O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua
Ko‘makchi yordamchi so‘zning bir ko‘rinishi sifatida
Download 1.5 Mb.
|
Hoz. o'zb. til. II semestr.2020
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4. Seminar mashg‘ulotlari
Ko‘makchiKo‘makchi yordamchi so‘zning bir ko‘rinishi sifatida. Turkiy tillarda (jumladan, o‘zbek tilida ham) ko‘makchi ko‘pdan buyon tilshunoslarning tekshirish manbai bo‘lib kelmoqda. O‘zbek tilidagi ko‘makchiga birinchi bo‘lib mukammal ta’rifni A.N.Kononov bergan: “Ko‘makchilar shunday bir gruppa so‘zlarki, ular ot bilan yoki obyekt bilan predikat orasidagi qurol-vosita, maqsad, sabab, payt, masofa, yo‘nalish, o‘xshatish kabi munosabatning yaratilishida xizmat qiladi”. SH.Shoabdurahmonov ham o‘zining “Yordamchi so‘zlar” asarida ko‘makchiga shunday ta’rif bergan: “Ko‘makchi obyektning obyektga yoki obyektning predikatga bo‘lgan turli grammatik munosabatini ko‘rsatuvchi yordamchi so‘zdir”. Darhaqiqat, ko‘makchi mustaqil so‘z orasidagi tobe munosabatni ifodalash va kelishik ma’nocini aniqlashtirish, to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Shu xususiyati bilan ko‘makchi bog‘lovchi va yuklamadan farq qiladi. Ko‘makchi ma’no va vazifa jihatidan kelishik qo‘shimchasiga yaqin turadi. SHuning uchun ba’zan kelishik shaklidan anglashilgan ma’no ko‘makchi bilan ham ifodalanadi (Mashinada keldim – mashina bilan keldim. Ukamga oldim – ukam uchun oldim kabi). Lekin ular kelishik affiksiga qaraganda ma’noni aniq, konkret ifodalaydi. Ko‘makchining shakliy xususiyatiga ko‘ra turlari. Ko‘makchi shakli va bajaradigan vazifasi jihatidan quyidagi turlarga bo‘linadi: a) sof ko‘makchi; b) yarim ko‘makchi; d) qo‘shimchasimon ko‘makchi. Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan [uchun], [bilan], [sari], [qadar], [kabi], [singari], [sayin], [orqali] so‘zi sof ko‘makchi, ular tobe so‘zni hokim so‘zga bog‘lashga xizmat qiladi. Sof ko‘makchi boshqa so‘zga birikkan holda turli munosabatni anglatadi. Jumladan, [bilan] ko‘makchisi o‘zbek tilida asosan ko‘makchi, ba’zan bog‘lovchi vazifasida ishlatiladi. Shuning uchun bu ko‘makchi turi yordamchi so‘zdan birining o‘rnida ikkinchisi qo‘llanilishi nuqtayi nazaridan ko‘makchi-bog‘lovchi atamasi ostida ham o‘rganilmoqda. [Bilan] yordamchisining etimologiyasi haqida prof.A.N.Kononov V.V.Radlov, J.Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrini e’tiborga olib, uning [birlan] so‘zidan kelib chiqqanini aytgan. [Bilan] yordamchisining [birla], [birlan], [bila], [ila], [-la] shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga ko‘ra ko‘proq poeziyada uchraydi. CHunonchi, Baxt ila to‘lib-toshgan go‘zal oy deraza tagida o‘sgan daraxt barglarida mudrab yotadi. (R.Tag.) Bu ko‘makchi quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) biror harakatning bajarilishida shaxs yoki predmetlarning birgaligini: Ko‘pchilik bilan odam o‘zini kuchli sezadi; 2) harakatni bajarishda vosita ma’nosini: Shu gapning ustiga Ismat bobo hassasi bilan eshikni ochib kirib keldi (P.Qod.); 3) payt ma’nosini: Qo‘ng‘iroq chalinishi bilan o‘qituvchi sinfga kirdi; 4) sabab ma’nosini: Ular: ”Gulnor o‘z ajali bilan o‘ldi… ”, -deyishdi. (Oyb.); 5) harakatning bajarilishidagi holatni: Onamning mehr bilan boqib turgan ko‘zlarini bir umr unuta olmasam kerak. (Oyb.) [Bilan] ko‘makchisi – keng tarqalgan yordamchi so‘z. Uning bog‘lovchilik, ko‘makchilik tabiati olimlarimiz orasida tortishuv bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Shu boisdan “… va, bilan, hamda, shuningdek so‘zi hozirgi o‘zbek adabiy tilida teng bog‘lovchining biriktiruv bog‘lovchi turiga kiradi” degan fikr ham ilgari surilgan. Ammo bu o‘rinda shuni qayd etish kerakki, bog‘lovchi vazifasidagi [bilan] ning [va], [ham] biriktiruv bog‘lovchicidan farqlanadigan o‘ziga xos xususiyati bor: - «birgalik» ma’nosi [bilan] yordamchisi uchun xos: Chodir sahnasidan bir qiz bilan yigit chiqib o‘yin qildi (M.Ism.). Ushbu misoldagi [bilan] o‘rnida [va] ni qo‘llasak, yuqoridagi ma’no kelib chiqmaydi, balki qiz bilan yigitning alohida–alohida o‘ynagani ma’nosi ifodalanadi. - [va], [ham] bog‘lovchilari uyushib kelgan fe’l kesimni bog‘laydi, ammo [bilan] da bu imkoniyat chegaralangan. Qiyoslang: Lola ishlaydi va o‘qiydi. Lola ishlaydi ham o‘qiydi. Ammo Lola ishlaydi bilan o‘qiydi tarzidagi gap nutqda ishlatilmaydi. [Bilan] ning grammatik vazifasi – bog‘lovchi va ko‘makchi vazifasida kela olishi; shunga ko‘ra, [bilan] boshqa ko‘makchidan farqlanadi. SHuning uchun [bilan] ko‘makchisini ko‘makchi–bog‘lovchi termini bilan ataganimizda, uning barcha xususiyati qamrab olinadi. Bu ko‘makchi turi gapda vosita ma’nosini bildirganda to‘ldiruvchi, sabab, payt, harakatning bajarilish tarzini bildirganda hol vazifasida keladi. [Uchun] ko‘makchisi «atalganlik» (Yo‘lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi (Oyb.)), «maqsad» (Hamma xalq ochdan o‘lmaslik uchun bir amal–taqal qilib turibdi (Oyb.)), «sabab» (Kampirning ahmoqligi yo dushmaningizning ig‘vosi uchun shundoq deyishga qandoq tilingiz bordi? (A.Qah.)) «evaz» (E’tiboringiz uchun rahmat) kabi ma’noda qo‘llanib, to‘ldiruvchi, maqsad, sabab holi vazifasida keladi. [Kabi], [singari], [yanglig‘] ko‘makchisi bir narsani boshqa narsaga o‘xshatish, chog‘ishtirish ma’nosini anglatadi. Masalan, Ukam men kabi bechora… g‘am chekib yotgandir (Oyb.). [Kabi], [singari] ko‘makchisi bilan [-dek], [-day] qo‘shimchalarining ma’nodoshlik xususiyati tilshunoslarimiz tomonidan qayd etilgan. Formal tilshunoslikda bu affikslar ravish yasovchi qo‘shimcha sifatida berilgan. [-dek], [-day] affikslari orqali yasalgan ravishlar harakat va holatning yasash asosida ifodalangan narsa yoki belgi-xususiyat bilan o‘xshashligini, qiyoslashni bildiradi: tog‘-dek, ot-dek, lochin-day, qadimgi-day, ilgarigi-dek, avvalgi-dek, burungi-day, gul-day kabi: Qalandarov ertasiga kundagiday saharda idoraga chiqdi (A.Qah.). U go‘yo tug‘ilib o‘sgan qishlog‘ini ko‘rmoqchiday boshini ko‘tarib hayajon va sog‘inch bilan uzoqlarga tikildi (Oyb.) Bu o‘rinda ham til hodisalarini izohlashda zo‘rma-zo‘rakilik yuzaga kelgan. Natijada nutqimizda tez-tez ishlatiladigan ushbu qo‘shimchalar boshqacha talqin etilgan. Buni quyidagi oddiy qiyosda ko‘rish mumkin (26-jadval):
Oddiy mantiq [–dek], [-day] qo‘shimchasi [kabi] ([singari], [yanglig‘], [misol], [misoli]) sof ko‘makchisiga sinonim ekanligini, [-dek], [-day] qo‘shimchacida so‘z yasash xususiyati yo‘qligini ko‘rsatib turibdi. [-dek], [-day] qo‘shimcha shaklidagi ko‘makchi hamisha o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi va urg‘uli bo‘ladi, ko‘pincha bir-birini almashtira oladi. Ular bitta ko‘makchining ikki ko‘rinishi. [-dek], [-day] ko‘makchi-qo‘shimchasi o‘zining eski adabiy o‘zbek tilida keng qo‘llangan [-dayin] ko‘rinishiga ham ega. Bu ko‘rinish hozir, asosan, ko‘tarinki uslubda, she’riyatda qo‘llaniladi: 1. Oydayin ruxsoringga zoru intizorman o‘zim. 2. Zihi sarv ustida yuzung qamardayin, Qani bir shoxi gul sen siymbardayin. («Muhabbatnoma») [-day] ko‘makchisi [shunday], [bunday], [qanday], [unday], [allaqanday] kabi olmosh; [jinday], [qittay], [arziguday], [aytganday], [jo‘jabirday], [o‘lguday], [davangirday] kabi ravish tarkibida yaxlitlanib, qotib, o‘zakdan ajralmaydigan bo‘lib qolgan. [Qadar], [dovur] ko‘makchici hokim bo‘lakka tobelanish munosabatini yuzaga chiqarar ekan, bunda o‘rin, payt ma’nocini ifodalaydi. [Qadar] ko‘makchisi [-ga] qo‘shimchali ot va olmosh bilan qo‘llanib, «chegara», «nihoya» ma’nocini bildiradi: Tantanali yig‘ilish boshlangunga qadar askiya, o‘yin-kulgi davom etdi. (Oyb.) [Qadar] ga ma’nodosh qo‘shimchasimon ko‘makchi sifatida [-cha] qo‘shimchasining to‘g‘ri kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd etilgan: Mehmonlar kechga qadar o‘tirishdi Mehmonlar kechgacha o‘tirishdi. [Orqali] ko‘makchisi harakatning biror vosita bilan bajarilishini bildiradi: Anvar o‘z istiqbolini yolg‘iz muhabbat orqali ko‘rar edi. (A.Qod.) [Bilan] va [orqali] ko‘makchilari vosita ma’nosini anglatishga ko‘ra ma’nodoshlik hosil qiladi. Ammo bu ma’nodoshlik ma’lum kontekstdagina voqelanadi. O‘rin ma’nosini ifodalagan otlar bilan birikkanda [bilan] va [orqali] ko‘makchilari sinonim bo‘ladi: Katta yo‘l orqali yurib borib chapga burildik – Katta yo‘l bilan yurib borib chapga burildik. Agar ko‘makchi boshqarayotgan ot o‘rin ma’nosini ifodalamasa, bu ko‘makchilar ma’nodoshlik kasb etmaydi. CHunonchi, Yigitga deraza orqali to‘yib-to‘yib qarashga zor bo‘lsa-da,…(Oyb.) [Sari] ko‘makchisi harakatning yo‘naltirilgan o‘rni, payti ma’nosini anglatadi: Hirot sari yurdik. (Oyb.) Ko‘krak og‘rig‘im borgan sari battar bo‘lyapti. (Oyb.) [Sari] ko‘makchisi o‘rin, tomon, payt ma’nosini bildirganda [sayin] ko‘makchisi bilan ma’nodosh bo‘ladi. Gapda payt, o‘rin holi, to‘ldiruvchi vazifacida keladi. Ma’lumki, sistem tahlil jarayonida har bir narsaning mohiyati shu narsaning o‘ziga o‘xshash, ayni vaqtda undan farqli va unga zid boshqa narsalar bilan bo‘lgan munosabati orqali ochiladi. Jumladan, o‘zbek tilining lug‘aviy tizimi mustaqil va yordamchi leksemaga bo‘linadi. O‘z navbatida, mustaqil leksema atash/nomlash vazifasini bajaruvchi atovchi leksema va ishora ma’noli leksema (olmosh) ga, yordamchi esa ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamaga, bularning har biri, o‘z navbatida, yana boshqa guruhga pog‘onali ravishda bo‘linib ketaveradi. Tilimizning yordamchi so‘z, mustaqil so‘z va morfema tizimi izchil pog‘onaviy (ierarxik) tuzilishga ega bo‘lib, nisbiy va quyi pog‘onalar o‘zaro gipo-giperonimik (tur-jins) munosabati bilan bog‘lanadi har bir yuqori bosqich quyi pog‘ona uchun giperonim mavqeida, quyi bosqich yuqori bosqichga nisbatan giponim mavqeida bo‘ladi. Demak, so‘z yoki morfema ma’lum bir pog‘onadan o‘tib, lisoniy birlik darajasiga etadi. Quyida ayrim yordamchi so‘z (ko‘makchi) ning umumlisoniy ma’nosini berishga harakat qilamiz: [Bilan] leksik sath birligima’noviy nomustaqil – umumlashgan grammatik ma’noli shaklan morfologik o‘zgarmas leksoid va affiksoid ko‘rinishli yakka qo‘llanishli sintaktik bog‘lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. [Kabi] - leksik sath birligi – ma’noviy nomustaqil – umumlashgan grammatik ma’noli – shaklan morfologik o‘zgarmas – leksoid ko‘rinishli – yakka qo‘llanishli – sintaktik bog‘lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Boshqa ko‘makchiga ham shunga o‘xshash ta’rif berish mumkin. Yarim-Nisbiy(vazifadosh) ko‘makchi haqida. Mustaqil so‘zning “nomustaqillik” belgisiga nisbatan mo‘tadilligi sababli mustaqil so‘z ichidan nisbiy yordamchi ajralib chiqadi. Nisbiy ko‘makchi bir xususiyati bilan ma’noviy mustaqil, ikkinchi xususiyati bilan ma’noviy nomustaqil leksemaga o‘xshab ketadi va oraliq uchinchi guruhini hosil qiladi. Leksema nomustaqil leksema sifatida voqelanganda, leksema sememasi o‘z muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik ma’no sifatida voqelanadi. Chunonchi, quyidagi gaplarda berilgan [ko‘ra] leksemasining ma’nolarini qiyoslashga harakat qilamiz: 1. Yaxshi-yomonni ko‘ra-ko‘ra odamning yaxshimi, yomon ekanini tez ajratib oladigan bo‘lib qolgan. (A.Qah.) 2. Qalandarovdan shikoyat boshlashdan ko‘ra ko‘proq bu noqulay ahvoldan chiqish uchun … (A.Qah.) 1-gapda qo‘llanilgan [ko‘ra] «ko‘z bilan ko‘rmoq, kuzatmoq» semasiga ega bo‘lsa, 2-gapda «ko‘rish» semasi kuchsizlangan va «chog‘ishtirish, qiyoslash» grammatik ma’nocini voqelantirgan. 1-gapda qo‘llanilgan [ko‘ra] [ko‘rmoq] fe’lining ravishdosh shakli bo‘lsa, 2–gapda fe’l ko‘makchi sifatida tobelanish munosabatini hosil qilgan. Qolgan nisbiy ko‘makchilar ham xuddi shunday xususiyatlarga ega. [Old], [oldin], [orqa], [ro‘para], [qarshi], [avval], [keyin], [so‘ng], [oxir], [tomon], [ost], [ust], [tag], [tepa], [yon], [uch], [ich], [o‘rta], [ora] kabi o‘rin va payt ma’noli ot, [bosh], [qosh], [lab], [og‘iz], [oyoq], [qorin] kabi tana a’zolari nomi, [qariyb], [bo‘ylab], [boshlab], [ko‘ra], [deya], [deb], [atab], [o‘xshab] kabi ravishdosh ko‘p holda ko‘makchi vazifasida keladi va ko‘makchi sirasining boyishiga sabab bo‘ladi. Bunday holda bu so‘zlar nisbiy yoki yarim ko‘makchi sanalib, o‘zi birikib kelgan so‘z bilan birgalikda bir gap bo‘lagi, ko‘pincha, hol bo‘lib keladi. Ko‘makchidan [bilan], [uchun], [kabi], [singari], [yanglig‘], [sayin], [sari], [sababli], [orqali], [tufayli], [chog‘li], [bo‘ylab], [haqida], [to‘g‘risida] kabilar o‘zi birikib kelgan so‘zga hech qanday qo‘shimchasiz bog‘lanadi; [tomon], [qadar], [qarshi], [qaraganda], [doir]; [binoan], [qaramay] kabi ko‘makchi o‘zi birikib kelgan so‘zdan [-ga] qo‘shimchasini qabul qilishni talab qiladi: qonunga binoan, ukasiga qaraganda, baxtga qarshi; so‘ng, keyin, boshqa, tashqari, buyon, avval, ilgari, boshlab ko‘makchici [-dan] qo‘shimchali so‘z bilan birikadi: bundan avval, o‘qishdan keyin, tanaffusdan so‘ng kabi. Ko‘makchining grammatik munosabatni yaratib, kelishik qo‘shimchaciga o‘xshash vazifani bajarishi haqida yuqorida qisman aytib o‘tilgan edi. Darhaqiqat, ko‘makchi shu xususiyati bilan ham boshqa yordamchi so‘zdan farq qiladi. A.N.Kononov ta’biri bilan aytganda, ko‘makchi ko‘p holda kelishikning dubleti sanaladi. Masalan: Ukamga oldim – Ukam uchun oldim. Siyohda yozdi – Siyoh bilan yozdi. Telefonda gaplashdi – Telefon orqali gaplashdi. Akamni gapirdi – Akam haqida gapirdi. Аdabiyotlar 1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009. 2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010. 3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003. 25-ma’ruza. Bog‘lovchilar. Yuklamalar. Ma’nosi va vazifasi. Reja: Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Bog‘lovchilar konversiyasi. Ularning nutqdagi o‘rni. Yuklamaning ma’nosi va vazifasi. Turlari. Yuklamalar va modal so‘zlar munosabati. Yuklamalarning nutqdagi o‘rni. Bog‘lovchi va uning shakliy ko‘rinishlari. Bog‘lovchi ham ko‘makchi kabi sintaktik aloqa vositasi sanalib, ulardan tobe munosabatni ifodalashdan tashqari, teng munosabatni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog‘lovchi gap bo‘laklari, qo‘shma gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqani, grammatik munosabatni ko‘rsatadi. Bog‘lovchining mohiyati, o‘zbek adabiy tilidagi bog‘lovchining turi, bu turga oid so‘zlar tilshunosligimizda keng o‘rganilgan. Mavjud adabiyotlarda bog‘lovchining turi va bu turga qaysi so‘z mansubligi masalasida turlicha nuqtayi nazar bor, ya’ni bir tadqiqotda bog‘lovchi deb berilgan birlik boshqasida yuklama qatoriga kiritiladi, ko‘makchi deb berilgan birlik bog‘lovchi deb tan olinadi. Bog‘lovchiga oid so‘zning aniq belgilanmasligi sababi ular lison-nutq jihatidan o‘rganilmaganligida bo‘lsa kerak. Bog‘lovchini ham ko‘makchi singari shakliy jihatdan uch guruh (sof bog‘lovchi, nisbiy bog‘lovchi, qo‘shimchasimon bog‘lovchi) ga ajratib o‘rganish lozim. Sof bog‘lovchi guruhiga faqat bog‘lovchi vazifasida qo‘llaniladigan [va], [hamda], [yo], [yoxud], [yoki], [ammo], [lekin], [biroq], [chunki], [shuning uchun], [agar], [ya’ni] kabi yordamchi so‘z xos. Qo‘shimchasimon bog‘lovchi guruhiga [-ki (-kim)], bog‘lovchi va yuklama vazifasida kela oladigan [-u/-yu], [-da], [-mi] qo‘shimchaci mansub. [-u/-yu], [-da] qo‘shimchasining bog‘lovchi vazifasini to‘la-to‘kis bajarishi qator manbada qayd etilgan, [-mi] qo‘shimchasida ham bog‘lovchilik xususiyati borligini 1.Yomg‘ir yog‘dimi, hamma joy nam bo‘ladi, 2.Karim keldimi, to‘polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo‘llangan [-mi] qo‘shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog‘lash vazifasini bajarmoqda. Nisbiy bog‘lovchiga mustaqil so‘z turkumidan o‘sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo‘lgan [ba’zan], [bir], [vaqtida], [hali], [goh] ([goho]) kabi so‘zlarning takroriy shakli misol bo‘ladi. Chunonchi, 1. Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. (Oyb.) 2. Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog‘ayotgan yomg‘ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.) 3. Vaqtida qor yog‘adi, vaqtida yomg‘ir. Bu gaplarda qo‘llanilgan [ba’zan], [goh] ([goho]), [vaqtida] so‘zlarining vazifasi bog‘lovchiga juda yaqin. 1.Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi. 2. Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo‘ldi. 3. Azimboy ko‘p zulm o‘tkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi to‘ldi gaplaridagi [u], [natijada], [oqibatda] so‘zlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog‘lab kelmoqda. Demak, [u], [natijada], [oqibatda] so‘zi ham nisbiy bog‘lovchi sirasiga kiritilsa to‘g‘ri bo‘ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so‘z nafaqat so‘z, hatto gap va matn qismlarini ham bog‘lashga xizmat qiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan darslik va qo‘llanmalarda bog‘lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilangan: Teng bog‘lovchi. 1. Biriktiruv bog‘lovchisi: [va], [-u/-yu], [hamda]. 2. Ayiruv bog‘lovchilari: [yo], [yoki], [yoxud], [goho], [dam]… dam, [bir… bir], [ba’zan… ba’zan]. 3. Zidlov bog‘lovchisi: [ammo], [lekin], [biroq]. Ergashtiruvchi bog‘lovchi. 1. Aniqlov bog‘lovchisi: [ya’ni], [-ki/-kim]. 2. Sabab bog‘lovchisi: [chunki], [shuning uchun], [zeroki]. 3. SHart bog‘lovchilari: [agar], [agarda], [agarchi]. 