamda idoraviy ish yuritish tili, shuningdek, boshqaruv hujjatlaridagi zaruriy qismlar (rekvizitlar) va ularni rasmiylashtirish, blanka hujjatlari talablari xususida to‘xtab o‘tiladi. Ushbu takomillashtirilgan yangi nashrni tayyorlashda qo‘llanma mualliflari avvalgi nashrlar yuzasidan mutaxassislar, amaliyotchilar bildirgan fikr- mulohazalar, takliflarni e’tiborga olib, ularga jiddiy yondashdilar. Shu nuqtayi nazardan kitob mundarijasi jiddiy o‘zgartirildi, ko‘p hujjatlarni yoritishda aniqliklar kiritildi. Hujjatlarni yoritishda, imkoni boricha, bir xil uslubga rioya qilindi: dastlab har bir hujjatning ta’rifi, o‘ziga xos xususiyatlari, yozilish tartiboti, zaruriy qismlari, bu qismlarning ayrim izohlari berildi, so‘ng ularning shakllari yoki amaliyotda ko‘p qo‘llanadigan namunalari keltirildi. Shakl va namunalar aksariyat hollarda muayyan hujjat yoritilgandan so‘ng yoki muayyan bo‘lim oxirida berildi va matn ichida tegishli joyda ularga havola etildi. Ma’lumki, muayyan bir hujjat turi turli xizmat vaziyatlarida turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladi, garchi bunda ularning zaruriy qismlari o‘zgarmasa-da, axborotning bayon tarzi mazkur xizmat vaziyatiga muvofiq ravishda qisman o‘zgaradi. Ana shularni hisobga olib, ayni bir hujjat turining faqat bittagina namunasi emas, balki turli xizmat vaziyatlarini aks ettiruvchi bir necha namunalari berildi. Bu namunalardagi familiya, ism va ota ismlar, muassasalarning nomlari, ularning manzillari, asosan, shartli ravishda olingan. Ayrim aniq nomlarga ham shartli misol tarzida qarash maqsadga muvofiq. Ushbu qo‘llanmaning birinchi nashridan keyingi o‘tgan vaqt ichida o‘zbek tilida bu sohada ham atamalar barqarorlashdi. Shularni e’tiborga olib, ushbu nashr atamalar lug‘atini tuzishda mualliflar o‘zbekcha atamalarni asosiy qilib olishdi (alifbo tartibida berildi). Lug‘atning ikkinchi ustunida lotin yozuviga o‘tilishida qandaydir «ko‘prik» bo‘lishi uchun atamalarning o‘zbek-kirill yozuvidagi shakli, uchinchi ustunda esa so‘zlarning ruscha muqobili berildi.
Mavzu: Sinonim lug’atini tuzish.
Sinonimlar (qadimgi yunoncha: σύν va ὄνυμα — bir nomli) — bir umumiy maʼnoga ega boʻlgan (denotativ maʼnosi bir xil), qoʻshimcha (konnotativ) maʼnosi (ekspressiv,) uslubiy va boshqa munosabat kabilarni ifodalovchi xususiyatlari) bilan oʻzaro farqlanadigan til birliklari — soʻz, ibora, sintaktik birlik va boshqa, boshqatdan, qayta, qaytadan, yangidan, yana, takror kabi soʻzlari sinonim soʻzlar hisoblanadi.
Til birliklari bir xil maʼnoga ega boʻlish hodisasi sinonimiya deyiladi. Bu hodisa qanday til birliklariga xosligiga qarab, lugaviy (leksik) sinonimiya, frazeologik sinonimiya, sintaktik sinonimiya kabilarga boʻlinadi. Oʻzaro sinonim bulgan suzlar guruhi Sinonimlar qatorch deyiladi. Sinonimlar qatori 2va undan ortiq suzdan tashkil topadi. Mas, buloq — chashma Sinonim qatori 2 suzdan, yuz—aft— bashara — bet... Sinonim qatori esa kup suzlardan tuzilgan. Kup maʼnoli suzlar muayyan maʼnosi yoki maʼnolari bilan bir yoki birdan ortiq Sinonim qatoriga kirishi mumkin. Mas, bitirmoq soʻzi bir maʼnosi bilan tugatmoq, tugallamoq, tamomlamoq... soʻzlari qatoriga, boshqa maʼnosi bilan ado qilmoq, yoʻqotmoq, yoʻq qilmoq so'zlari qatoriga kiradi.
Sinonimlar qatoridagi bir suz bosh so'z (asosiy so'z) hisoblanadi. Bosh soʻz, odatda, hozirgi adabiy tilga mansubligi, emotsional boʻyoq, uslubga koʻra betarafligi va sh. k. xususiyatlari bilan shu qatordagi boshqa soʻzlardan farqlanadi hamda xuddi shu xususiyatlariga koʻra tilda boshqalariga nisbatan keng quotlanadi. Mas, chiroyli, goʻzal, husnli, husndor, xushroʻy, koʻhli, zebo, suluv, sohibjamol... Sinonim qatorida chiroyli soʻzi shunday belgilarga ega va bosh soʻz hisoblanadi.