4. CHog‘ishtiruv bog‘lovchisi: [go‘yo], [go‘yoki]. Teng bog‘lovchi, ergashtiruvchi bog‘lovchining ma’no va vazifa tomoni, imlo xususiyati formal tilshunoslik bo‘yicha darslik va qo‘llanmada atroflicha bayon etilgan. Bog‘lovchi-yuklamaning mohiyati. Ayrim so‘zning bog‘lovchilik tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog‘lovchining miqdori, ularning mohiyati, turi hanuzgacha aniq belgilanganicha yo‘q. Masalan, chog‘ishtirish bog‘lovchisiga [go‘yo], [go‘yoki] so‘zi kiritiladi. Ammo bu so‘z gap bo‘laklari yoki gaplarni bog‘lash uchun emas, balki o‘xshatish, qiyoslash ma’noli qurilmalarda shu ma’noni ta’kidlash uchun xizmat qiladi, o‘xshatish, qiyoslash ma’nosi esa boshqa vosita bilan ifodalanadi: Beda orasi juda issiq, go‘yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday. (Oyb.) Nay sadosining mayin to‘lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go‘yo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda o‘xshatish, qiyoslash [-dek] qo‘shimchasi va [kabi] so‘zi bilan ifodalanyapti, [go‘yo] esa shu ma’noni ta’kidlamoqda. Demak, [go‘yo] ta’kid yuklamasi hisoblanadi. [Balki] yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. [Balki] qo‘llanishidagi ba’zi xususiyatiga ko‘ra, zidlov bog‘lovchisidan farq qiladi. Zidlov bog‘lovchisi ko‘pincha qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi, [balki] yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo‘ldi, lekin (ammo, biroq) yomg‘ir yog‘madi. Bu misolda zidlov bog‘lovchisi o‘rnida balki so‘zini qo‘llab bo‘lmaydi. [Balki] so‘zi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli qismlarga ega gapda gumon, qarama- qarshilik ma’nosini ta’kidlash uchun qo‘llanadi:…toping, balki tanishlaringiz bordir. (Oyb.) Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki o‘zimizni ham qiynatdirmog‘damiz. (A.Qod.) Bu gap menga yoqmas, balki battar jahlimni chiqarardi. O‘z-o‘zidan anglashiladiki, balki sof bog‘lovchi bo‘lolmaydi, bog‘lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklama sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga o‘tish va bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi-bog‘lovchi kabi oraliq hodisa hosil qilish – yordamchi so‘z tabiatiga xos xususiyat, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo‘li. [Ham… ham] biriktiruv bog‘lovchisi ta’kid qo‘shimcha ma’no bo‘yog‘iga ega, [na…na] esa inkor ma’nosini ifodalaydi, [-mi] so‘roq-taajjub yuklamasi esa gap tarkibida bog‘lash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular bog‘lovchi-yuklama hisoblanadi. Misollar: 1. Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (O.) 2. Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak. (Maq.) 3.U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek tili bog‘lovchisining ma’no va xususiyati tamomila boshqacha, ularni turkona tahlil qilish, bog‘lovchi bilan bog‘liq masalalar ilmiy hal etish bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masaladan biri sanaladi. Yuklama, uning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Yuklamaning nutqiy voqealanishi Yuklamaning ma’no va vazifasi. Yordamchi so‘zning funktsional belgisi - “bog‘lash”. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama so‘z va gapni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog‘lovchi va ko‘makchi uchun o‘zgarmas, barqaror. Yuklamaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘z yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’no beradi va funktsional “bog‘lash” belgisiga nisbatan beqaror, o‘zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog‘lash” belgisi unda bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Chunonchi, [na-na] yordamchisi teng bog‘lovchining bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib kelgan. Tilshunos G‘.Abdurahmonov esa uni inkor bog‘lovchi deb atash bilan birga, yuklamalik xususiyatiga ham egaligini ko‘rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak (komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog‘laydi: Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (Oyb.) Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini ko‘rsatadi: Raisning erkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi. [Go‘yo] yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog‘ishtirish ma’nosi anglashilgan sodda va qo‘shma gap tarkibida ishtirok etadi. Sodda gapda ko‘proq yuklamaga yaqin turadi: Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (A.Mux.) Kampirning yuzida go‘yo kulgiga o‘xshagan bir narsa aks etdi. (A.Qah.) [Go‘yo] yordamchisi qo‘shma gapda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositaning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapda sodda gapdagi vazifasidan farqli o‘laroq, faqat yuklamagina emas, balki bog‘lovchi-yuklama sanaladi: Ertaga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini. (Oyb.) SHunday baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A.Qah.) Aytdimi, qiladi. Qo‘ydi-da, chiqdi gaplarida ham [–mi], [-da] qo‘shimcha yuklamalarning bog‘lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamaning qo‘shma gap tarkibiy qismini o‘zaro bog‘lash vazifasi keng uchraydigan hodisa va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o‘rganilgan. Yuklamaning tuzilish turlari. Ko‘pgina leksoid yordamchi so‘zning affiksoid ko‘rinishi mavjud, bu yuklamaga ham tegishli: [ham], [-am/-yam]; [uchun], [-chun]; [-u], [-yu]; [bilan], [-ila], [-la] shular jumlasidan. Yuklama shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega: 1. Qo‘shimchasimon yuklama ([-mi], [-chi], [-a], [-ya]). 2. Sof yuklama ([xuddi], [faqat], [axir]…). 3. Nisbiy yuklama ([yolg‘iz], [ba’zan], [tanho], [bir]…). Yuklamaning shakliy va vazifaviy turlari. Yuklama vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turiga bo‘linadi: 1. So‘roq yuklamasi: [-mi], [-chi], [-a], [-ya], [nahotki]. Bu yuklama turli so‘z turkumiga qo‘shilib, so‘roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan, so‘roq ma’nosidan tashqari, taajjub, hayrat ma’nocini ham ifodalaydi. [-mi] yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi, [-chi], [-a], [-ya] yuklamaci esa o‘zidan oldingi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimxobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 3. Nahotki shu gaplarga ishongan bo‘lsangiz. 2. Ayirish-chegaralash yuklamasi: [faqat/faqatgina], [-gina/-kina/- qina]. Bu yuklama ayrim narsa va hodisani boshqacidan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo‘llanadi. [-gina] affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi: 1.To‘yga SHeraligina kelmadi, xolos. 2.O‘ktam indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. [Faqat] yuklamasining o‘rnida [yolg‘iz] so‘zini ham qo‘llash mumkin. Sifat so‘z turkumiga oid bu so‘z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg‘iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim). 3. Ta’kid yuklamasi ([-ku], [-da], [-u], [-yu]) gapda ifodalangan biror voqeani ta’kidlash uchun qo‘llaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da! 4. Kuchaytiruv yuklamasi: [axir], [hatto], [hattoki], [-oq/-yoq]. [-oq/-yoq] affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi. Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom etishini, boshlanish paytini, ta’kidlashni ko‘rsatadi: Gullarni ko‘riboq ko‘ngli yorishdi. [Axir], [hatto], [hattoki] yuklamaci ham fikrni kuchli ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi: Axir do‘stimsan-ku! 5. O‘xshatish-qiyoslash yuklamasi: [xuddi], [naq], [go‘yo], [go‘yoki]. 1.Bahorda bu bog‘lar go‘yoki kelindek yasanadi. 2.CHirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi kabi gapda yuklama-bog‘lovchi vazifasini bajaradi. 6. Inkor yuklamasi: [na]. Takror holda ishlatilib, inkor ma’nosini ifodalaydi: Na ko‘kning fonari o‘chmasdan, Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan. (Uyg‘.) 1. Ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklama nutqimizning cheksiz imkoniyatini boyroq, ifodalarimizning yanada aniqroq va go‘zalroq bo‘lishini, jumlalarning rang-barangligini ta’minlovchi muhim vositalardan. 2. Yordamchi so‘z til tizimida mohiyatan mustaqil so‘z bilan qo‘shimcha oralig‘ida turadi.. 3. Bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi-bog‘lovchi, ko‘makchi-yuklama kabilar – til tizimida yordamchi so‘z turkumiga xos bo‘lgan “oraliq uchinchi”. 4. Tilimizda nisbiy ko‘makchi, nisbiy bog‘lovchi, nisbiy yuklama sirasi mustaqil so‘zning yordamchilashishi evaziga boyib bormoqda. 6. Yuklama o‘z mohiyati bilan modalga yaqin. SHu tufayli bu ikkisi ko‘pincha birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so‘z bilan yuklamani tenglashtirib bo‘lmaydi. Yuklama: 1) rang-barang ma’noni ifodalaydi, shulardan ba’zilarigina modal ma’noga yaqin keladi; 2) ko‘pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so‘zga tirkalib keladi. Modal so‘zlar esa: a) gap tarkibida gap modalligini kengaytiruvchi, murakkablashtiruvchi vosita sifatida ro‘yobga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, xilma-xil vosita bilan ifodalanadigan tasdiq/inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat’iylik, istak, imkoniyat kabi ma’nolar gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe-hokimlik munosabatiga kirishmaydigan modal so‘z, tasdiq/inkor so‘zi vositasida kengaytiriladi: Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi edi…(A.Qah.) b) mustaqil ravishda yakka o‘zi bitta gap bo‘lib kela oladi va modal so‘z-gap deb yuritiladi. Bunday so‘z-gapning barchasida kesimlik kategoriyasi ma’nosi so‘zning lug‘aviy ma’nosida mujassamlangan bo‘ladi: Kelasizmi? - Albatta. 3) yuklama morfologiyada yordamchi so‘z guruhida, modal so‘z-gap doirasida o‘rganiladi; 4) boshqa so‘z guruhi kabi modal ham, yuklama ham o‘ziga xos morfologik, sintaktik, ma’noviy belgiga ega. Modal bilan yuklamaning o‘zgarmasligi ularning morfologik belgisiga kiradi. Sintaktik jihatdan esa modal ajraluvchilik (ya’ni kirish so‘z vazifasida kela oladi), yuklama esa muchalanmaslik (gap bo‘lagi bo‘la olmaslik) belgisiga ega. Semantik jihatdan modal so‘z fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga taalluqli bo‘ladi. Yuklama esa ta’kid, o‘xshatish, kuchaytirish kabi qo‘shimcha ma’no ifodalaydi. Yuklama ifodalagan ma’no butun gapga bevosita taalluqli bo‘lmay, avvalo, o‘zi tirkalib kelgan bo‘lakning ma’nosini bo‘rttirishga xizmat qiladi va shu bo‘lak orqali butun gapga taalluqli bo‘ladi. Аdabiyotlar 1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009. 2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010. 3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003. 26-ma’ruza. So‘z-gaplar. So‘z turkumi sifatida ajratilish tamoyillari. Reja: So‘z-gap to‘plamini ajratish tamoyillari. MG lari. Ularning tasniflanishi. Modal so‘zlar tavsifi va qo‘llanishi Undov so‘zlar tavsifi va qo‘llanishi Tasdiq-inkor va taklif – ishora so‘zlari. So‘z-gap to‘plamini ajratish tamoyillari. O‘zbek tilshunosligida so‘z-gapning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo‘llanish xususiyati empirik asosda etarlicha o‘rganilgan. Substantsial yondashuvda gapning eng kichik qurilish qolipi [WRm] sifatida e’tirof etilgach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo‘lgan so‘z-gapga ham «lison-nutq» tamoyili asosida yondashish zaruriyati paydo bo‘ldi va har bir gapning o‘z qolipi mavjud bo‘lgani kabi, so‘z-gapning ham o‘ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish modeli bo‘lishi shartligi e’tirof etildi. So‘z-gap umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan so‘zlarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgisi bilan mustaqil, yordamchi so‘zdan, shuningdek, yoxud qo‘shma gapdan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1) mustaqil holda gap bo‘la olish; 2) gap tarkibida shu gapning biror bo‘lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik; 3) o‘ziga xos g‘ayrioddiy ma’noga ega bo‘lish; 4) bog‘lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son shakllariga ega emaslik. So‘z-gap sirasiga shu to‘rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashuvchi birliklar kiradi (bu tipdagi birliklar kirish so‘z vazifasida ham keladi, lekin ularning substantsial belgisi – so‘z-gap bo‘lib kelish). Quyida ularning har biri alohida-alohida ko‘rib o‘tiladi. 1.Mustaqil holda alohida gap bo‘la olish belgisi. Bu belgi 4- belgi bilan chambarchas bog‘langan. O‘zbek lisoniy tizimi gapda ma’lum bir axborotni tashuvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’no va munosabatini ifodalovchi tarkibiy qism zarur bo‘lishini talab qiladi. So‘z- gapda bunday tarkibiy qismni alohida-alohida ajratish mumkin emas. Lekin kesimlik ma’no va munosabati so‘z-gapning o‘zida mujassamlangan va ularning ichki mohiyatini tashkil qiladi. Bunday gaplarda kesimlik kategoriyasi ma’nolari hamda kesimlik – gap markazi vazifasida kelish – fikrni shakllantirish, ifodalash vazifasi bor. Ularda gap sifatida voqelanuvchi so‘zning leksik ma’nosida mujassam. SHu sababdan bunday gapda kesimlik mavjud, ammo kesimlik shakli ifodalanmagan. 2. So‘z-gap mustaqil gap bo‘la olish qobiliyatiga ega bo‘lganligidan bu so‘zga nisbatan semantik funktsional shakllangan so‘z-gap atamasi qo‘llaniladi. Bu atamadagi “semantik” tarkibiy qismi hodisaning lug‘aviy (ma’noviy) tomoniga ishora qilib turadi. Gap markazi mavqeida kelgan bunday leksemaning ikki tabiiy xususiyati namoyon bo‘ladi, ya’ni leksik birlik ham so‘z, ham gap. Bu atamaning funktsional tarkibiy qismi esa so‘z-gapning sintaktik vazifa bajarishi faqat gap markazi vazifasida kela olishi bilan chegaralanganligini ifodalaydi. 3. So‘z-gapning o‘ziga xos g‘ayrioddiy lug‘aviy ma’noga egaligi. Bu xususiyat quyidagida namoyon bo‘ladi: a) ma’no imkoniyati chegaralangan; b) grammatik shaklni talab qilmaydi; d) boshqa so‘z bilan birikish qobiliyatidan mahrum; e) gapda bajara oladigan vazifasi cheklangan; f) ma’noli qismga ajralmaydi. SHuning uchun ham bu tur leksemalar boshqa leksemalarga nisbatan g‘ayrioddiy, biroq ma’no va vazifa jihatidan alohida barqaror til birligi hisoblanadi. Aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, taqlid so‘z turkumlari gapning istalgan bir bo‘lagi vazifasida kela olsa, so‘z-gap gap (yoki uning markazi) vazifasida kela olishga xoslangan, bog‘lovchi, ko‘makchi, yuklama esa sintaktik aloqani ifodalash uchun xizmat qiladi. So‘z–gap tasnifi. So‘z-gap o‘z ichida bir necha ma’noviy guruhga ajraladi: 1. Modal. 2. Undov. 3. Tasdiq /inkor. 4. Taklif/ishora. So‘zlovchining bayon etilayotgan fikrga munosabati ─ qat’iy ishonch, gumon, taxmin kabi ma’noni ifodalab keladigan so‘z modaldir. Unga [xullas], [demak], [chamasi], [tabiiy], [ehtimol], [shubhasiz], [shekilli] kabi so‘z misol bo‘ladi. Kishilarning his-tuyg‘usini, haydash, to‘xtatish kabi xitob, buyruqni ifodalaydigan so‘z-gap ko‘rinishi – undov so‘z-gap. His-tuyg‘u undoviga [eh], [voy], [oh], [barakalla], [rahmat], [ofarin] kabi so‘z, buyruq -xitob undovlariga [pisht], [beh-beh], [pisht-pisht], [chuh] kabi xitob so‘z kiradi. So‘z-gapning uchinchi ma’noviy guruhi bo‘lgan tasdiq/inkor so‘z ko‘pincha modal tarkibida o‘rganilgan. [Ha], [mayli], [xo‘sh], [xo‘p] so‘zi tasdiqni, [yo‘q], [mutlaqo], [aslo], [sira] so‘zi – inkorni ifodalovchi so‘z-gap. Taklif/ishora so‘z-gapga qo‘llanishi tana a’zolarining maxsus harakati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan [ma], [mang], [qani], [marhamat] so‘zi kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo‘lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. So‘z-gap shunday birliklar guruhiki, ularning ko‘pchiligi boshqa so‘z turkumidan tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘ziga xos nutqiy qo‘llanish natijasida shakllangan va rivojlangan. CHunonchi, [so‘zsiz], [tabiiy] so‘zi sifatdan, [albatta] ravishdan o‘sib chiqqan bo‘lsa, [har qalay], [har holda] modal so‘z-gapi so‘z birikmasidan, [nasib bo‘lsa], [xudo xohlasa] kabilar gapdan kelib chiqqan. Sof so‘z-gapga [albatta], [alhamdulilloh]; [eh], [hoy], [oh], [o‘h]; [ha], [yo‘q], [mutlaqo]; [ma], [mang] kabi modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘zi mansub. O‘zbek substantsial tilshunosligida so‘z-gap (modallashgan, undovlashgan tasdiq/inkorlashgan, taklif/ishoralashgan) so‘zlar, so‘z-gaplashayotgan (modalla-shayotgan, undovlashayotgan, tasdiq/inkorlashayotgan, taklif/ishoralashayotgan so‘zlar, so‘z-gapsimon (modalsimon, undovsimon, tasdiq/inkorsimon) so‘z-gapga ajratilib, mufassal o‘rganilgan. So‘z-gaplashgan so‘z o‘z semantik-funksional xususiyati bilan har xil guruhning markaziy leksemasiga juda yaqin turadi, lekin o‘z aloqasini boshqa so‘z turkumlaridan to‘la–to‘kis uzmagan bo‘ladi. CHunonchi, modallashgan so‘zga [chamasi], [chog‘i], [ehtimol]; undovlashgan so‘zga [ura], [olg‘a], [dod], [voydod]; tasdiq /inkorlashgan so‘zga [bo‘pti], [ma’qul], [aksincha], [mutlaqo]; taklif/ishoralashgan so‘zga qani kabi leksema misol bo‘ladi. So‘z-gaplashayotgan so‘z so‘z-gapga to‘la-to‘kis o‘tgan bo‘lmaydi va «o‘tish yo‘lida» turgan so‘zdir. Bu o‘rinda modallashayotganga [balki], [hatto], [aftidan]; undovlashayotganga [yashang], [voy o‘lay]; tasdiq /inkorlashayotganga [durust], [to‘g‘ri], [rost], [aslo], [hargiz]; taklif/ishoralashayotganga [mana mundoq] kabi so‘zni misol keltirish mumkin. CHunonchi, 1. Balki, siz aytarsiz nima bo‘lganini? (P.Tur.) 2. Nafsi uchun emas, balki qadri uchun yig‘laydi-da. (O‘.Usm.) 3. – Qaerga borish, kimga uchrashishni u yaxshi biladi. – To‘ppa-to‘g‘ri. (CH.Ayt.) 4. Hilola gapning to‘g‘risini aytdi (O‘.Usm.) gaplarida so‘z-gaplashayotgan so‘z (1-3-gapda) qo‘llanilgan. So‘z-gapsimon deganda mohiyatan so‘z-gap bo‘lmagan lug‘aviy birlikning so‘z-gap vazifasida kelishi tushuniladi. Jumladan, modalsimonga [shunday qilib], [baxtga qarshi], [tavba], [xudo saqlasin]; undovsimonga erkalash ma’noli [asalim], [oppog‘im] va undalma ma’noli [ey, do‘stlar] kabi; tasdiq/inkorsimonga [xuddi shunday], [hech qachon], [noto‘g‘ri] kabi; taklif/ishorasimonga [boshlang] ko‘rinishli so‘z misol bo‘ladi. Qisqasi, so‘z-gapning leksik-semantik turi bo‘lmish sof so‘z-gap o‘zi tarixan kelib chiqadigan so‘z turkumidan batamom uzilgan bo‘lib, uning ko‘pchiligi ravish, sifat, ot sifatida mutlaqo qo‘llanilmaydi. So‘z-gaplashgan unsur esa o‘zi tarixan kelib chiqqan so‘z bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o‘z aloqasini boshqa turkumdan to‘la uzmagan bo‘ladi. So‘z-gaplashayotgan unsurga o‘zi boshqa so‘z turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe’l) ga tegishli, lekin so‘z-gapga xos ma’no va vazifada qo‘llanila oladigan birliklar kiradi va bularning so‘z-gapsimondan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so‘z tarixiy taraqqiyot natijasida batamom so‘z-gapga o‘tib ketishi mumkin. So‘z-gapsimon esa o‘z turkumi doirasida qoladi.
So‘z-gapda zamon va shaxs ma’nosi matnda muayyanlashadi. O‘zbek tilida gap (kesimlik) zamon va shaxs ma’nosidan xoli bo‘la olmaydi. Zero, so‘z-gapda zamon va shaxs-son ma’nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so‘zning asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo‘shimchasini qabul qilmay gap bo‘lib kela olishi bilan sharhlanadi. So‘z-gapning yana bir sintaktik xususiyati – uning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni boshqa gap bo‘laklari bilan bog‘lanmasligi va o‘zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi. CHunonchi, 1. -Ertaga kelasizmi? - Albatta. (O‘.Usm.) 2.-Engil tortdingmi, qizim? – SHukur. (A.Qah.) Ko‘rinadiki, so‘z-gapning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo‘shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishida. To‘rt leksik-semantik turda (modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nodan har biri alohida bo‘rttirilgan va “yalang‘och” holda yuzaga chiqadi: modal so‘zlovchining munosabatini, taklif/ishora «shaxsga qaratilganlik» ma’nosini, tasdiq/inkor tasdiq, inkorni va undov bo‘lajak harakatni ifodalashga xizmat qiladi.
1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009. 2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010. 3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003. Seminar mashg’ulotlar 1. Fe’l, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari. 2. Ot, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari. 3. Sifat, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari. 4. Son, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari. 5. Ravish va uning grammatik xususiyatlari. Taqlid va uning grammatik xususiyatlari. 6. Olmosh va uning grammatik xususiyatlari. 7. Kelishik kategoriyasi, uning umumiy grammatik ma’nosi va shakllari paradigmasi. 8. Kesimlik kategoriyasi, uning umumiy grammatik ma’nosi va shakllari paradigmasi. 9.Yordamchi so‘zlar: tizimi, turlari va substansial-grammatik xususiyatlari. 1-seminar mashg‘ulot. Fe’l, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari Reja. 1. Fe’l munosabat shakllarining o‘quv adabiyotlarda ifodalanishi. 2. Fe’l va uning UGM si 3. Fe’lning lug‘aviy mazmuniy guruhlari 4. Fe’lda so‘z shaklning turlari 5. Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi shaklllari. Harakat tushunchasini anglatuvchi so‘zlar fe’l deyiladi. Harakat ma’nosi juda keng tushuncha bo‘lib, o‘ylamoq, xayol surmoq fikrlamoq singar tafakkur, yugurmoq, sakramoq., ishlamoq kabi jismoniy faoliyat, so‘zlamoq, demoq, aytmoq kabi nutq, uxlamoq, mudramoq, kutmoq , kulmoq kabi holat, qurmoq, chizmoq, yasamoq, yaratmoq kabi natijali faoliyat bilan bog‘liq ma’noviy guruhlarga mansub fe’llarni o‘z ichiga oladi. Fe’llar bir umumiy so‘roqqa-nima qilmoq? so‘ro-g‘iga javob bo‘ladi. Fe’llar leksik-grammatik xususiyatlariga ko‘ra ham ikki guruhga bo‘linadi: 1) mustaqil fe’llar; 2) yordam-chi fe’llar. 1. Mustaqil fe’llar lug‘aviy ma’noga ega bo‘lib, nutqiy jarayonda biror gap bo‘lagi vazifasida ishlatiladigan fe’llardir. Mustaqil fe’llar turli grammatik kategoriyalarga birlashadigan sof fe’l va vazifadosh shakllardan tashkil topadi. Masalan: keldim — aniq nisbat, bo‘lishli, xabar mayli, o‘tgan zamon, birinchi shaxs, birlik kabilar muayyan grammatik kategoriyalarni ifodalovchi sof fe’llar hisoblansa; kelgan - sifatdosh, kelgach - ravishdosh, kelish -harakat nomi shaklida ekanligi esa fe’lning vazifadoshshakllaridir. 2. Yordamchi fe’llar mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmay, turli grammatik ma’no va vazifalarni yuzaga chiqarish uchun xizmat qiladigan fe’llardir. Yordamchi fe’llar o‘z xususiyatiga ko‘ra quyidagi turga bo‘linadi: 1) qo‘shma fe’l yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi fe’llar. Masalan:xabar qilmoq, xursand bo‘lmoq, tasdiq etmoq kabi; 2) kesim tarkibida bog‘lama vazifasini bajaruvchi yordamchi fe’llar. Bu vazifadagi yordamchi fe’llarga a) leksik ma’nosini mutlaqo yo‘qotgan sof bog‘lamalar, ya’ni edi, ekan, emish to‘liqsiz fe’llari kiradi; b) leksik ma’nosini tamomila yo‘qotmagan bo‘ladi, bo‘lmaydi, deyiladi, hisoblanadi kabi bog‘lamalar kiradi; 3) fe’llarga birikib, turli qo‘shimcha ma’no ifodalovchi ko‘makchi fe’llar: chiq-o‘qib chiq, qol-uxlab qol kabi. Fe’llarning bosh shakli uning o‘zak-negiziga –moq affiksini qo‘shish orqali yasaladi: o‘qimoq, ishlamoq, yozmoq, o‘tirmoq, o‘qib chiqmoq, bilib olmoq. Ular lug‘atlarda ham shu shaklda beriladi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizdagi zavq+lan, achchiq+lan, foyda+lan, o‘ng‘aysiz+lan kabilar o‘zlik nisbatdagi fe’llarhisoblanmaydi. Chunki zavqlanmoq, achchiqlanmoq kabi fe’llar tarkibidagi -n nisbat yasovchi emas, balki -la va -n bir butun holda (-lan) affiksidir. Shu bois, zavqlan, achchiqlan fe’llari aniq nisbat shakli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ba’zi o‘timli va o‘timsiz fe’llardan ham o‘zlik nisbati yasalmaydi: bor, yugur, o‘qi, hayda, ek, min, sug‘or kabilar, shular jumlasidandir. 3. Orttirma nisbat. Harakatning boshqa bir shaxs yoki narsa ta’sirida, tazyiqida bajarilishi, orttirilishini ifodalovchi fe’l shaklidir. Quyidagicha affikslar orqali hosil qilinadi: 1) - dir (tir): yozdir, kuldir; 2) - gaz (-giz, -g‘az, -g‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz): ko‘rgaz, ketkiz, o‘tqaz; 3) -t: o‘qit, qurit, ishlab; 4) - iz: oqiz, tomiz; 5) - ir: botir, tomir,oqir; 6) – ar: chiqar, qaytar; 7) - sat: ko‘rsat. Ayrim fe’llarning orttirma nisbatni yasashda ko‘rsatilgan affikslardan faqat bittasini, boshqa fe’llarda esa bir nechtasini sinonim sifatida qo‘llash mumkin: ko‘n+dir - to‘la+t-to‘l+dir - to‘l+g‘iz kabi. Shuningdek, orttirma nisbat boshqa nisbatlardan farqli ravishda fe’lga birdan ortiq affikslar qo‘shish bilan yasalishi mumkin: jo‘na+t+tir+di, yoz+dir+tir+di. Orttirma nisbat o‘timli yoki o‘timsiz fe’llardan ham yasaladi: uxla - uxlat, o‘qi-o‘qit kabi. Orttirma nisbat o‘timsiz fe’llardan yasalganda, o‘timli fe’l yuzaga keladi: ko‘kar- ko‘kartir, uch - uchir kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat yasovchi affiks aniq ko‘rinib tursa-da, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan ularni morfemalarga ajratib bo‘lmaydi: tuzatmoq, surishtirmoq, uzatmoq kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat ko‘rsatkichini boshqa nisbat ko‘rsatkichi bilan almashtirish mumkin: uyg‘ot- uyg‘on, yupat- yupan kabi. Lekin bu fe’llar ham hozirgi til nuqtai nazaridan morfemalarga bo‘linmaydi. Yetakchi va ko‘makchi fe’lli birikmalarga orttirma nisbat qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shiladi: ye+dir+ib qo‘ydi, aylan+tir+ib keldi.
Fe’lning majhul va o‘zlik nisbatlariga xos ko‘rsatkichlar o‘zaro grammatik omonim bo‘lib, ba’zan ayni bir affiks ham o‘zlik, ham majhullik nisbatni yasashi mumkin. Bunday holda, fe’lning qaysi nisbatdaligi gap mazmunidan anglashiladi: Ot qoqildi- mix qoqildi. Majhullik va o‘zlik nisbatlari bir xil affiks bilan yasalganda, ularni farqlashda orttirma nisbat affiksini qo‘shib ko‘rish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki majhullik nisbatdagi fe’l ayni paytda orttirma nisbatda ham qo‘llanishi mumkin, biroq o‘zlik nisbat bunday xususiyatga ega emas: polga mix qoq+tir+il+di. O‘zlik va majhullik nisbat affikslari ayni bir fe’lga qo‘shilib, ham o‘zlik, ham majhullik shaklini hosil qilishi mumkin: tara+n (o‘zlik) - tara+l(majhullik), yuv+n (o‘zlik) – yuv+il(majhullik) kabi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda majhul nisbat ko‘rsatkichi, asosan, ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: so‘rab ko‘r+il+di, aytib qo‘y+il+di. O‘zlik nisbati kabi majhullik nisbat affikslari ham o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi: o‘rinni bo‘shatdi- o‘rnidan bo‘shatildi. 4. Birgalik nisbat shakli -(i)sh affiksi yordamida yasaladi va harakatning birdan ortiq shaxs tomonidan bajarilishini bildiradi: yozishdi,tozalashdi. Birgalik nisbatdagi fe’llar mazmunan a) harakatni bajarishda birga ishtirok etish ma’nosi: tozalashdim, yuvishdim ; b) o‘zaro, galma-gal bajarilgan harakat ma’nosi: urishdi, tortishishdi, talashishidi kabilarni ifodalaydi. Birgalik nisbat shaklidagi fe’l ko‘plik ifodalovchi -lar affiksi bilan sinonim hisoblanadi: keldilar-kelishdi, o‘qidilar-o‘qishdi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda birgalik nisbat ko‘rsatkichi quyidagi tartibda qo‘shiladi: a) yetakchi fe’lga: kel+ish+ib qoldi, quv+ish+ib ketdi; b) ko‘makchi fe’lga: quvib ket+ish+di, kelib qol+ish+di; b) har ikkalasiga qo‘shiladi. Bunda yetakchi fe’ldagisi birgalik ko‘makchi fe’ldagisi esa ko‘plik ifodalaydi: kul+ish+ib qo‘y+ish+di, ayt+ish+ib qol+ish+di.
Yasalish usuliga ko‘ra bunday fe’l shakllarning ikki turi mavjud: 1) sintetik shakllar; 2) analitik shakllar. Sintetik shakllar harakatning turli modal ma’nolarini ifodalovchi affikslar asosida shakllanadi. Bular o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: a) harakatning takroriyligini, davomliligini ifodalovchi affikslar fe’lga –la, -kila (-gila, -rila, -qila) affikslarini qo‘shish orqali hosil qilinadi: ishqa – ishqala, sava – savala, turt – turtkila, cho‘z – chuzg‘ila, yugur – yugurgila, tort – tortqila, tep – tepkila kabi; b) harakatning kuchsiz darajasini ko‘rsatuvchi –(i)nqira, -(i)msira affikslari yordamida yasaladi: oqar - oqarinqira, qo‘rq - qo‘rqinqira, kul - kulimsira kabi. Analitik shakllar fe’lning asosiy modal ma’no hosil qiluvchi shakllari bo‘lib, ularning ko‘pchilik qismini ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar vositasida yasaluvchi shakllar tashkil qiladi. 2-seminar mashg’uloti. Ot, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari Reja Otning ma’nosiga ko’ra turlari. Otning grammatik belgilari. Otning aloqa-munosabat kategoriyalari. Otning tasniflovchi grammatik kategoriyalari Narsa-buyum, shaxslarning nomi, atamasi bo‘lgan so‘zlar turkumi ot deyiladi. Otlar kim? nima? qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Otlar egalik, kelishik kabi so‘z o‘zgartirish, turli ma’no va vazifa uchun qo‘llanuvchi vazifadosh shakllarga hamda o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga egaligi bilan ajralib turadi. Otlarning muhim belgilaridan biri ularning sifat, son, olmosh, fe’l va ravish distributsiyasida kelishi, ya’ni ular bilan birika olishidir: katta bino, ikkinchi kurs, barcha inson, kitob o‘qimoq, ko‘p odam. Ot gapning barcha gap bo‘lagi vazifasida qo‘llanishi mumkin. Otning bu kabi sintaktik vazifasi uning qanday grammatik shakldaligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, otning bosh shakli, ya’ni bosh kelishik, ko‘plik yoki birlik hamda egalik shakli gapda ega, Kesim kabi vazifada keladi: O‘zbekiston-mustaqil davlat. Millatim-o‘zbek. O‘zbekistonim-onajonim.