Qolgan soʻzlar esa har biri oʻziga xos belgixususiyati bilan boshqalaridan farqlanadi: goʻzal soʻzi belgini kuchli (yuqori) daraja bilan ifodalaydi; barno, zebo soʻzlari koʻproq kitobiy uslubga ega, suluv soʻzi esa nisbatan kam qoʻllanadi va
h.k. Nutqda sinonimlarning har biridan ularga xos belgi, xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish muhim ahamiyatga ega. Lug'at strukturasi. Normativ terminologik mahsulotlarni yaratish tamoyillari ko'plab qo'llanma, darslik, monografiyalarda batafsil tavsiflangan, biroq birinchi tili o'zbek tili bo'lgan ko'p tilli terminologik lug'atlarni tuzish tamoyillari batafsil tadqiq etilgan monografik ish bizga ma'lum emas. To'g'ri, ko'p tilli lug'atlarni t uzishning (masalan, ruscha- inglizcha, inglizcha-fransuzcha-ruscha kabi) ayrim masalalari yoritilgan dissertatsiyalar mavju 1 . Bir tilli terminologik lug'atlarni tuzish tamoyillarini ko'p tilli lug'atlarga doim ham qo'llab bo'lmaydi, chunki ikkinchisi me'yoriy lug'atlardan hajmi, maqsadiga ko'ra sezilarli darajada farq qiladi2. Biz o'z tadqiqotimizda uchta asosiy maqsadga e'tiborni qaratamiz. Ulardan birinchisi ko'p tilli (tarjima) terminologik lug'atlarni tuzish uchun zarur bo'lgan terminologik leksikani inventarizatsiya qilish, aniqlashtirish va to'ldirish bo'lsa, ikkinchi maqsad terminologik lug'at va tarjima lug'atning xususiyatlarini tavsiflash; uni tuzish jarayoniga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash, tasniflash va ta'riflashdan iborat.
Uchinchi maqsad - maxsus leksika uchun tarjima lug'atlarini tuzish bo'yicha umumiy tavsiyalarni ishlab chiqish. Lug'at maqolasi - lug'atning asosiy tashkil etuvchilaridan biri. Odatda, izohli lug'at maqolasi quyidagi tuzilishga ega bo'ladi:
(1) bosh so'z; (2) fonetik tavsif, (3) grammatik xarakteristika; (4) bosh so'z semantikasi; (5) bosh so'zning birikish qobiliyati; (6) so'zning yasalish qobiliyati;
(7) etimologik axborot; (8) illyustrativ misollar; (9) leksikografik izoh; (10) ensiklopedik axborot; (11) havola4. Lug'atning makrostrukturasi - lug'atning umumiy tuzilishiga tegishli strukturasi. Uning tashkil etuvchilari sifatida V.Dubichinskiy "Kirish so'z", "Alifbo tuzilishi", "Ideografik tuzilish", "Lug'atning o'ng tomoni", "Lug'atning chap tomoni", "Lug'at ko'rsatkichlari" kabi qismlarni sanab o'tadi5. Lug'at maqolasining chap va o'ng qismi. Lug'at materiali, aniqroq aytadigan bo'lsak, lug'at maqolasining xarakterli xususiyatlaridan biri ularning shartli "chap" va "o'ng" qismlarga, ya'ni ma'lum birliklar ro'yxatiga va bu birliklar haqidagi ma'lumotlarga bo'linishidir. I.S.Kudashevning ta'kidlashicha, "chap tomon"da lug'at so'zligi, "o'ng tomon"da so'z/birikmalari izohi kabi an'anaviy talqin bir qator nazariy muammolarni keltirib chiqaradi. Birinchidan, bu umumiy qonuniyatni "bir tomonlama lug'atlar" ("o'ng tarafsiz lug'atlar") - imlo, morfem, orfoepik, chastotali, ters lug'atlarning birliklariga nisbatan qo'llab bo'lmaydi. Ikkinchidan, agar lug'at maqolasi qismlarga bo'linsa yoki uyani tashkil qilsa, tavsiflanadigan birliklarning haqiqiy sonini hisoblashda qiyinchiliklar paydo bo'ladi. "Lug'at maqolasi tarkibiga kirib ketadigan qo'shma so'z, frazeologik birliklarni lug'at birligi deb hisoblash kerakmi, yoki yo'qmi?" kabi bir qancha savollar tug'iladi. Yoki "Ikki tilli lug'atda boshqa tilga tarjima qilingan birlikdan foydalanish bo'yicha misollarni chap tomonga kiritish kerakmi yoki ular o'ng tomonga tegishli bo'ladimi?" Bu kabi savollar yechimiga lug'at tuzuvchi alohida diqqat qaratishi lozim bo'ladi. Bunday nazariy va amaliy muammolarning mavjudligi lug'atning chap va o'ng qismlari haqidagi an'anaviy qoidalarni qayta ko'rib chiqish zarurligini ko'rsatadi. Biz, lug'at muallifi lug'at maqsadidan kelib chiqqan holda qaysi tushunchani izohlashni nazarda tutayotgan bo'lsa, o'sha ma'lumot chap tomonda, qolgan barcha ma'lumotlar lug'atning qaerida joylashishidan qat'i nazar, bu ma'lumotni "o'ng tomon" sifatida ko'rib chiqishni taklif qilamiz.