Ot turkumi uch xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi. Son kategoriyasi. Otlarning birlik va ko‘plik shakllari va shu shakllarni ifodolovchi vositalar son kategoriyasini tashkil etadi. Birlikdagi otlar bir jinsdagi narsalarning bittasini anglatadi va ular grammatik son ko‘rsatgichga ega bo‘lmaydi. Masalan: kitob, olma, qalam kabi. Birlik sondagi otlar egalik ( kitobim, kitobimiz), kelishik (kitobdan, kitobning) kategoriyasiga xos qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda ham o‘z grammatik mohiyatini yo‘qotmaydi, ya’ni birlik hisoblanaveradi. Egalik. Muayyan narsaning uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini anglatuvchi umumiy ma’nolar va ularni ifodolovchi shakllar tizimi egalik kategoriyasi deyiladi. Tegishlilik, egalik ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladigan affikslarni esa egalik affikslari deymiz. Egalik affikslari grammatik shaxs ma’nosi bilan birga son ma’nosini ham ifodalaydi. Masalan: kitob+im, kitob+ing, kitob+i, kitob+imiz, kitob+ingiz, kitob+i so‘zlaridagi –im,- ing,-i,-imiz,-ingiz,-i affikslari o‘zakdan anglashilgan narsaning 1,2,3-shaxsga, ya’ni so‘zlovchi, tinglovchi va o‘zgaga tegishli ekanini ifodalash bilan bir qatorda, mazkur narsaning bitta yoki bir necha shaxsga qarashliligini ham bildiradi. Demak, egalik affiksidan anglashilgan birlik va ko‘plik tushunchasi narsaga emas, balki so‘zlovchi, tinglovchi, o‘zga kabi grammatik shaxslarga dahldor bo‘ladi. Kelishik kategoriyasi Otning boshqa so‘zlar bilan sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma’nolar va shu ma’noni ifadolovchi shakllar tizimi kelishik kategoriyasi deb aytiladi. Otning kelishik qo‘shimchasini olib o‘zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik affikslari esa turlovchi affikslardir. Turlovchilar affiksal morfemalarning so‘z o‘zgartuvchi (sintaktik shakl yasovchi) turiga mansubdir. Shu jihatdan qaralganda, kelishiklar o‘zak yoki negizning morfemik tarkibidagi grammatik jarayonning tugallovchi shakli hisoblanadi. Shu bois kelishik kategoriyasi o‘zi birikkan asosni nutqqa o‘tkazuvchi, uni nutqiy jarayonga xoslovchi til birligini taqozo etadi. Otlarning tuzilish turlari Otlar tuzilishiga ko‘ra to‘rt turga bo‘linadi: 1) sodda otlar, 2) qo‘shma otlar, 3) juft otlar, 4) qiqartma otlar. Sodda ot. Bitta o‘zak morfemadan tashkil topgan ot sodda ot deyiladi. Sodda otning tub va yasama turi mavjud. 1) otning yasovchi affikslarga ega bo‘lmagan mustaqil lug‘aviy ma’noli qismi sodda tub ot deyiladi. Tub otlar tarkibida shakl yasovchi yoki so‘z o‘zgartuvchi affikslar qo‘llanishi ham mumkin: quyosh, dala, qush, kitob, quyoshdan, qushchalar, daladan, kitobning; 2) so‘zning mustaqil lug‘aviy ma’noli qismiga ot yasovchi affikslar qo‘shilishi bilan yasalgan shakli sodda yasama ot deyiladi. Sodda yasama otlar ichki va tashqi yasovchi affiks-lar asosida shakllanadi. Masalan: zamon+dosh, mehnat+kash, osh+paz, til+shunos kabilar ichki yasalish asosida; o‘ra+m, tutat+qi, isit+ma kabilar esa tashqi yasalish asosida vujudga kelgan yasama otlardir. Qo‘shma ot. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning ma’no va gammatik jihatdan bir-biriga tobelanish yo‘li bilan birikib, bitta narsa nomini ifodalashga xoslangan ot qo‘shma ot deyiladi. Qo‘shma otlar tarkiban bir xil va har xil turkumga mansub so‘zlarning sitaktik munosabatga kirishuvidan tuzilishi mumkin. Masalan: 1) ot+otdan- qo‘larra, otquloq; 2) sifat+otdan- ko‘ksulton, xomtok; 3)ot+sifatdan- gulbeor, oshko‘k; 4) son+otdan- mingoyoq, uchquduq; 5) ot+fe’ldan- o‘rinbosar, beshiktervatar; 6) fe’l+otdan- yoriltosh, kuyganyor; 7) fe’l+fe’ldan- iskabtopar, ishlabchiqarish. Qo‘shma otlar ikkidan ortiq so‘z ishtirokida ham tuzilishi mumkin: gultojixo‘roz, gulhamishabahor. Juft ot. Bir xil grammatik shaklga ega bo‘lgan ikkita otning teng bog‘lanishidan tuzilib, bir umumiy ma’noni anglatadigan ot juft ot deyiladi. Juft otlarning qismlari mustaqil urg‘uli so‘z bo‘lib, ular talaffuzda yagona leksik urg‘uga birlashadi. Affikslar juft otning keyingi qismiga qo‘shiladi: ota-onada΄n, osh-nonni΄ng, aka-ukala΄r, arz-dodimizni. Takroriy otlar. Bir xil grammatik shakldagi so‘zlarni aynantakrorlash orqali leksik-grammatik jihatdan bir butunlikni tashkil qiluv-chi otlar takroriy otlar deyiladi. Takroriy otlar ko‘plik va umumlash-tirish, ma’no kuchaytirish kabi leksik-grammatik maqsadlarni ro‘yobga chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan: Xo‘jalikning bu yilgi daromadi yaxshi. Ombor-ombor g‘alla, xirmon-xirmon paxta yetishtirib mo‘l hosil to‘plandi. Og‘riq tobora zo‘rayib, uning suyak-suyagigacha zirqiratardi. Takroriy otlarning maxsus takror turi ham mavjud bo‘lib, bu turdagi takror otlar mustaqil so‘z va uning fonetik soyasi qolipida tuziladi hamda gumon, umumlashtirish, jamlash kabi qo‘shimcha ma’nolarni yuzaga keltiradi: ovqat-povqat, ilon-milon, non-pon, chang-chung, choy-poy, qand-qurs. Qisqartma otlar. Murakkab so‘z birikmalarini turli usullar yordamida qisqartirish orqali yasalgan otlardir. Qisqartma otlar nutqning ixchamligini ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. Masalan: BMT, OAK(Oliy Attestatsiya komissiyasi), O‘zteleradio kompaniyasi, O‘z-dunrobita. Qisqartma so‘zlarning ba’zilari tilimizda aynan o‘zlashtiril-gan holda ishlatiladi: YUNESKO, NATO, Koskom kabilar shular jumlasidandir. 3-seminar mashg’ulot. Sifat, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari Reja Sifat haqida ma’lumot. Sifatning grammatik xususiyatlari. Sifatning tasniflovchi kategoriyalari Narsaning belgisini bildirib, qanday? qanaqa? qaysi? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladigan so‘zlar turkumi sifat deyiladi. Sifat asosan otga bog‘lanadi va uning belgisini aniqlaydi. Masalan: oq ko‘ylak, kuzgi ekin, aqlli qiz, yumshoq non, o‘rtancha o‘g‘il. Bunda belgi bildiruvchi so‘z sifatlovchi, uni boshqarib kelgan ot esa sifatlanmish deyiladi. Sifat bog‘lanib kelgan ot turli so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanish mumkin, lekin sifat o‘zgarmaydi: ko‘k qalam, ko‘k qalamning, ko‘k qalamdan kabi. Sifat gapda asosan a) sifatlovchi-aniqlovchi vazifasini bajaradi: Bir ozdan so‘ng yoqimli shamol esa boshladi; b) kesim bo‘lib keladi: Osmon tiniq. Sifat ba’zan fe’lga bog‘lanib, harakatning belgisini bildirishi mumkin. Bunday holda sifat ravish kabi gapda hol vazifasini bajaradi: U do‘stining yuragida kechayotgan tuyg‘ularni yaxshi tushunardi.
1) xususiyat bildiruvchi sifatlar: kamtarin, sho‘x, ziqna, sodda, yo‘rg‘a, mehribon; 2) holat bildiruvchi sifatlar: keksa, badavlat, iliq, tinch, salqin, ochiq, xursand; 3) shakl- ko‘rinish bildiruvchi sifatlar: gavdali, novcha, qiyshiq, yassi; 4) rang - tus bildiruvchi sifatlar: oq, qora, qizil, pushti; 5) hajm – o‘lchov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og‘ir; 6) maza - ta’m bildiruvchi sifatlar: nordon, achchiq, bemaza, shirin; 7) hid bildiruvchi sifatlar: muattar, xushbo‘y, badbo‘y; 8) o‘rin va paytga munosabat bildiruvchi sifatlar: kechki, tonggi, kuzgi, bahorgi.
nisbiy sifatlarga ajratish mumkin. Sifatning otlashishi. Sifatning otlashuvi substantizatsiya deb yuritiladi. Sifatlar otlashganda belgini emas, otlar singari narsa yoki shaxs tushunchasini anglatadi. Sifat nutqda sifatlanmish tushirilib, uning vazifasida sifatlovchi ishlatilganda otlashadi: ko‘r (odam) tutganini qo‘ymaydi, kar (odam) eshitganini. Otlashgan sifat otlar singari kelishik, egalik, ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qilgan holda quyidagi vazifalar bajaradi: a) ega: Yaxshi topib gapiradi, yomon qopib gapiradi; b) to‘ldiruvchi: Mardni maydonda sina; v) qaratqich aniqlovchi: Yaxshining so‘zi qaymoq, yomonning so‘zi to‘qmoq; Sifatlarning tuzilishiga ko‘ra turlari: Sifat tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy shakllarga ega bo‘ladi. Sodda sifatlar tarkiban bitta o‘zak morfemadan iborat bo‘lgan tub va yasama so‘zlardan tashkil topadi. Shunga ko‘ra ular sodda tub va sodda yasama kabi turlarga bo‘linadi. Mazmunan doimiy belgi anglatuvchi bir o‘zakdan tarkib topgan asliy sifat sodda tub sifat deyiladi. Masalan: shirin, baland, oq, uzun, chaqqon, zukko, dono. Bunday sifatlar daraja affikslari bilan qo‘llanganda ham tub sifat sanaladi: kattaroq, qoramtir, shiringina, oqish, balandroq kabi. Sifat yasovchi qo‘shimchalar vositasida turli so‘z turkumlaridan yasalgan sifat sodda yasama sifat deyiladi. Masalan: bilimli, suvsiz, kechki, ishchan, oilaviy, tirishqoq, ag‘darma.
1)ot+ot: shira kayf, sher yurak, bezbet, bedana qadam, yer osti; 2) ot+sifat: mushtumzo‘r, mirzaquruq, nonko‘r; 3) sifat+ot: uzun quloq, qiziqqon, sovuqqon, shum qadam, sofdil, ochko‘z; 4) sifat+sifat: olachipor, qora to‘riq, qora qizil; 5) ravish+ot: kamgap, hozirjavob, kamquvvat; 6) ot + -ar, -mas va -mon qo‘shimchali sifatdosh: mehnatsevar, jonkuyar, lattachaynar, nonemas, ishyoqmas, usta buzarmon, ish bilarmon; 7) ravish+sifatdosh: tezpishar, eapishar, tez oqar, cho‘rtkesar; 8) olmosh+sifat yoki ravish: o‘zbilarmon, o‘zboshimcha; 9) son+ yasama sifat: bir xonali, Besh qavatli, bir so‘zli. 3. Juft sifatlar ikkita so‘zning teng bog‘lanishi asosida tuzilgan sifatlardir. Juft sifatlar tarkibi har ikkiala qismi lug‘aviy ma’noli yoki bir qismi lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuzilishi mumkin. Har ikkala qismi lug‘aviy ma’noli so‘zlardan tuzilgan juft sifatlar quyidagi tarkibga ega bo‘ladi: 1) turli antonim so‘zlardan tuziladi: a) tub so‘zlardan: olis-yaqin, og‘ir-yengil, oq-qora, past-baland\\baland-past, yaxshi-yomon\\yomon-yashi, yosh-qari, katta-kichik, o‘ng-ters; b) tub va yasama so‘zlardan: uzun-qisqa, haq-nohaq, huda-behuda; d) yasama so‘zlardan: kerakli-keraksiz, qo‘lli-oyoqli, issiq-sovuq. 2) sinonim so‘zlardan tuziladi: och - nahor, ola - chipor, o‘ydim-chuqur, puxta-pishiq, uzuq-yuluq, mo‘min-qobil, xor-zor. Bir qismi lug’aviy ma’noli, ikkinchi qismi lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlardan tuziladi: bo‘sh-bayov, xom-xatala, chala-chulpa, eski-tuski, egri-bugri, yarimta-yurimta, achchiq-tizziq. Har ikkala qismi yolg‘iz holda ma’no anglatmaydigan so‘zlardan tuziladi: uvali-juvali, dalli-g‘ulli, ikir-chikir, ayqash-uyqash. Juft sifatlar chiziqcha bilan ajratilib yoziladi. Biroq ular orasida –u, -yu yuklamalari bog‘lovchi vazifasida ishlatilganda chiziqcha tushiriladi: halol-harom\ halol-u harom, issiq-sovuq\ issg‘-u sovuq, sog‘-salomat\sog‘-u salomat. 4. Takroriy sifatlar bir xil shaklga ega bo‘lgan so‘zlarning aynan takroridan tuziladi. Masalan: baland-baland, shirin-shirin. Ba’zi takroriy sifatlarning birinchi qismida qo‘shimchalar mavjud bo‘lishi ham mumkin: poyma-poy, ko‘pdan-ko‘p, kattadan-katta, xilma-xil, limmo-lim. Bunday sifatlar ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun ishlatiladi. 4-SEMINAR MASHG’ULOT SON, UNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI VA TASNIFLOVCHI KATEGORIYALARI REJA Son haqida ma’lumot. 2. Sonning grammatik xususiyatlari. 3. Sonning tasniflovchi kategoriyalari. Narsaning, miqdori, sanog‘i yoki tartibini bildirib, qancha? nechta? nechanchi? so‘roqlaridan briga javob bo‘ladigan so‘zlar son deyiladi. Sonlar sifat singari belgi tasavvuri bilan aloqador bo‘lib, narsaning miqdori, sanog‘i va tartibiga ko‘ra belgisini ifodalaydi: beshta kitob, uchala talaba kabi. Son narsaning aniq yoki noaniq miqdorini ifodalash xususiyatiga egaligiga ko‘ra tildagi ko‘p, oz, bir oz singari umumiy miqdor bildiruvchi so‘zlardan farqlanib turadi. Sonlar quyidagi grammatik belgilarga ega: 1.Sonlar ot bilan birikkanda so‘z o‘zgartuvchi affikslar olmaydi, aksincha ularning o‘zi otning aniqlovchisi vazifasini bajaradi: O‘n sakkiz yashar yigit. birinchi o‘rinda bormoq. 2.Ba’zan son va sifat birgalikda otning aniqlovchisi vazifasini bajarishi mumkin. Bunday holda son aniqlovchi vazifasida kelgan sifatdan avval joylashadi: Beshta baland bino, uchta qora qo‘y. 3.Son gapda asosan aniqlovchi va kesim vazifasini bajaradi: Mehnat kishini uchta balodan saqlaydi: yurak siqishdan, axloqiy buzilishdan, muhtojlikdan. Bu xotinning joni bitta emas, mingta (A.Qahhor). 4.Ba’zan sonlar fe’l oldidan kelib, ravish singari hol vazifasini bajaradi: U ariqning labidagi oshrayhon bargidan uch-to‘rtta uzib keldi. 5.Sonlar boshqa so‘zlardan yasalmaydi, ya’ni son yasalish tizimiga ega emas. Biroq ba’zi sonlardan ot yoki fe’l yasalishi mumkin: uch+lik, ikki+lanmoq kabi. 6.Sonning o‘ziga qo‘shiluvchi –inchi, -ov, -ala, -ta, -tacha, -lab,-larcha affikslari shakl yasovchilar bo‘lib, sonning bir turidan boshqa turini hosil qiladi. Son otga bog‘langanda ular orasida maxsus hisob so‘zlar, ya’ni numerativlar ishlatiladi. Numerativlar kilogramm, gramm, botmon, pud, so‘m, tiyin, dona, nafar, hovuch, qarich, kilometr, qadam, gektar, soat, minut, daqiqa, soniya singari ot turkumiga mansub so‘zlardan tashkil topadi.
1) miqdor son, 2) tartib son.
Miqdor sonlar ma’no jihatdan sanoq son, dona son, chama son, jamlovchi son, taqsim son kabi turlarga bo‘linadi. Ular quyidagi xususiyatlarga egaligi bilan o‘zaro farqlanadi: 1.Sanoq sonlar bir turdagi narsaning umumiy sanog‘i, sonning nomini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: bir, ikki, uch, to‘rt, besh. Sanoq sonlar numirativ so‘zlarsiz va numerativ so‘zlar bilan ishlatiladi: besh kishi, o‘n yil, uch qop un, o‘n olti tonna bug‘doy kabi. Sanoq sonlar numerativ so‘zlarsiz yoki numerativ so‘zlar bilan qo‘llanib, ko‘plik affiksini qabul qilganda chama, taxmin ma’nosini ifodalaydi: soat beshlar bo‘ldi, oradan uch kunlar o‘tdi. Xuddi shuningdek, ma’no sanoq sonlarning juftlanishi orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Darchadan besh-olti kishishi kirib keldi. Sanoq sonlarning ba’zi turlarigagina 3-shaxs egalik affiksi qo‘shilib, ularni otlashtirishi mumkin: Biri olim, biri muallim. Sanoq sonlar hech qanday affikssiz ham otga ko‘chishi mumkin. Masalan: qirq, yetti, yigirma kabi aza marosimlari nomi shular jumlasidandir. Barcha sanoq sonlar o‘rtasida bir soni alohida grammatik xususiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Uning bunday polisemantik xususiyati quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: a) bir soni ot oldidan kelib, gumon, noma’lumlik ma’nosini hosil qiladi: Bugun sizni bir kishi so‘rab keldi. Bir soni miqdor bildiruvchi so‘zlar oldida kelganda ham shunday ma’nolar hosil bo‘ladi: bir talay, bir necha, bir oz, bir qadar. b) holat ma’nosidagi fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib ma’noni kuchaytiradi: Mashina bir silkinib, to‘xtadi. Ertaga bir dam olmasam bo‘lmaydi. d) uyushiq bo‘laklar yoki sodda gaplarda biriktirvuchi bog‘lovchi vazifasini bajaradi: Xursandligidan bir kuladi, bir yig‘laydi. c) ayiruv-chegaralov yuklamasi vazifasini bajarishi mumkin: Mening ishonchim bir sensan. f) bir soni jo‘nalish, chiqish kelishigi affiksi bilan hamda –day, affiksi bilan qo‘llanganda ravishga ko‘chadi: birga ishlamoq, birdan kirib kelmoq, birday qaramoq.
Dona son hosil qiluvchi –ta affiksi numerativ so‘z o‘rnida ishlatiluvchi vosita sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi: Beshta qalam-besh dona qalam, to‘rtta talaba-to‘rt nafar talaba, yuzta qoramol-yuz bosh qoramol. Ba’zan dona sonlar fe’l oldidan kelib, hol vazifasini bajaradi: Uning bitta gapirib, o‘nta kuladigan odati bor. Boshqa miqdor sonlardan farqli ravishda, dona son hosil qiluvchi –ta affiksidan keyin ko‘plik ifodalovchi –lar affiksi hamda kelishik qo‘shimchalari qo‘shilmaydi. dona sonlar 1,2-shaxs birlikdagi egalik affiksi bilan ham deyarli qo‘llanmaydi. Faqat 3-shaxs egalik affiksini qabul qilib, otlashishi mumkin. Bunday holda dona sonlar turli kelishik affikslarini qabul qilishi va ot singari vazifalar bajarishi mumkin. Masalan: Birniki mingga, mingniki tumanga. 3.Taqsim sonlar narsaning miqdor jihatdan teng bo‘linganligini ifodalaydi. Taqsim son quyidagicha hosil bo‘ladi: a) sanoq songa - tadanqo‘shimchasini qo‘shish bilan: beshtadan, to‘rttadan; b) dona sonlarni takror qo‘llash orqali: ikkita – ikkita, to‘rtta – to‘rtta. Bunday holda takror qo‘llangan sonning ikkinchisiga –tadan affiksi qo‘shilishi ham mumkin: ikkita-ikkitadan kabi. Miqdor sonning bu turi numerativ so‘z bilan qo‘llanishi mumkin: ikki nusxadan, Besh donadan, yuz kelogrammdan. Taqsim sonlar boshqa miqdor sonlar kabi ot va ot vazifasidagi so‘zlar yoki fe’l oldidan kelib, narsa yoki harakatning miqdoriy belgisini ko‘rsatadi: Navbatda turganlar bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi. Taqsim sonlar ham boshqa son turlaridan farqli ravishda egalik, kelishik va ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qilmaydi. Demak, ular otlashmaydi. 4.Jamlovchi sonlar narsa miqdorini jamlab, to‘dalab ko‘rsatadi. Ular sanoq sonlarga -ov, -ala, -ovlon, -ovlashib qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi. Jamlovchi sonning –ov, -ovlon affiksli shakli har doim 1-shaxs birlik shakldan tashqari, barcha egalik affiksi bilan qo‘llanib, gapda ot vazifasida ishlatiladi. Shu bois sonning boshqa turlaridan farqli ravishda gapda sifatlovchi - aniqlovchi vazifasini bajarmaydi : Uchovining maqsadi bir. Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. Biroq –ala affiksli jamlovchi son ot oldidan kelib, sifatlovchi-aniqlovchi vazifasini bajaradi: Ikkala o‘rtoq bir bo‘lib ishga tushdilar. –ov, -ala, -ovlon affikslari bilan hosil bo‘ladigan jamlovchi sonlarning faol qo‘llanishi ikkidan yettigacha bo‘lgan sonlarda ko‘proq kuzatiladi. Jamlovchi sonning –ov, -ala affiksli shakliga kelishik affikslari 3-shaxs egalik qo‘shimchasidan keyin qo‘shiladi, -ala affiksli shakliga esa kelishik affikslari egalik affiksining 1-shaxslaridan boshqa turlaridan keyin qo‘shiladi va gapda ega, qaratqichli aniqlovchi va to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi: Ikkovi qadirdonlarcha ko‘rishdilar. Ikkalasining bo‘yi teng. Terimchilarning uchalasiga ham mukofot berildi. To‘rta-langizdan boshqa hamma yig‘ilishga qatnashdi. Bundan tashqari, jamlovchi son ov+la+sh+ib affiksi yordamida hosil bo‘luvchi shaklga ham ega. Bu affiks bilan shakllangan jamlovchi sonlar ko‘pincha fe’lga bog‘lanib, gapda hol vazifasida keladi: Uchovlashib ichkariga kirishdi.
Chama sonlar hisob so‘zlari bilan qo‘llanadi. Bunda chama ma’nosini hosil qiluvchi affikslar hisob so‘ziga qo‘shiladi: Maktab uzog‘i bilan yuz metrcha narida edi. Oradan bir yilcha vaqt o‘tdi. Chama sonning gapdagi vazifasi uning qaysi so‘z bilan birikishiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: a) ko‘pincha otga bog‘lanib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi: Kuzgacha besh-oltita ketmon ishdan chiqdi. (A.Q) b) fe’lga bog‘lanib hol vazifasini bajaradi: Ro‘zimat qorong‘ida ko‘ziga yigirma besh yoshlarda ko‘ringan edi. (A.Q.) v) otlashgan holda shaxs ma’nosini ifodalaydi va gapda ega, vazifasini bajaradi: bitta-yarimta sezgani yo‘qmi, degan o‘y bilan atrofga alangladi. (S. Ahmad)
turlaridan farqli ravishda hisob so‘zlari bilan qo‘llanmaydi. Tartib son yasovchi affikslar bir soniga qo‘shilganda «ilk», «dastlabki», «oldingi» kabi so‘zlar bilan sinonim bo‘ladi: Qishning birinchi kunlarida qor qalin yog‘di. Tartib son yasovchi affikslar ikki soniga qo‘shilganda «boshqa» so‘ziga ma’nodosh bo‘ladi: Endi masalaning ikkinchi tomoniga e’tibor qarataylik. Narsa, hodisalar tartibini ko‘rsatishda avval sanoq son undan so‘ng tartib son qo‘llaniladi: Bir tomonda sho‘x, ikkinchi tomonda kishining qalbini tirnaydigan katta ashula bo‘lmoqda. Tartib son ba’zan narsaning turi yoki navini ifodalash uchun ham xizmat qiladi. Bunda tartib son narsaning joylashish o‘rnini emas, aksincha, uning belgisi, xususiyati e’tiborga olinadi: U yettinchi chiroqni oldiga qo‘yib, erining to‘nini yelkasiga tashlaganicha o‘tirardi (S.Ahmad). Tartib sonlar narsaning miqdoriga ko‘ra belgisini ko‘rsatib, gapda sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi: Atirgullar, ko‘rkam karnaygullar, xil-xil gulbeorlar kuzning birinchi izg‘irinlarini pisand qilmaydi (O). Fe’l-kesimga bog‘lanib, gapda miqdor holi vazifasini bajaradi: Bunday go‘zallikni Abrorjonning birinchi ko‘rishi edi. Tartib son otlashadi. Ular otlashganda avval egalik qo‘shimchasi so‘ng kelishik qo‘shimchasi qo‘shiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi kabi vazifalar bajaradi: Ikki otliq ancha gaplashib turgandan keyin biri qishloq tomonga ketdi, ikkinchisi orqaga qaytdi. Tartib sonlar gap bo‘laklariga garammatik jihatdan bog‘lanmay, kirish so‘z vazifasida ham qo‘llanadi: Birinchidan, hali juda yoshsiz, ikkinchidan, bu vazifani uddalashga tajribangiz yetisharmikan.
Ravish hamisha tilshunoslikning muammoli masalasidan bo’lib kelgan. Uni o’rgangan olim V.V.Vinogradov «mustaqil so’zning hech bir guruhiga sig’may qolgan so’z ravish turkumiga yig’ilgan» deb haqqoniy baho bergan edi. Uning ma’no va vazifasi ot, sifat, son, olmoshga yaqin turishi arab va Yevropa tilshunosligida qayd etilgan. SHarq va g’arb tilshunosligi ravishni ma’no va vazifasi jihatidan emas, balki boshqa birortasiga xos bo’lmagan belgi – o’zgarmaslik belgisi bilan ismdan farqlaydi. Biroq o’zbek tili grammatik qurilishining tavsifiga bag’ishlab yozilgan ko’plab ilmiy adabiyot va darslikda ravishning o’zgarmaslik tabiati inobatga olinmagan. Tilshunoslar o’zbekcha ravishni rus tilidagi «narechie»ning muqobili sifatida talqin qilishgan, natijada [kecha], [kunduz], [tong], [oqshom] kabi payt oti, [atrof], [o’rta], [u yerda], [bu yerda], [old], [orqa] kabi o’rin oti, [oz], [mo’l], [butun], [to’la] kabi miqdor sifati, [keyin], [past], [baland], [yuqori] kabi o’rin sifati ravish turkumi doirasida o’rganilgan. «Asosan harakatning, qisman predmetning belgi, miqdor yoki holatini bildiruvchi o’zgarmas so’z» – ravishning so’z turkumi sifatidagi UGMsi.
1. Ravishlar turlanmaydi va tuslanmaydi. 2. Ravishlar ma’no jihatdan maxsus turlarga ajraladi. 3. Ravishlar tarkibiga ko‘ra tub va yasama bo‘ladi. 4. Ravishlar o‘ziga xos bo‘lgan yasalish (adverbializatsiya) tizimiga ega. 5. Ravishlar qisman darajalanish xususiyatiga ega. (sekin-sekinroq-juda sekin) 6. Ravish gapda asosan fe’lga bog‘lanib, ko‘pincha hol vazifasini bajaradi.
Ravish turkumini talqin qilishda o’zgarmaslik xususiyatini e’tiborga olish uning so’z turkumi sifatidagi xususiyatini belgilashda qator qarama-qarshilikka nuqta qo’yadi. Ilmiy manba, darslik va qo’llanmalarda [eng], [juda], [nihoyat], [g’oyat], [lang], [g’irt] kabi so’z kuchaytiruv ravishi deb qaraladi. Holbuki, bu shakllar ravish oldidan kelib belgi ma’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. SHuning uchun keyingi yillarda ayrim tadqiqotchilar bu unsurlarning ravish emasligini, chunki ravish kabi mustaqil lug’aviy ma’nodan xoliligini ta’kidlashib, kuchaytiruv yuklamaci sirasida o’rganish lozimligini uqtiradi.
Ravishlar ma’no jihatidan 5 xil bo‘ladi: 1. Holat ravishlari; 2. Miqdor ravishlari; 3. O‘rin ravishlari; 4. Payt ravishlari; 5. Sabab-maqsad ravishlari. Holat ravishlari ish-harakatning qay holatda bajarilganligini ko‘rsatadi. Savollari qanday?,qay holatda? Masalan, tez, bot, jadal, sekin, asta, qo‘qqisdan, to‘satdan, piyoda, zo‘rg‘a, nomiga(bajarmoq), jim, chindan, astoydil, arang, yayov, yana, qahramonlarcha, mardona, o‘z-o‘zidan, o‘zidan o‘zi, birga, birdan, mardlarcha, nari(dan) beri (bajarmoq), uzoqdan (gapni boshlamoq), bafurja(gaplashmoq). Holat ravishlari tarkibiga kirgan qo‘qqisdan, to‘satdan, birdaniga, birdan singari ravishlar harakatning kutilmagan paytda tez yuzaga kelganini ifodalaydi. Тo‘satdan ravishi ayrim shevalarda to‘sindan holida ham talaffuz qilinadi. Bunda u dialektal variant sanaladi. Miqdor ravishlari ish-harakatning miqdoriy darajasini ko‘rsatadi. Savollari: qancha?, qanchalab? Masalan, ko‘p, ancha, mo‘l, bir talay, oz, biroz, kam, sal, picha, qittay, eng, juda, ancha, bisyor, ko‘plab, behad, toza(maqtanmoq), nihoyatda, g‘oyatda, uzoq(taqillatmoq), shuncha, buncha. Buncha ravishini buncha olmoshidan farqlash kerak. Olmosh ma’nosidagi buncha so‘zi miqdor tushunchasiga ega. Masalan: Buncha gapni qayerdan topib yozding. Ravish ma’nosidagi buncha so‘zi esa vaqt o‘lchovi darajasi ma’nosini bildiradi. Masalan: Buncha kech qoldingiz4. O‘rin ravishlari ish-harakatning bajarilish o‘rnini ko‘rsatadi. Savollari: qayerga?, qayerda?, qayerdan?, qayoqqa? Masalan, oldinga, oldinda, oldindan, ilgari (yurmoq), olg‘a, chapda, o‘ngda, pastda, pastdan, tashqari(da), quyida, yaqinda (joylashgan), ichkari(da), uzoq(joylashgan), nari (turmoq), nari-beri (surmoq) uzoqdan (ko‘rinmoq). Payt ravishlari ish-harakatning bajarilish paytini ko‘rsatadi. Savollari: qachon?, qay vaqt? Masalan, avval, oldin, ilgari (bo‘lib o‘tmoq), keyin, so‘ng, hamisha, doimo, har doim, qishin-yozin, ertalab, kechqurun, indinga, uzoq(kutmoq), ba’zan, abadul-abad, yaqinda (ketmoq), bafurja(kelmoq), endi, hali, halitdan, hamon, hozir, hozircha, hanuz. Sabab ravishlari ish-harakatning bajarilishi sababini bildiradi. Savollari: nega?, nima uchun? Masalan, noiloj, noilojlikdan, chorasizlikdan, bekordan bekorga, chor- nochor Maqsad ravishlari ish-harakatning bajarilishi maqsadini bildiradi. Savollari: nega? nima maqsadda? Masalan, atay, atayin, ataylab, jo‘rttaga, qasddan, azza-bazza (maqsad). Eslatma! Yuqorida berilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilida ayrim ravishlar birdan ortiq ma’no guruhida uchraydi. Jumladan, yaqinda, ilgari ravishlari harakatning bajarilish payti yoki o‘rni ma’nolarini ifodalasa, uzoqdan, nari-beri ravishlari holat va o‘rin ma’nolariga, bafurja ravishi holat va payt ma’nolariga, uzoq ravishi esa matn mazmunidan kelib chiqqan holda, ham miqdor, ham payt, ham o‘rin ma’nosiga ega bo‘lishi mumkin. Ravishlar tuzilishiga ko‘ra 4 xil bo‘ladi. 1. Sodda ravish; 2. Qo‘shma ravish; 3. Juft ravish; 4. Takroriy ravish Taqlid o’zbek tilida bir guruhni tashkil etadi va mustaqil so’z sirasidan o’rin olgan. Buning bir nechta ilmiy asosi bor. Birinchidan, turkiy tillarda taqlid miqdoran ko’p va ma’no jihatdan rang-barang.
Taqlid – o’zbek tilining muhim ifoda vositasi. Ularning ifoda tomoni mazmun tomoni bilan tabiiy bog’lanishga ega. Bu quyidagi so’z qatorini qiyoslash asosida hosil bo’ladi: 1) taq-tiq/tuq-tuq/to’q-to’q/taq-taq; 2) liq-liq/luq-luq/lo’q-lo’q/laq-laq; 3) tirs-tirs/tars-tars/tars-turs; Ko’rinadiki, fonetik qiyofasi tor unli va qattiq undoshdan iborat bo’lgan taqliddagi belgi darajasi keng unli va qattiq undoshdan iborat taqlid ifodalagan belgidan past. Bu taqliddagi shakl va mazmunning tabiiy bog’lanishini ko’rsatadi. Taqlid jamiyatning har bir a’zosi tushunadigan turli ma’noga ega. Masalan, taq-tiq/tuq-tuq/to’q-to’q/taq-taq taqlidi orqasida nimadir yotgani va ma’lum bir borliq hodisasini ifodalayotgani shu til jamiyatining barcha a’zolari uchun tushunarli. Taqliddagi ma’noviy g’ayrioddiylik uni boshqa mustaqil so’z turkumidan ajratib turadi. Biroq ma’noviy g’ayrioddiylik faqat taqlidgagina xos emas. Buni olmoshda ham kuzatish mumkin. CHunki ularning ma’nosi faqat matn tarkibidagina anglashilib, shu boisdan «ichi bo’sh» so’z sifatida baholanadi. Ammo «ma’noviy bo’shlik» olmoshni mustaqil so’z sifatida qarashga monelik qila olmagan. Demak, bu nomustaqil so’z sifatida qarab kelingan taqlidning ham «mustaqillashuvi»ga to’siq bo’la olmasligi kerak. Taqlid morfologik jihatdan o’zgaruvchan, bu bilan to’la ma’nodagi mustaqil so’z bo’lgan ravishdan ham ustun turadi: odamlarning g’ovur-g’uvuri, eshikning taqir-tuquridan kabi.
Eslatma. Taqlid [etmoq, [demoq], [qilmoq] fe’li bilan kelganda qo’shma fe’l vujudga keladi: [guv-guv etmoq], [duv-duv qilmoq], [cho’lp-cho’lp qilmoq]. 6-seminar mashg‘ulot. Olmosh va uning grammatik xususiyatlari Reja. Olmoshning ishoraviy (deytik tabiati) Olmoshning umumiy xususiyatlari Olmoshning tasniflanishi. Anaforik va kataforik qo’llanilishi. Olmoshlar mustaqil so‘z singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat tushunchasini bildirmay, ular o‘rnida almashib keladigan, ularning mavjudligiga ishora qiladigan so‘zlardir. Masalan: men-shaxsga, nima-narsaga, shu, bu, o‘sha-belgiga, qancha, shuncha olmoshlari esa miqdor-ga ishora qilishi bilan o‘zaro farqlanadi. Olmoshlar aniq ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir. Ularning qanday ma’noda qo‘llangani matnda ishtirok etuvchi til birliklarining munosabatiga qarab oydinlashadi. Masalan: Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, gapidagi shunday olmoshi narsa belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun xizmat qilgan. Biroq, ba’zi olmoshlar, xususan, kim, men, sen, qanday olmoshlarini ot yoki sifat bilan almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar mustaqil so‘zlarning doimiy muqobili sifatida nutqning ixchamligi, qisqaligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi: 1. Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimiga ega emas. Ya’ni boshqa so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali sanoqli so‘z yasalishi mumkin: manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday. Shuningdek, olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib boshqa turkumga ko‘chadi: qayerda, ozmuncha, o‘zboshimcha. 2. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi: kimni, bizga, hech kimdan kabi. Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli fonetik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga kabi. 3. Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1) ot tipidagi so‘roq, bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi: kimi, nimasi, hech kimim, hech nimam, o‘zim, o‘zing, o‘zi, hammasi, barchasi kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq ishlatiladigan va sabab - maqsadni aniqlash uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb ishlatilmaydi; 3) u ko‘rsatish olmoshi va qaysi, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik affiksini, asosan, otlashganda qabul qiladi: qaysisi, unisi, kabi. 4. Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi (men+lar tarzida ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar qo‘shimachasi qo‘shilsa ko‘plik emas, hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi esa, bir so‘zlovchi va boshqalar, bir tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib, guruh ifodalash uchun xizmat qiladi: bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa quyidagicha ma’nolar hosil bo‘ladi: a) taxmin ifodalaydi: Soat nechalar bo‘ldi?; b) ma’no kuchaytiriladi: Qanchalar qiynaldim! d) "qadim","ancha vaqt" ma’nosini ifodalaydi: Qachonlardir bu yerlarda hayot qaynagan edi. 5. Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b) sifat vazifasidagi olmoshlar, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi olmoshlarga bo‘linadi: 1) men, sen, biz, siz, u, kim, nima, har kim, hamma, hech nima kabi ot vazifasidagi olmoshlar shaxs va narsaga ishora qilib, otlarga xos so‘z o‘zgartiruvchi-larni qabul qiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Biz abadiy bahormiz, biz insoniyat kelajagimiz. Har kimning o‘z kasbi o‘ziga aziz. Qadrdan do‘stlarning uchrashuvi barchani o‘ziga jalb etdi; 2) qanday, qaysi, bu, shu, shunday, allaqanday, qandaydir, ba’zi kabi olmoshlar belgiga ishora qilib, gapda sifatlar singari ot oldida keladi va sifatlovchi aniqlovchi, hol, kesim vazifasini bajaradi: kecha savollarni bo‘lib olgan ba’zi bolalar o‘qituvchini quvonib kutib oldi; 3) Necha, nechanchi, qancha, har qancha, bir Necha kabi olmoshlar sonlar kabi miqdor ifodalaydi va gapda ot oldida kelib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Biroq, olmoshlar hech qachon o‘zidan avval aniqlovchi olmaydi:Ro‘yxatga nechanchi o‘rinda yozildingiz? ; 4) Nega, qalay, qani kabilar harakat belgisini ifodalaydi va gapda hol vazifasini bajaradi: nega o‘qimaysan, nega javob bermaysan? Gapir! 6. Olmoshlar ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z sifatida ham ishtirok etadi: Kim ko‘p mehnat qilsa, u yaxshi yashaydi. Shuniunutmaslik kerakki, umidsizlik kishining hayotga bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi. 7.Olmoshlar ma’no xususiyatlariga ko‘ra 1) kishilik, 2) ko‘rsatish, 3) so‘roq, 4) o‘zlik, 5) belgilash, 6) bo‘lishsizlik,7) gumon kabi turlarga bo‘linadi Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi (pronominalizatsiya). Nutqda ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi o‘zgarib olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisaga pronominalizatsiya deyiladi (pronom - lotincha olmosh degan ma’noni bildiradi.) Masalan, odam, kishi, inson, nafas kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi. Boshqa turkumga mansub so‘zlarning olmoshga yaqinlashishi, asosan quyidagi holatlarda ko‘rinadi: 1) hech qanday affikslar olmay, asosiy morfema shaklida kelganda: Odamning ketgisi kelmaydi (mening ketgim kelmaydi). Yutuqlarni ko‘rib, quvonasan kishi. (Men quvonaman yoki... hamma quvonadi); 2) son turkumiga xos ayrim so‘zlar ko‘pincha III shaxs egalik affikslarining qo‘shilishi bilan olmoshga yaqinlashadi: Biri kitob o‘qmoqda, biri shaxmat o‘ynamoqda, boshqalari turli o‘yinlar bilan band (kimdir kitob o‘qiydi, kimdir shaxmat o‘yini bilan band). 7-seminar mashg'ulot. Kelishik kategoriyasi, uning umumiy grammatik ma'nosi va shakllar paradigmasi Reja Kelishik kategoriyasi haqida. Kelishik kategoriyasining umumiy grammatik ma'nosi va shakllar paradigmasi. Kelishik kategoriyasining mustaqil so’z turkumlarida voqelanish imkoniyatlari . Ot yoki otlashgan so'zlarning boshqa bir so'zga tobeligini ifodalaydigan kategoriyalar kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik ot bilan otni,ot bilan fe'lni yoki boshqa biror turkumdagi so'zni o'zaro ma'no sifatlarini ko'rsatib. shu so'zning gapdagi vazifasini belgilaydi. Otlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Shu boisdan kelishik qo'shimchalari turlovchi qo'shimchalardir Kelishik shaklidagi so'z boshqa so'zlar bilan grammatik aloqaga kirishadi. Kelishikli so'zning gapda biror gap bo'lagi vazifasida kelishi qaysi kelishik shaklida qo'llanishi bilan bog'liq. O'zbek tilida olti kelishik kategoriyasi mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo'nalish kelishigi, o'rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi. Har bir kelishikni aks ettiruvchi maxsus qo'shimchalar mavjud bo'lsa-da, bosh kelishikda bunday qo'shimcha yo'q. Shunga ko'ra bosh kelishikdagi so'z boshqa kelishiklardan farqli ravishda o'zi bog'langan so'zni o'ziga tobelaydi. Shuning uchun bosh kelishik asosiy kelishik. qolganlari esa vositali kelishikdir. Kelishik shakllarini olgan so'zlar boshqa so'zlar bilan quyidagicha bog'lanadi. Kelishiklar ot bilan otni bog'laydi. Ikromjonning yuragikuyardi. (S.A.) Kelishiklar ot bilan fe'lni bog'laydi. Aziz yelkasini qisdi.(O'.U.) Eshon boshini qimirlatdi Kelishiklar ot bilan boshqa so'zlarni ham o'zaro bog'laydi. lyul kunlarining birida. (A.Q.) Havfi umumiydan tashqari (P.Q.) va hokazo. Ot bilan otni bosh va qaratqich kelishiklari, ot bilan fe'l va boshqa turkumdagi so'zlarni bosh, tushum. jo'nalish, o'rin-payt, chiqish,ba'zan qaratqich (kunlarning biri mehnatning zo'ri) kelishiklari o'zaro bog'laydi. Bosh kelishik. Bosh kelishik shaxsni, predmetni narsa-hodisani nornini atab, kim? nima? so'roqlariga javob bo'ladi. Bu kelishikrung maxsus qo'shimchasi yo'q. Bosh kelishikdagi so'z boshqa so'zlarga hokim bol'ganligi sababli, gapda ega bo'lib keladi. Masalan. Otaqo'zi eshikni sharaqlatib yopib, uydan chiqdi. (O.Yo.). Bosh kelishikdagi so'z bundan tashqari boshqa bir qator vazifalarda keladi. Kesim bo'lib keladi, Siz sara dehqonmisiz. (T. Mai.) Bosh kelishikdagi ot izohlovchi bo'lib keladi. U yerda ham Mahamat chatoq hadeganda gapga ko'navermaydi. (O'.U.)San'atshunoslik doktori. professor Rasul Nuriddinov bugun ishdan juda yaxshi kayfiyatda qaytdi. (O'.Uo.) Undalma bo'lib keladi. Ha, qizim, birovni kutib turibsanmi?