Amaliy leksikografiyada yuzlab qiyin so'zlar lug'atlari; bir necha ming so'zni qamrab oladigan o'quv tarjima lug'atlari mavjud bo'lishiga qaramay, ular nazariy jihatdan tilning so'z boyligini o'zgartirish nazariyasiga zid"8. Leksikografik tajribadan ma'lumki, lug'atni shakllantirishda, lingvistik omillardan tashqari, pragmatik, ekstralingvistik, sub'ektiv va boshqa omillar ham muhim rol o'ynaydi.
Yana shuni ham ta'kidlash joizki, lug'at maqolasining chap tomoni tarkibi haqidagi muammo bilan bog'liq holda, terminologik lug'at va ensiklopediyalarning so'zligi farqli bo'ladi. Lingvistik lug'atlarning (jumladan, terminologik lug'atlar ham) chap qismi, odatda, ma'lum bir tilning so'z boyligini inventarizatsiya qilish vazifasini bajaradi; natijada nafaqat ochiq, balki yopiq paradigmalar elementlari -predlog, birikma, olmosh va h.k.lar lug'at so'zligidan joy oladi. O'zbek tilida bog'lovchi, ko'makchi, yuklama ham lug'at so'zligiga kirishi mumkin. Albatta, terminologik lug'atlarda bunday birliklar faqat termin sifatidagina qo'llanadi. Ensiklopediyalarda esa nomlar orasida ot turkumiga oid birliklar ustunlik qiladi.
Leksikografik parametrlash. Qomusiy lug'at yaratish maqsadi, odatda, leksikografiya fanida markazlashgan chiziqqa xos xususiyat sifatida qaraladi. "Leksikografik parametrlash deganda zamonaviy leksikografiyaning lug'at shaklida turli xil va eng ideal - lingvistik tadqiqotlar natijalarining barchasini taqdim etish istagi tushuniladi"9. Leksikografik parametr eng umumiy shaklda tilning u yoki bu tarkibiy elementi yoki funksional hodisasini, ularning ekstralingvistik tavsiflarini leksikografik talqin qilish usuli sifatida taqdim etilishi mumkin. Y.N. Karaulov leksikografik parametrda til tuzilishi haqida ma'lum bir kvant ma'lumotni ko'radi, boshqacha qilib aytganda, bu tilning tuzilish xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus lug'atdir"10. Lug'atda lingvistik birlikni ta'riflashning muayyan o'lchovli usulini o'zida aks ettiruvchi leksikografik parametrlar muammosi leksikografik universallar masalasi bilan bevosita bog'liq. Lug'at parametrlarini nazariy (yoki kontseptual) va empirik (yoki pragmatik) deb ajratish maqsadga muvofiq11.
Bugungi kunda sohaviy bir tilli elektron lug'atlar ham ommalashgan. Ular sirasida "Fan va texnologiyalarning akademik matbuot lug'ati", "Onlayn buxgalteriya lug'ati", "San'at lug'ati", "Bank va moliya lug'ati", "Qonun lug'ati", "Onlayn tibbiy lug'at" kabi elektron lug'atlarni sanash mumkin. D.I.Mendeleyevning onlayn jadvali, kimyoviy elementlarning talaffuzi va ularning nomlari 7 tilda ko'rsatuvchi "WebElements" lug'atini ko'p tilli tarjima elektron sohaviy lug'at sifatida alohida ta'kidlash zarur. Keltirilgan ro'yxat shuni ko'rsatadiki, mavjud elektron umumiy va soha lug'atlari ichida aynan lingvistik terminlar lug'atlari mavjud emas. Bu esa o'zbek-ingliz-rus tillari lingvistik terminlar elektron lug'atini yaratishga ehtiyojning mavjudligini yana bir marta dalillaydi. Elektron lingvistik terminlar lug'atlari bo'lmasa-da, aytish joizki, ingliz tilida elektron lingvistik lug'atlar (terminologik emas) talaygina. Masalan, "Xalqaro Rojet tezisi", "Rojetning inglizcha so'zlar va iboralar tezisi", "Ixtisoslashtirilgan tezislar", "Ingliz tilining sinonimlar lug'ati", "Webster tezisi" kabi elektron mahsulotlarni shunday lug'atlar sirasida sanash joiz.