(OMJ.) Esingni yig', bolam, ona o'z bolasiga yomonlikni ravoko'rmaydi. (S. A.) Nominativ gap bo'lib keladi: Amakijon. Choy-poy ichib keting,amakijon!(O'.U.) Bosh kelishikdagi so'z ko'makchilar bilaii bog'lanib yokitakrorlangan holda kelib aniqlovchi, to'ldiruvchi, hoi vazifalarinibajaradi. Shu mehnat bilan yurtning muslikulini oson qilmoqchi(S. A.) To'lanboy Nizomjon ag'dargan yerga razm solib boshinisarak -sarak qilib qo'ydi. (S. A.) Bosh kelishikdagi ot sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi.Po'lat pichoq qinsiz qolmas. (Maqol.) Mehnat kuzagining to'yinfayzidan, qolmagan daryodil yerlar bebahra.(G'.G'.). Qaratqich kelishigi predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga qarashliligini bildiradi. Qaratqich kelishigi -ning qo'shimchasi bilan shakllanib kimning? nimaning so'roqlariga javob bo'ladi. Bu kelishikdagi so'z o'zi bog'langan so'zni o'ziga qaratadi, qaratilgan so'z egalik qo'shimchasini oladi: uyning oldi, tog'ning toshi kabi. Shuningdek, badiiy asarlarda bu kelishik qo'shimchasining -im shakli ham uchraydi. O'zbekiston Vatanim manim (A.O.) Tushum kelishigi. Shu kelishikdagi so'zdan anglashilgan harakatni o'zigaolgan predmetni ifodalaydi. Tushum kelishigidagi ot kimni? nimani? so'roqlariga javob bo'lib, -ni qo'shimchasi bilan shakllanadi. Masalan: Ikromjon eshikdan chehrasini ochjb kirdi. (S.A.) Mulla Fazliddin nuqul ovozini kamaytirib, qandaydir xabar sezib gapirmoqchi edi. (P.Q.) She'riy asarlarda tushum kelishigi qo'shimchasining -n, -in shakllari hamuchraydi. Masalan, Yulduzlar ertagin eshitib, o'zimni ko'klarda sezaman. (E.V.) Ko'chatlar qomatin eslatganidek, Nafasin ufurar tong otar eli. (G'. G'.) Tushum kelishgidagi so'z gapda vositasiz to'ldiruvchi bo'lib keladi. Masalan, odamzodning bisotida bu dardni yengillatadigan gap bormi? (S.A.) Tushum kelishigi ma "no va shakl jihatidan ikki xil: belgili tushum kelishigi, belgisiz tushum kelishigidan iborat. -ni keilshik qo'shimchasini olib kelgan shakli belgili tushum kelishigidir. Mashina keng maydonni bir aylanib, klub yoniga o'ng qo'lga burildi. (O.Yo.) Tushum kelishigi qo'shimchasi -ni mavjud bo'lmagan shakl belgisiz tushum kelishigidir. Belgisiz tushum kelishigitiagi ot fe'l kesimga bog'lanib keladi. Ular ma'no va grammatik jihatdan zich bog'langanligi uchun ularning orasiga boshqa so'z kiritib bo'lmaydi.Tushum kelishigi quyidagi holatlarda belgili shaklda keladi: Shu kelishikdagi so'z atoqli ot bo'lsa: Otaqo'zi Fazilatiniham, o'g'li Qodirjonni ham. qizi Latofatni ham odam qatoridako'rmaydi. (O.Yo.) Shu kelishikdagi so'z kishilik, o'zlik ko'rsatish olmoshlaribilan ifodalansa. Fazilat o'zini qo'yarga joy topolmay qoldi.(O.Yo.) Qizlarning ota-onasi bizni bu yerda olib qolmoqchi emas.(T. Mai.) Shu kelishikdagi so'z otlashgan bo'lsa. U o'zidan boshqanio'ylamaydigan bir xudbin ekan. (O.Yo.) Shu kelishikdagi so'z harakat nomi bilan ifodalansa.Manzura o'g'lidagi o'zgarishni sezib. xatosini tuzatmoqchi bo'ldi.(T. Mai.) Jo'nalish kelishigi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan ish-harakatning kimga? nimaga? tegishli ekanligini, ish-harakatning bajarilish vaqtini ifodalaydi. Masalan. bu uyni qishloq kutubxonasiga aylantirmoqchimiz. (O.Yo.) Haydar hovliga ki-rishga chog'lamb, usti boshini ko'zdan kechirdi. (T.Mai.) Oqshomga yaqin villaga Muzaffarxon bilan Gulzor begim kelishdi. (T.Mai.) Jo'nalish kelishigi -ga qo'shimchasi bilan shakllanib, k tovushi bilan tugagan so'zlarga qo'shilganda aytiladi va shunday yoziladi. Masalan, Inson ko'kka boqar doimo, Tintuv qilar ocmonni faqat. (E.V.) g' undoshi bilan tugagan so'zlarga qo'shilganda q aytiladi va shunday yoziladi.Qishloqqa kelganda uni ko'rmay, bir-ikki kun uning bog'ida bo'lib, tongotar suhb^tlar qunnay ketmas edi. (O.Yo.)Jo'nalish kelishigi qolgan barcha hollarda g yoziladi. So'zlar quyidagi ma'nolarni anglatib. turli sintaktik vazifalardakeladi.Harakatning bajarilishi uchun ishtirok etgan shaxs, predmetnianglatadi. Jo'nalish kelishigining bu ko'rinishi kimga? nimaga?so'roqlaridan biriga javob bo'lib, gapda to'ldiruvchi vazifasinibajaradi. Masalan, Bundan tashqari otalik muhabbatini vamas'uliyatini menga tashlab ketgan. (A.Q.) Ikki tomonda ikki o'q-yoyga o'xshab salohu kamonlarini taqib. bellarini siqib, bog'lab olganyigitlar o'z yuzboshilarini saqlab shay turardilar. Harakatning bajarilish o'rnini bildirib, qaerga? qaerda?so'roqlaridan biriga javob bo'lib, gapda o'rin holi vazifasida keladi.Masalan, Yulduzlarga kemalar yo'Uab, jonzod izlar cheksiz fazoda.(E.V.) Yozyovonga ikkoving komandirlik qilasan. (S.A.) Harakatning bajarilish vaqtini ifodalab qachon?qachongacha? so'roqlariga javob bo'ladi. Tushgacha uch yarimniyasab qo'yganbo'lsang, kechgacha yerni timdalab tashlamasang,deyman, - dedi Ikromjon.(S.A.) O'rin-payt kelishgi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet, ish-harakatning bajarilish o'mini, vaqtini bildiradi.O'rin -payt kelishigi -da qo'shimchasi bilan shakllanib, quyidagi ma'nolarni ifoidalaydi. 1 .Harakatning bajarilish o'rnini bildirib, qaerda? so'rog'iga javob bo'ladi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. Ko'chada tirik bir jon ko'rinmas, hammayoq jimjit. (O.Yo.) Besh yigit odamlarning ko'ziga tashlanmaslikka tirishib qishloqdan yakka-yakka chiqishdi-yu, to'qay ichida uchrashishdi. (P.Q.) 2. Harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon? so'rog'iga javob bo'ladi va gapda payt holi vasifasini bajaradi. Bobur bugun peshinda ishongan beklarini to'plab, mashvarat o'tkazdi. (P.Q.)U yolg'iz farzandim, qorong'u tunda dushman ko'payib ketgan shaharga chiqarislini istamas edi. (P. Q.) Harakatning bajarilishi uchun ob,yekt bo'lgan predmetnibildirib, nimada? so'rog'iga javob bo'ladi va gapda to'ldiruvchibo'lib keladi.Shunga qaraganda yovning rejalarida qandaydir biro'zgarish yuz bergan edi. (P.Q.) 3. Harakatning bajarilishi holatini ifodalab. qanday? qayholatda? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi va gapda ravish holivazifasida keladi. Haydar apil-tapil kiyinib ariqdan liatlab o'tdi-da,paxsa devor bo'ylab o'sgan olchalar panasida cholning hovlisigaqaradi. (O.Yo.) O'rin- payt kelishigi predmet ma'nosini bildirib kimga? nimada? so'roqlaridan biriga javob bo'lsa, gapda to'ldiruvchi, ish- harakatning bajarilish o'rni, payt holatini bildirib, qaerda? qancha? qanday? so'roqlariga javob bo'lsa hol vazifasida keladi, Chiqish kelishgi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmet ish-harakatning yuzaga chiqish o'rnini, vaqtini, sababini bildiradi. Chiqish kelishigi -dan qo'shimchasi bilan shakllanadi. Chiqish kelishigi shaklidagi so'z quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: 1. Ish-harakatning boshlanish o'rnini bildirib, qaerdan?so'rog'iga javob bo'ladi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. Derazamdan tushgan tola nur Somon yo'li kabi tovlanur. (E. V.) Klubdan chiqqan kishilar to'da-to'da bo'lib simyog'och tagida gaplashib turishibdi. (S.A.) 2. Ish-harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon?qachondan? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi va gapda payt holivazifasida keladi. Jannat hola kechadan beri supurgi tegmay ivirsibketgan uyni yig'ishtirayotgan edi. (S.A.) 3. Ish-harakatning bajarilishiga sabab bo'lgan vositani bildirib,kimdan? nimadan? so'roqlariga javob bo'ladi va gapdato'ldiruvchi vazifasida keladi. Ishlaydi. Bor kuchi bilan ishlaydi.Rohatidan kechadi, uyqusidan kechadi. (S.A.) Zuhrabegim xayolidan o'ziga tayanch izlar ekan yaqinda Buxoroni olib, endiSamarqandga qo'shin tortib kelishi kutilayotgan Shayboniyxonesiga tushdi. (P.Q.) Chiqish kelishigidagi so'z predmet ma'nosiga ega bo'lib, harakatning bajarilishiga sabab bo'Igan shaxsni. predmetni ifodalasa gapda to'ldiruvchi, o'rin-payt, holat ma'nolarini ifodalasa hol vazifasida keladi.
Kelishik kategoriyasi haqida. Kelishik kategoriyasining umumiy grammatik ma'nosi va shakllar paradigmasi. Kelishik kategoriyasining mustaqil so’z turkumlarida voqelanish imkoniyatlari . Kesimlik kategoriyasi. Gap bo’laklari Pm ma‘nosi bilan uzviy bog’liqdir. Shu boisdan gap bo’laklarini ko’rib o’tish bevosita gapning «jon»ini, markazini shakllantiruvchi vosita - kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma‘nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishimiz zarur. Zero, gap kengaytiruvchilari tushunchasi, ularni ajratish shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta‘minlovchi kesimlik kategoriyasi va uning ko’rsatkichlari, ifodalanish xususiyatlari bilan uzviy bog’liqdir. Shu sababli, gapning gapligini, ya‘ni bir nisbiy tugal fikrni, so’zlovchining hukmini, o’y-xayollarini boshqalarga yetkazishning, ular tomonidan to’g’ri anglanishining eng muhim omili - bu nutq bosqichida nutq sharoiti, lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasidir. Kesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor (T), so’zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati (M), zamon (Z) va shaxs-son (SH) ma‘nolaridan tarkib topadi. (Buni qisqacha shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik uchun keyingi o’rinlarda ana shu shartli qisqatmalardan foydalanamiz). Bu ma‘nolar yaxlit holda voqelangandagina ichki mazmun tomonini namoyon qila oladi. T, M, Z, Sh ma‘nolarining har biri alohida-alohida ravishda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, modal so’zlarda mayl (modallik) ma‘nosi bo’ladi. Kishilik olmoshlari va egalik qo’shimchalarida shaxs-son ma‘nosi yetakchilik qiladi. Tasdiq-inkor so’zlari (ha, yo’q) da bo’lishli-bo’lishsizlik (-ma, 0) da tasdiq-inkor ma‘nosi yorqin ifodalangan bo’ladi. Payt ravishlari, zamon otlari, shuningdek, o’rin-payt kelishigi shaklida, ravishdosh va sifatdoshlarda zamon ma‘nosi ifodalanadi. Lekin bularning barchasi alohida-alohida voqelanishlar bo’lib, kesimlik vazifasida yuzaga chiqishidan boshqa holatlarda yaxlit sistem tabiatga ega bo’lmaydi. Zero, kesimlik kategoriyasi mazkur alohida olingan kategoriyalarning yaxlitligi (sistemasi) dan iboratdir. Har qanday tizim o’z tarkibiy qismlarining oddiy yig’indisidan kattaroq butunlikdir. Chunki T,M,Z,SH, kategoriyalari kesimlik kategoriyasida birlashar ekan, bu butunlik tarkibiy qismlarida avval bo’lmagan, lekin sistema tashkil etganda tug’iladigan hodisalarni ham qamrab oladi. Masalan, o’tgan yili o’qimagan odam birikuvidagi o’qimagan so’z shaklining birikuvchisi o’tgan yili so’z kengaytiruvchisi (lekin gap bo’lagi emas) dir. U o’tgan yili o’qimagan gapidagi o’tgan yili so’z shakli gap bo’lagi (hol)dir. Demak,birinchi qurilmadagi kesimlik kategoriyasi azosi emas, shu boisdan uning birikuvchisi (o’tgan yili) gap bo’lagi emas. Ammo ikkinchi qurilmada -gan kesimlik kategoriyasini tarkibiy qismi bo’lib, uning birikuvchisi gap bo’lagidir. Gap kesimlik tarkibidagina gap bo’laklarini o’ziga tobelaydi. Bu uning butunlik tarkibida kasb etgan yoki namoyon bo’lgan belgisidir. Grammatik shakllangan gaplar. Grammatik shakllangan gaplarda kesimlik kategoriyasi shakli kesimlik qo’shimchalarining faqat o’zi bilan yoki bog’lama va kesimlik qo’shimchalari vositasida yasalishi mumkin. Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. O’zbek tilida kesimlik qo’shimchalari o’z voqelanishlari uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. Quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling: 1.Men kecha maktabga bordim 2. Yomg’ir yog’masa edi, ekin-tekin ishlarini saranjomlab olgan bo’lur edik. Birinchi gapning kesimi (bordim) o’z ma‘nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa, uchinchi gapdagi yog’masa edi, saranjomlab olgan bo’lur edik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma‘nolari uchun boshqa gaplar talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yog’masa edi kesimlaridan anglashilgan shart ma‘nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bo’lur edik kesimlari yordamida, saronjomlab olgan edik kesimning ma‘nosi esa undan oldindagi yog’masa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi va uchinchi gaplarning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gaplardagi kesimdan shart emas, balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: O’qituvchi kelsa. Yomg’ir yog’masa edi. Saranjomlab olgan bo’lur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qachon, boshqacha bo’lsa ham, ma‘nosini voqelantira olmaydi. Ma‘nosini yordamchisiz voqelantiradigan kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli(MKSH)deyiladi. Boshqa gaplarsiz, ya‘ni qurshovsiz o’z ma‘nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma‘no kelib chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli (NKSH) deyiladi. 
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni. “Hozirgi o‘zbek tili” fanini o‘rganuvchi talabalar auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash va tilshunoslikning amaliy masalalarni hal qilishda ko‘nikma hosil qilish uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra o‘qituvchilari rahbarligida, mustaqil ish bajaradilar. Bunda ular qo‘shimcha adabiyotlarni o‘rganib hamda Internet saytlaridan foydalanib referat va ilmiy doklad tayyorlaydi, amaliy mashg‘ulot mavzusiga doir uy vazifalarini bajaradi, ko‘rgazmali qurollar va slaydlar tayyorlaydi. Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanishga tavsiya etiladi: 1. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan mavzularini o‘rganish. 2. Tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruzalar qismini o‘zlashtirish. 3. Internet saytlaridan ma’lumotlarni tanlash va o‘zlashtirish. 4. Maxsus adabiyotlar bo‘yicha referat va konspektlar tayyorlash; Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorlanish. Seminar mashg‘ulotlariga tayyorlanish. Ilmiy ma’ruza tayyorlash. Slaydlar tayyorlash. Grafikli organayzerlar tayyorlash. Misollar to‘plash. Lingvistik masalalar tayyorlash. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida e’lon qilingan maqolalar ustida ishlash. “Til va adabiyot ta’limi” jurnalida e’lon qilingan maqolalar ustida ishlash. “Filologiya masalalari” jurnalida e’lon qilingan maqolalar ustida ishlash. Mavzu bo‘yicha Internet materiallari bilan tanishish. Mustaqil ta’lim mavzulari (60 соат (III-IV semestr)
TARQATMA MATERIALLAR Bilet N 1 1. Morfemika. Affiks morfemalarning turlari. 2. O‘zbek tilida troplar. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: to‘lishdi, vatandoshlarim, o‘zlashtirmoq
1) Qo‘shma so‘z; 2) Affiks; 3) Shakl yasovchi affiks; 4) Morf; 5) O‘zak. Amaliy savollar: 1. Predmetning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalovchi sonlar turi qanday nomlanadi? 2. So‘zning ma’noli qismlari, ularning turlari, so‘zning morfemik strukturasi bilan bog‘liq masalalar qaysi bo‘limda o‘rganiladi? 3 So‘z turkumlari, har bir turkumga xos grammatik kategoriyalar va grammatik shakllar qaysi bo‘limda o‘rganiladi? 4. Bir xildagi predmet yoki hodisalarning birini ajratib ko‘rsatuvchi otlar qanday nomlanadi? 5. Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi otlar qanday nomlanadi? Bilet N 2 1. O‘zbek tilida fe’l yasalishi. 2. Matn va uning turlari. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling:isrofgarchilik, chizmachilik, hosildorlik Tayanch tushunchalar: 1) Juft so‘zlar; 2) Takroriy so‘zlar; 3) Affiksatsiya usuli; 4) Yordamchi so‘zlar; 5) Qo‘shimchalar
1. Otning boshqa so‘zlar bilan sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar sistemasi qanday nomlanadi? 2. Predmetning belgisini bildiruvchi so‘zlar qanday nomlanadi? 3. Predmetning son-sanog‘ini bildirgan so‘z turkumi qanday nomlanadi? 4. Predmetlarni sanash, donalab ko‘rsatish va taqsimlash ma’nosini ifodalovchi sonlar qanday nomlanadi? 5. So‘zning ma’noli qismi haqidagi ta’limot qaysi? Bilet N 3 1. So‘zning grammatik qurilishi. 2. Gapning his-xayajonning ishtirokiga ko‘ra turlari. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: mo‘lchilik, loygarchilik, chorvachilik Tayanch tushunchalar: 1) Sintetik shakl; 2) Prefiks; 3) Grammatik ma’no; 4) O‘zak; 5) Yasama asos. Amaliy savollar: 1. Predmetning uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini anglatuvchi umumiy ma’nolar va ularni ifoda qiluvchi shakllar sistemasi qanday nomlanadi? 2. Predmetning uch shaxsdan biriga mansubligini ko‘rsatuvchi morfema qanday nomlanadi? 3. So‘z yasashning biror usuli bilan hosil bo‘lgan sifatlar qanday nomlanadi? 4. Predmetlarda belgining ortiq - kamligi jihatidan farqlanishi qanday nomlanadi? 5. Predmetlarning hisobini ko‘rsatuvchi so‘zlar qanday nomlanadi? Bilet N 4 1. Sifatlarda daraja kategoriyasi. 2. O‘zbek tilida ko‘chimlar. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: tayyorgarchilik, o‘rtoqchilik, ozchilik Tayanch tushunchalar: 1) Oddiy daraja; 2) Unumli so‘z yasovchilar; 3) Derivatsiya; 4) Orttirma daraja; 5) Leksik vosita Amaliy savollar: 1. Bir turdagi predmetning o‘zini bildiruvchi otlar qanday nomlanadi? 2. O‘z holicha ko‘plikni ifodalovchi otlar qanday nomlanadi? 3.Otlarda oppozitsiya holida bo‘lgan birlik va ko‘plik ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar sistemasi qanday nomlanadi? 4. Daraja ifodalovchi vositalarga ega bo‘lmagan sifatlar darajasi qanday nomlanadi? 5. Belgining oddiy holatdagidan kuchsizligini bildiruvchi sifatlar darajasi qanday nomlanadi? Bilet N 5 1. O‘zbek tilida nutq uslublari. 2. O‘zbek tilida fe’l yasalishi. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: foydalanmoq, allalamoq, tumanli.
1) Affiksatsiya usuli; 2) Kompozitsiya usuli; 3) Murakkab affikslar; 4) Derivatsiya; 5) Yasama fe’l Amaliy savollar: 1. So‘zning obyektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat haqidagi ma’lumot qanday nomlanadi? 2. Kompozitsiya usuli bilan hosil qilingan so‘z qanday nomlanadi? 3. So‘zning grammatik turkumlari va morfologik kategoriyalarni o‘rganuvchi bo‘lim qanday nomlanadi? 4. Harflarning muayyan tartibda joylashtirilgan yig‘indisi nima deyiladi? 5. Yozma nutqning qonun-qoidalarini o‘rganuvchi bo‘lim qanday nomlanadi? Bilet N 6 1. O‘zbek tilida mustaqil so‘zlar. 2. Leksikografiya. Lug‘at va uning turlari. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: maqtanganlar, muvofiqlashtirmoq, sersuvroq
1) Ot turkumi; 2) Xususiy lug‘at; 3) Imlo lug‘at; 4) Grammatik va leksik ma’no; 5) Fe’l Amaliy savollar: 1. So‘zga affiks qo‘shish bilan yangi so‘z hosil qilish qanday nomlanadi? 2. Biror narsa, belgi yoki harakatning nomini o‘zaro o‘xshashligi bo‘lgan boshqa narsa, belgi yoki harakatga ko‘chirish qanday ma’no ko‘chishi sanaladi? 3. Narsa, belgi va harakatlar o‘rtasidagi aloqadorlik asosida nom ko‘chishi qanday yuritiladi? 4. Birdan ortiq o‘zakni qo‘shish orqali yangi so‘z yasash qanday nomlanadi? 5. Juda ko‘p miqdorda yangi so‘zlar yasashda xizmat qiluvchi affikslar qanday nomlanadi? Bilet N 7 1. Otlarda kelishik kategoriyasi. 2. Orfografiya qoidalari. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: bilimdonlar, bexabar, yaxshilikni
1) Doimiy kategoriya; 2) Qaratqich kelishigi; 3) Sifat; 4) Kompozitsiya usuli; 5) Affiksatsiya usulida so‘z yasash. Amaliy savollar: 1. Tildagi bir ma’nolilik hodisasi nima deyiladi? 2. Tildagi ko‘p ma’nolilik hodisasi qanday nomlanadi? 3. Juda kam miqdorda so‘z yasashda xizmat qiluvchi affikslar qanday nomlanadi? 4. O‘z xususiyati bilan affikslarga juda yaqin turuvchi so‘z affikslar qanday nomlanadi? 5. So‘zning semantik strukturasi va u bilan bog‘liq hodisalarni o‘rganuvchi soha nima deyiladi? Bilet N 8 1. O‘zbek tilida so‘z yasalishi. 2. O‘zbek tilida grammatik vositalar. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: nodonlar, go‘zallikning, qarsaklar
1) Unumsiz so‘z yasovchilar; 2) Fonetik usul; 3) Derivatsiya; 4) Yordamchi so‘zlar; 5) Abbreviatsiya usuli. Amaliy savollar: 1. Tarkibida so‘z yasovchi affiks ishtirok etgan yoki ikki va undan ortiq mustaqil o‘zakning birikuvidan hosil bo‘lgan so‘z qanday nomlanadi? 2. Fonetik o‘zgarish natijasida hosil bo‘lgan so‘z qanday nomlanadi? 3. Butun va bo‘lak munosabati asosida yangi ma’no hosil qilish qanday yuritiladi? 4. Bajaradigan vazifasidagi birlik asosida nom ko‘chishi nima deyiladi? 5. So‘z ma’nosi o‘zgarishi natijasida hosil bo‘lgan so‘z qanday nomlanadi? Bilet N 9 1. O‘zbek tilida ot yasalishi. 2. Son so‘z turkumi 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: balandlikdan, savdogarchilik, darsliklar
1) Affiksatsiya usuli; 2) Abbreviatsiya usuli; 3) Tartib son; 4) Kompozitsiya usuli; 5) Aralash son Amaliy savollar: 1. Fonetik strukturasida ma’lum tovushi farqli, lekin talaffuzi bir xil bo‘lgan so‘zlar qanday nomlanadi? 2. Affikslarning shaklan har xil, umumiy ma’nosi bir xil bo‘lish hodisasi qanday nomlanadi? 3. Affikslarning qarama-qarshi ma’no bildirish hodisasi qanday nomlanadi? 4. SHakli va talaffuzi bir xil bo‘lgan so‘zlar qanday nomlanadi? 5. Turli so‘z turkumlari doirasida omonim bo‘lgan so‘zlar qanday nomlanadi? Bilet N 10 1. O‘zbek tilida ravish yasalishi. 2. Affiksal polisemiya,omonimiya va sinonimiya. 3. Berilgan so‘zlarni so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qiling: shirinliklar, xo‘plam, dehqonchilik
1) Omomorfema; 2) Affiksatsiya usuli; 3) Sinonim qo‘shimchalar; 4) Qo‘shma ravish; 5) Kompozitsiya usuli. Amaliy savollar: 1. Yozilishi bir xil bo‘lgan so‘zlar qanday nomlanadi? 2. Fonetik strukturasi boshqa-boshqa, talaffuzda o‘xshash,yaqin bo‘lib qoladigan so‘zlar qanday nomlanadi? 3. Ma’lum so‘z turkumidagi biror grammatik kategoriyaga xos shakl yasovchi affikslar qanday nomlanadi? 4. Ma’nosi o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan, har xil affikslarning shaklan bir xil bo‘lishi qanday nomlanadi? 5. Tovushning yozuvdagi ifodasi nima? MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Morf va morfema munosabati. 2. Morfemalarning turlari haqida ma’lumot. 3. O‘zak morfema haqida ma’lumot 4. O‘zak morfemaning affiksal morfemalardan farqi? 5. Affikslarning vazifasiga ko‘ra turlari. 6. So‘z yasovchi va shakl yasovchi affikslar munosabati. 7. Shakl yasovchi affikslarning turlari. 8. Sodda va murakkab affikslar. 9. Affikslarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. 10. Omonim affikslar haqida ma’lumot. 11. Sinonim affikslar haqida ma’lumot. 12. Antonim va polisemantik affikslar haqida ma’lumot. 13. Grammatika nima? 14. Grammatik ma’no haqida ma’lumot. 15. Grammatik ma’no ifodalashning qanday vosita va usullarini bilasiz? 16. Grammatik shakl haqida ma’lumot 17. Grammatik shaklning qanday ko‘rinishlari bor? 18. Grammatik kategoriya (ko‘rsatkich) nima? 19. So‘zning sintetik shakli haqida ma’lumot. 20. So‘zning analitik shakli haqida ma’lumot. 21. Juft va takroriy shakl nima? 22. Nol ko‘rsatkichli shakl haqida ma’lumot. 23. Tub so‘z haqida ma’lumot. Yasama so‘z haqida ma’lumot. So‘z yasalishi haqida ma’lumot. So‘z yasashning qanday usullarini bilasiz? Affiksatsiya usuli bilan so‘z yasalishi haqida ma’lumot. Kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishi haqida ma’lumot. Abbreviatsiya usuli bilan so‘z yasalishi haqida ma’lumot. Qisqartma otlar qanday ko‘rinishlarga ega? So‘z yasalishining boshqa turlari haqida ma’lumot. So‘zlarni turkumlarga ajratishda qanday tamoyillarni bilasiz? So‘zlarni turkumlarga ajratishda nimalar asos qilib olinadi? Ismlar deganda qaysi turkumlar tushuniladi? O‘zgarmas so‘zlar deganda qaysi turkumlar tushuniladi? So‘z turkumlari haqida ma’lumot. Ot so‘z turkumi haqida ma’lumot. Otning leksik-semantik xususiyatini izohlang. Otning morfologik xususiyatini sanang. Otning sintaktik xususiyatlarini izohlang. Otning qanday ma’no turlari mavjud? Atoqli va turdosh otlar haqida ma’lumot. Aniq va mavhum otlarning farqi nimada? Yakka va jamlovchi otlar haqida ma’lumot. Otlarda son kategoriyasi nimani bildiradi? Birlik shakl haqida ma’lumot Ko‘plik shakl haqida ma’lumot Qanday otlar birlik va ko‘plik son shakliga ega? Otlarda ko‘plik ma’nosi qanday usullar bilan ifodalanadi? Faqat birlik son shaklida qo‘llanadigan otlarni sanang. Ko‘plik qo‘shimchalarining ma’no xususiyatlari haqida ma’lumot. Otlarda egalik kategoriyasini haqida ma’lumot. Affikslarda sinkretizm hodisasi. Otlarda egalik qo‘shimchalari qo‘shimchalari qo‘shilganda, qanday tovush o‘zgarish hodisalari yuz berishini tushuntiring. Otlarning kelishik kategoriyasi haqida ma’lumot. Bosh kelishikning ma’nosi, shakli va vazifasini tushuntiring. Qaratqich kelishik ma’nosi, shakli va vazifasini ayting. Tushum kelishik ma’nosi, shakli va vazifasini ayting. O‘rin-payt kelishikning ma’nosi shakli va vazifasini izohlang. Chiqish kelishikning ma’nosi, shakli va vazifasini izohlang. Ot qaysi so‘z yasash usullari bilan yasaladi? Affiksatsiya usuli bilan ot yasash haqida ma’lumot. Ot yasovchi qo‘shimchalari qanday guruhlarga ajratiladi? Kompozitsiya usuli bilan ot yasash haqida ma’lumot. Abbreviatsiya usuli bilan qanday otlar yasaladi? Otlarning lug‘aviy shakllari haqida ma’lumot. Otlarning lug‘aviy shakllari orqali qanday ma’nolar ifoda qilinadi? Mavhum otlar haqida ma’lumot. Sifat turkumi haqida ma’lumot. Sifatning qanday ma’no turlari mavjud? Asliy va nisbiy sifat haqida ma’lumot. Sifatning belgini darajalab ifodalashiga ko‘ra qanday turlarini bilasiz? Oddiy, qiyosiy va orttirma daraja haqida ma’lumot. Sifatning otlashuvi va otga ko‘chishi haqida ma’lumot. Sifat qanday usullar bilan yasaladi? Son turkumi haqida ma’lumot. Sonlar qanday ifodalanadi? Son qanday leksik-grammatik xususiyatlarga ega? Bir sonining o‘ziga xos xususiyatlarini izohlang. Miqdorni butun va qismlarga ajratib ifodalashga ko‘ra sonning turlari bor? Son ma’no jihatdan qanday turlarga bo‘linadi? Tartib son ifodalaydigan ma’nolarni izohlang. Hisob so‘zlar qanday o‘lchov birliklarini bildiradi? Olmosh va uning xususiyatlari. Olmoshning ma’no turlari haqida ma’lumot. Fe’l so‘z turkumining xususiyatlari. Fe’l zamonlari shakllari. Fe’l nisbatlari turlari. Ko‘makchi fe’llarning ma’no xususiyatlari. Bog‘lovchi haqida ma’lumot. Sof va vazifadosh ko‘makchilar. Yuklamaning ma’no jihatdan turlari. Modal so‘zlar. Undov so‘zlar haqida ma’lumot. Taqlid so‘zlarning grammatik belgilari. NAZORAT UCHUN SAVOLLAR (JN, ON, YN) 1. Morf va morfema munosabati. 2. Morfemalarning turlari haqida ma’lumot. 3. O‘zak morfema haqida ma’lumot. 4. O‘zak morfemaning affiksal morfemalardan farqi? 5. Affikslarning vazifasiga ko‘ra turlari. 6. So‘z yasovchi va shakl yasovchi affikslar munosabati. 7. Shakl yasovchi affikslarning turlari. 8. Sodda va murakkab affikslar. 9. Affikslarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. 10. Omonim affikslar haqida ma’lumot. 11. Sinonim affikslar haqida ma’lumot. 12. Antonim va polisemantik affikslar haqida ma’lumot. 13. Grammatika nima? 14. Grammatik ma’no haqida ma’lumot. 15. Grammatik ma’no ifodalashning qanday vosita va usullarini bilasiz? 16. Grammatik shakl haqida ma’lumot. 17. Grammatik shaklning qanday ko‘rinishlari bor? 18. Grammatik kategoriya (ko‘rsatkich) nima? 19. So‘zning sintetik shakli haqida ma’lumot. 20. So‘zning analitik shakli haqida ma’lumot. 21. Juft va takroriy shakl nima? 22. Nol ko‘rsatkichli shakl haqida ma’lumot. 23. Tub so‘z haqida ma’lumot.
A) mustaqil so‘zlar B) yordamchi so‘zlar C) undov va taqlid so‘zlar D) mustaqil,undov va taqlid so‘zlar
A) -lik, -chilik, -at, -ot B) -lik va -chilik C) -li va -lik D) -li, -lik, -chilik
A) kuch-qudrat B) sevgi-muhabbat C) yuz-aft D) A va B 4. Sifat turkumiga oid so‘zlar asosida paydo bo‘lgan atoqli otlar qatorini ko‘rsating. A) Turg‘un, Ozoda, Muqaddas B) Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon C) Ra’no, Muhabbat, Mamlakat D) Mars, Yupiter, Merkuriy 5. Qismlari turdosh otlardan bo‘lgan qo‘shma otlar qatorini aniqlang. A) tovoq-qoshiq, ko‘rpa-yostiq, o‘g‘il-qiz B) laylakqor, oybolta, o‘qilon C) kungaboqar, beshiktervatar, molboqar D) achchiqtosh, sassiqpopishak, qoraqurt 6. -gina qo‘shimchasi qaysi turkumga oid so‘zlarga qo‘shilib, ma’noni kuchaytirish, erkalash, ta’kidlash uchun ishlatiladi? A) ot, ravish, sifat B) ot, sifat, ravish, fe’l C) faqat otlarga D) ot, sifat 7. Xalq istagi ozod bo‘lsin bu o‘lka, Bitsin uning boshidagi ko‘lanka, Yo‘qlikni-da, ochlikni-da yo‘q etar O‘z yurtini har narsaga to‘q etar. Mavhum otlarni toping. A) o‘lka, ko‘lanka B) yo‘q, to‘q C) yo‘qlik, ochlik D) yurt
A) tuzdon, karkidon, ochiq C) supurgi, qatiq, qipiq B) kiyim, kurak, qirg‘ich D) qultum, uzun, xum 9. Mavhum ot yasovchi qo‘shimchani toping A) -chi B) -k, -ak C) -gich D) -lik
Baytdagi so‘zlarning nechtasi ot turkumiga mansub? A) 7 tasi ot B) 5 tasi ot C) 4 tasi ot D) 6 tasi ot
A) yulduzcha, archa, cho‘pchak B) tugunchak, qo‘zichoq, kuyunchak C) qizaloq, yalinchoq, qo‘g‘irchoq D) kelinchak, bo‘taloq, kitobcha
A) ko‘kimtir B) kul rang C) kuydi-pishdi D) tungi 13. Taqlid so‘zdan yasalgan sifatlar berilgan qatorni toping. A) yaltiroq, yarqiroq, so‘lqildoq B) jizza, qahqaha, sharshara C) do‘rildoq, chiyildoq, likildoq D) qalbaki, xomaki, dahanaki
A) borma, suzma, qaynatma B) iliq, qiliq, baliq C) qo‘zichoq, sersuv, bolali D) qochoq, topqir, maqtanchoq 15. Sifat+ot ko‘rinishdagi qo‘shma sifatlar berilgan qatorni belgilang A) sovuqqon, balandparvoz C) dunyoqarash, toshbag‘ir B) kamgap, kamquvvat D) beshqarsak, beshotar 16. Quyidagi xususiyatlarning qaysi biri otlashgan sifatlarga xos emas? A) Otga xos ko‘plik qo‘shimchasini qabul qiladi B) otga xos egalik qo‘shimchasini qabul qiladi C) otga xos yasovchi qo‘shimchalarni qabul qiladi D) gapda otga xos barcha sintaktik vazifalarni bajara oladi 17. Qaysi gapda sifat otlashmagan? A) Axir, musulmon odamman, aylanay! - dedi Hoji xola. B) Kambag‘alni tuyaning ustida it qopar. C) Musofirga yo‘l ko‘rsatib, suv berish savob. D) Tong otishiga yaqin uch yarim sotixcha joyning past-balandini tekislab bo‘lgandi. 18. Jamlovchi son qaysi qatorda qo‘llangan? A) So‘rining shundoq yoniga ikki dona olma tushibdi B) Saida uyiga kech soat o‘n birlarda qaytdi C) Shunday qilib, to‘rtala nomzod ham ro‘yxatda qoldi. D) Patnisda to‘rtta kulcha, ikki bosh qizil chillaki va bir bosh oq uzum bor edi 19. Butunning qismini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlar berilgan qatorni toping. A) nafar, bosh, nusxa C) chaqmoq, luqma, shingil B) siqim, to‘da, botmon D) shingil, quloch, kun 20. Qaysi gapda kasr son mavjud emas? A) Ikki yorti-bir butun. B) Qizaloq yarim tishini ko‘rsatdi. C) Bu yarim yo‘lda yodiga tushdi. D) Anvar Sobirga oltita qo‘ydan bittasini berdi.
A) Onasi tokchadagi yettinchi lampani yoqdi. B) Ukam beshinchi sinfda o‘qiydi. C) Yettinchilar shanbalikka chiqdilar. D) Beshinchi, oldinga o‘t!
A) hamma B) butun C) yalpi D) Berilganlarning barchasi olmosh turkumiga oid so‘zlardir
qo‘shimchalari bo‘lishi shart? A) kishilik olmoshlarida D) belgilash olmoshlarida B) o‘zlik olmoshlarida C) ko‘rsatish olmoshlarida 24. Kishilik olmoshlari quyidagi qo‘shimchalardan qaysi birini odatda olmaydi? A) so‘z yasovchi qo‘shimchalarini B) kelishik qo‘shimchalarini C) egalik qo‘shimchalarini D) ko‘plik qo‘shimchasini
A) tovush tushishi B) tovush orttirilishi C) tovush almashishi D) A va B 26. II shaxs qaratqichli birikma o‘rnida olmosh qatnashgan gapni aniqlang A) Kaminaning ham sizga aytolmagan gaplari bor edi B) Biz mana shunday muvaffaqiyatlarga erishdik C) O‘zlarining ham fikrlarini eshitsak yomon bo‘lmasdi D) Sening irodang mustahkam emas 27. Qaysi olmoshlar juft holda ham ishlatilishi mumkin? A) ko‘rsatish, so‘roq, belgilash olmoshlari B) kishilik, so‘roq, va belgilash olmoshlari C) so‘roq va belgilash olmoshlari D) kishilik va ko‘rsatish olmoshlari 28. O‘tgan zamon davom fe’li qaysi qatorda qo‘llangan? A) Gimnastika badan g‘uborini tozalaydi B) Bu shovqin-suron hech nimani isbotlamadi C) Cho‘lning taqir betida bir parcha qor ko‘rinmas edi D) Bu institutning dovrug‘ini ko‘p eshitganman 29. Shart maylidagi fe’llar "kerak" so‘zi bilan birga qo‘llanganda qanday ma’noni anglatadi? A) istak ma’nosini B) maslahat ma’nosini C) faraz ma’nosini D) bajarilishi shart bo‘lgan ish harakatni
A) o‘zlik nisbatda B) birgalik nisbatda C) majhul nisbatda D) aniq nisbatda
A) Mening ko‘zlarim yaxshi ko‘radi. B) Ularni uzoqdan ko‘rdim. C) Yaxshi ko‘rmoq ayb emas. D) Salima qizini ovutish maqsadida qo‘lga olib ko‘rdi.
Ushbu gaplardagi fe’llarda qo‘llangan -ish qo‘shimchasi haqidagi qaysi hukm to‘g‘ri? A) 1 - gapda harakat nomi, 2 - gapda birgalik nisbat shaklini hosil qilgan B) har ikkala gapda birgalik nisbat shaklini hosil qilgan C) har ikkala gapda harakat nomi shaklini hosil qilgan D) 1 - gapda birgalik nisbat, 2 - gapda harakat nomi shaklini hosil qilgan 33. Fe’l shakllaridan qay biri zamon va shaxs-sonni ko‘rsatmaydi? A) Harakat tarzi shakli C) sifatdosh B) harakat nomi D) ravishdosh
A) Mashina maydonning o‘rtasida turibdi B) Majnuntolning kokillari osilib, yo‘lni to‘sib turibdi C) Lug‘at kitobi stol ustida turgan edi D) Savolga turib javob berdi
A) Bobur gulni yana bir hidlab, boshidagi sallasining qatiga qistirib qo‘ydi. B) Tog‘ga chiqqach, osmonning pasttigini his qildi. C) Murodxonlarnikiga qarab sekin yo‘lga tushdim. D) Gapni bilib-bilmay gapirmaslik kerak.
A) ravishdosh B) sifatdosh C) harakat nomi D) A va B 37. Qaysi qatordagi qo‘shma fe’llar qo‘shib yoziladi? A) yiqila/yozdi, yoza/berdi B) sotib/oldi, olib/qo‘ydi C) taklif/qildi, bayon/etdi D) Qo‘shma fe’llar doimo ajratib yoziladi.
A) Bo‘sh-bayov ekansizlar. Jilla bo‘lmasa, mol-mulkni o‘z qo‘llaringga o‘tkazib ololmadinglar. B) Lenada zolim podsho ishchilarni qoniga bo‘yagan edi. C) Anvar yugurib borib, Alimardonning yoqasidan oldi: -Shunaqa narsa bilan hazil qiladimi, odam? D) Oyimxonni chaqiradilar. Hamma shu yerda, faqat sizni kutishadi.
A) aniq nisbat B) o‘zlik nisbati C) majhul nisbat D) orttirma nisbat
A) o‘qisam, borsak, ko‘rmasa B) bildirmoqchi, chaqirmoqchiman, ishlamoqchisiz C) ishlay, boraylik, aytsin D) isidi, ketadi, o‘qiyapti
A) majhul nisbat C) o‘zlik nisbat B) aniq va birgalik nisbat D) orttirma va majhul nisbat 42. Berilgan yordamchi fe’ldan qaysi biri deyarli barcha fe’llar bilan qo‘llana oladi? A) boshla B) yubor C) tashla D) tushdi 43. -lan, lash qo‘shimchalari ... A) otdan fe’l yasaydi. B) sondan fe’l yasaydi. C) o‘zlik va birgalik nisbatlarini hosil qiladi D) A va B 44. Qaysi gapda I shaxs ko‘plikdagi fe’l II shaxs ko‘plikdagi fe’lni ham ifodalashi mumkin? A) Xo‘sh, endi bunga nima desiz? B) Qani, endi ishga tushaylik. C) Eh, do‘stim, bizdek bo‘lishing uchun ko‘p ishlashing kerak. D) Biz bu masalani boshqacha usul bilan hal qildik.
A) -tir,-giz,-ish,-il,-sat C) -ir,-iz,-ar,-t,-dir B) -in,-ish,-iz,-ir,-sa D) -t,-gaz,-sh,-qaz,-il
A) qizarmoq, g‘azablanmoq B) uhlamoq, o‘kinmoq C) o‘tmoq, quvonmoq D) sug‘ormoq, yasharmoq
A) birdan bir, uchma-uch B) so‘zma-so‘z, ustma-ust C) dam-badam, boshma-bosh D) ko‘pdan ko‘p, yangidan yangi 48. Holat ravishi qaysi gap tarkibida qo‘llangan? A) G‘ulomjon otasi yonida turib atrofga qaradi B) Kechagi topshiriq o‘z vaqtida bajarildi C) Oyqiz uning qo‘qqisdan g‘oyib bo‘lgani to‘g‘risida o‘ylab, vahimaga tushdi D) Sayohatchilar yuqoriga ko‘tarilib, qarag‘ayzor va archazorga yetdilar 49. Yigitning ko‘ngli tinchidi va aybdorlarcha tabassum bilan qizga qaradi Ushbu gapda "aybdorlarcha" so‘zi qaysi so‘z turkumiga mansub? A) olmosh B) sifat C) ravish D) ot 50. Chang va tutundan mashina va odamlar zo‘rg‘a ko‘rinar edi. Ushbu gapda qo‘llangan ravishning turini aniqlang. A) holat ravishi B) payt ravishi C) daraja-miqdor ravishi D) sabab ravishi
Klaster metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo‘lib, u ta’lim oluvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o‘ylash va fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g`oyalar o‘rtasidagi aloqalar fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. «Klaster» metodi aniq obyektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog`liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning ta’lim oluvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg`ulotlarda ushbu metod guruh a’zolari tomonidan bildirilayotgan g`oyalarning majmui tarzida nomoyon bo‘ladi. Bu esa guruhning har bir a’zosi tomonidan ilgari surilayotgan g`oyalarni uyg`unlashtirish hamda ular o‘rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi. Klaster (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shaklidir. Stil g‘oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Klaster” metodi puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosidan tashkil etiladigan mashg‘ulot jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlar va o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmuyi tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. Grafik organayzerning turi, ahamiyati va xususiyatlari: bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo‘yicha yangi o‘zaro bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi. O‘quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi: 1) o‘quvchilar klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog‘oz varag‘ining o‘rtasiga asosiy so‘z yoki 1-2 so‘zdan iborat bo‘lgan mavzu nomi yoziladi; 2) birikma bo‘yicha asosiy so‘z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so‘z va takliflar kichik doirachalar “yo‘ldoshlar” yozib qo‘shiladi. Ularni “asosiy” so‘z bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi. Bu “yo‘ldoshlarda” “kichik yo‘ldoshlar” bo‘lishi mumkin. Yozuv ajratilgan vaqt davomida yoki g‘oyalar tugagunicha davom etishi mumkin. 3) muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar. Klasterni tuzish qoidasi: 1. Aqlingizga nima kelsa, barchasini yozing. G‘oyalarning sifatini muhokama qilmang faqat ularni yozing. 2. Xatni to‘xtatadigan imlo xatolariga va boshqa omillarga e’tibor bermang. 3. Ajratilgan vaqt tugaguncha yozishni to‘xtatmang. Agarda aqlingizda g‘oyalar kelishi birdan to‘xtasa, u holda qachonki yangi g‘oyalar kelmaguncha qog‘ozga rasm chizib turing. 
INSERT JADVALI Insert jadvali grafik organayzeri o‘zlashtirilishi ko‘zda tutilgan yangi mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning muayyan tushunchalarga egaliklarini aniqlash va ularda matnga nisbatan tahliliy yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Insert jadvalini qo‘llash jarayonida quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: -kichik guruhlar shakllantirilib, ular nomlanadi; - har bir guruhlar o‘zlashtirilishi rejalashtirilayotgan mavzuga oid 2 ta fikr bildirish so‘raladi; - o‘quvchilar navbatma-navbat mulohazalarni bayon etadilar; - bayon etilgan fikrlar yozuv taxtasiga yozib boriladi; - so‘ngra o‘qituvchi yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matnni guruhlarga tarqatadi; - guruhlar matn bilan tanishib chiqib, matn va o‘zlari bildirgan fikrlarning bir-biriga qay darajada muvofiq kelganligini aniqlaydilar (o‘xshashlik va farqlar maxsus belgilar yordamida qayd etiladi); - guruh a’zolari shaxsiy qarashlarini ifoda etadilar va maxsus belgilar soni umumlashtiriladi; - guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi; - liderlar sinf jamoasini guruh natijalari bilan tanishtiradilar; -guruhlarning yondashuvlari umumlashtirilib, yakuniy xulosa chiqariladi.
“V”- men bilgan ma’lumotlarga mos; “-“ - men bilgan ma’lumotlarga zid; “+” - men uchun yangi ma’lumot; “?” - men uchun tushunarsiz yoki ma’lumotni aniqlash, to‘ldirish talab tiladi.
VENN DIAGRAMMASI Venn diagrammasi bir-birini kesadigan ikki yoki undan ortiq doiralarda qo‘llaniladi, ular o‘rtasida yozish uchun yetarli joy qolishi kerak. U g‘oyalarni zidlash uchun ishlatilishi yoki ularning umumiy xususiyatlarini ko‘rsatib berishi kerak. Grafik organayzerning turi, ahamiyati va xususiyatlari: tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi: 1) o‘quvchilar Venn diagrammasini tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida yoki kichik guruhlarda Venn diagrammasini tuzadilar va kesishmaydigan joylarni to‘ldiradilar; 2) juftliklarga birlashadilar, o‘zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va to‘ldiradilar; 3) doiralarni kesishuvchi joyida, ikki-uch doiralar uchun umumiy bo‘lgan, ma’lumotlar ro‘yxatini tuzadi. 
B-B-B JADVALI – BILAMAN/ BILMOQCHIMAN/ BILIB OLDIM Grafik organayzerning turi, ahamiyati va xususiyatlari: mavzu, matn, bo‘lim bo‘yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi: jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida yoki kichik guruhlarda jadvalni rasmiylashtiradilar; 2) “Mavzu bo‘yicha nimalarni bilasiz?” va “Nimani bilmoqchisiz?” degan savollarga javob beradilar (oldindagi ish uchun yo‘naltiruvchi asos yaratiladi). Jadvalning birinchi va ikkinchi bo‘limlarini to‘ldiradilar; 3) ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o‘qiydilar; 4) mustaqil yoki kichik guruhlarda jadvalning uchinchi bo‘limini to‘ldiradilar.
T – JADVAL Bitta konsepsiya (ma’lumot)ning jihati o`zaro solishtish uchun qo`llaniladi. Ajratilgan vaqt oralig`ida tartibda (juftlikda) to`ldiriladi. Uning chap tomoniga sabablari yoziladi, o`ng tomoniga esa chap tomondagi ifodaga qarama-qarshi fikrlar, g`oyalar, omillar yoziladi. O`quv guruhining barcha a’zolari yagona T – jadvalini tuzadilar, 
“NIMA UCHUN?” “Nima uchun bu muammo kelib chiqdi?” muammoning dastlabki sabablarini aniqlash zanjiri, uni hal qilish, tahlil qilish va rejalashtirish jarayonida qo‘llash mumkin. «Nima uchun?» chizmasini tuzish qoidalari: 1. Aylana yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shakllardan foydalanishni o‘zingiz tanlaysiz. 2. Chizmaning ko‘rinishini - mulohazalar zanjirini to‘g‘ri chiziqlimi, to‘g‘ri chiziqli emasligini o‘zingiz tanlaysiz. 3. Yo‘nalish ko‘rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan izlanishgacha bo‘lgan yo‘nalishingizni belgilaydi. “QANDAY?” “Qanday?” texnologiyasi “Qanday qilib muammoni hal etish mumkin? Degan savolga javob topadi va muammoni hal etishning barcha imkoniyatlarini tadqiq etadi. Ularni amalga oshirish usullarini o‘rganadi. Ko‘pgina hollarda muammoni yechishda “nima qilish kerak”ligi to‘g‘risida o‘ylanib qolmaslik kerak. Asosan, muammo uni yechishda “Buni qanday qilish kerak?”, “Qanday?” kabi savollar yuzaga kelishidan iborat bo‘ladi. “Qanday” savollarining izchil berilishi quyidagilar imkonini beradi: Muammoni yechish nafaqat bor imkoniyatlarni, balki ularni amalga oshirish yo‘llarini ham tadqiq qiladi; Quyidan yuqoriga bosqichma-bosqich bo‘ysunadigan g‘oyalar tuzulmasini aniqlaydilar; Diagramma strategik savollar bilan ishlanadi. Muammo yechishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro‘yxatiga mos keladi. Barcha g‘oyalar o‘ylab o‘tirmasdan, baholamasdan va taqqoslamasdan tezlikda yozilishi kerak. Diagramma hech qachon tugallangan bo‘lmaydi: unga yangi g‘oyalarni kiritish mumkin. Agarda chizmada savol uning aylanalarida bir necha bor takrorlansa, unda u biror muhimlikni anglatadi. U muammoni yechishning asosiysi bo‘lishi mumkin. Yangi g‘oyalarni qanday grafik ko‘rinishda qayd qilish pedagogning ijodiy yondashuviga bog‘liq. O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O‘RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI “TASDIQLAYMAN” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor ________dots.S.U.Xodjaniyazov “___”________ 201__yil « HOZIRGI O‘ZBEK TILI » FANINING ISHCHI O‘QUV DASTURI Ta’lim sohasi: 120000 - Gumanitar fanlar Ta’lim yo‘nalishi: 5120100 - Filоlоgiya va tillarni o‘qitish (o‘zbеk tili) 2-kurs uchun Umumiy o‘quv soati – 148 soat Shu jumladan: Ma’ruza - 52 soat (3-semestr – 18 soat; 4-semestr – 34 soat) Amaliy mashg‘ulot - 18 soat (3-semestr – 18 soat; 4-semestr – 0) Seminar mashg‘ulot - 18 soat (3-semestr – 0 soat; 4-semestr – 18 soat) Mustaqil ta’lim - 60 soat (3-semestr –30 soat; 4-semestr – 30 soat)
Ishchi dastur Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 2017-yil “2” iyundagi “3”-sonli majlis bayonnomasi bilan ma’qullangan va Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2017-yil “28”-iyundagi “434”-sonli buyrug‘ining 1-ilovasi bilan tasdiqlangan fanning o‘quv dasturi asosida tuzilgan. Fanning ishchi o‘quv dasturi Urganch davlat univaersiteti Kengashining 201__ -yil “___” ________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
S.S.Ro‘zimboyev - O‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi. D.K.Xudayberganova – O‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi Taqrizchilar: A.I.Primov - O‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri, filologiya fanlari nomzodi, dotsent. N.Sobirova - XTXQTMOHM, Tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi mudiri, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) UrDU Filologiya fakulteti dekani: _______________ D.Q.G‘ayipov. 201__yil “___” ________ O‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri: ____________ A.I.Primov. 201__yil “___” ________ 1. O‘quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar Dastur hozirgi o‘zbek tilidagi lisoniy va nutqiy sathlarni izchil farqlab, lisoniy sistema sathlari va birliklari, bu birliklarning o‘zaro munosabatlarini til imkoniyatlari sifatida tavsiflaydi, bu imkoniyatlarning nutqiy voqelanishini lisoniy va nolisoniy omillar yaxlitligida talqin qilish masalalari ta’limini sistemalashtiradi. “Hozirgi o‘zbek tili” fani ixtisoslik fanlar blokiga kiritilgan kurs hisoblanib, 1-2-va 3-kurslarda o‘qitilishi maqsadga muvofiq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr hozirgi o‘zbek tilining shakllanish tarixi, shevalarga munosabati, lisoniy sathlari, lisoniy paradigmalari, lisoniy birliklarining substansial imkoniyatlari, lisoniy munosabatlar, lisoniy tasnif asoslari, lisoniy birliklari substansial imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, imlo qoidalari va talaffuz me’yorlari, fonetikasi, leksikasi, morfemikasi, so‘z yasalishi, morfologiyasi, sintaksisi, punktuatsiyasi haqida tasavvurga ega bo‘lishi ko‘zda tutildi. Shuningdek, hozirgi o‘zbek tili sathlari va ularning birliklarini farqlash tamoyillarini, lisoniy munosabat hamda uning turlarining ilmiy asoslarini, lisoniy birliklar substansial imkoniyatlarini aniqlash usullarini, fonetik, leksik, grammatik imkoniyatlarini aniqlash asoslarini, substansial imkoniyatlarining nutqiy voqelanishida lisoniy, shaxsiy va pragmatik omillar roli va hamkorligining ilmiy asoslarini, imlo, talaffuz va punktuatsiyasi me’yorlarining ilmiy mezonlarini bilishi va ulardan foydalana olishi malakasini egallashlari ta’limning hal qiluvchi vazifalaridir. Pirovardida hozirgi o‘zbek tilida lison, nutq hamda ular birliklarini farqlash asoslarini sharhlay olish, lisoniy va nutqiy birliklarini ajratish mezonlarini tushuntira olish, birliklar orasidagi lisoniy munosabatlarni tavsiflay olish, lisoniy imkoniyatlarini nutqiy vaziyat va sharoitga bog‘liq ravishda samarali ishga solish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Ushbu maqsadlarga erishish uchun “Hozirgi o‘zbek tili” fani talabalarni nazariy bilimlar, amaliy ko‘nikmalalar, fanga doir muammolarga uslubiy yondashuv hamda ilmiy dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini bajaradi. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba: “Hozirgi o‘zbek tili” kursini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi axborot-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish katta ahamiyatga egadir. Kursni o‘qitishda ta’limning darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari kabi asosiy, lug‘atlar, qomuslar, tarqatma, elektron materiallar, ko‘rgazmali vositalardan, ma’ruza, seminar va amaliy va mashg‘ulotlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda fan haqida tasavvurga ega bo‘lishi; “Hozirgi o‘zbek tili” kursi ta’limi davomida talaba Davlat ta’lim standartlari asosida hozirgi o‘zbek tilining lisoniy qurilishi va imkoniyatlari hamda ularning nutqiy qo‘llanilishi masalalari bo‘yicha sistemali ilmiy–nazariy ma’lumot olishdan tashqari, ta’lim oluvchilarda qayd etilgan masalalar bo‘yicha bilishi va amaliyotda ushbu bilimlardan foydalana olishi; talaba hozirgi o‘zbek tili fanining nazariy masalalarini yoritish, substansial yo‘nalish muammolari ustida ishlash malakasi va ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Fanga ajratilgan soatlarning semestrlarga taqsimlanishi
2. Ma’ruza mashg‘ulotlari
Jami 34 soat Ma’ruza mashg‘ulotlari multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem guruhlar oqimi uchun o‘tiladi. 3. Amaliy mashg‘ulotlar
Amaliy mashg‘ulotlardan bakalavrlarning asarlarni o‘qish, tahlil qilish bo‘yicha ko‘nikmalar hosil qilishi va erishilgan natijalarni kelgusi faoliyatlarida qo‘llay bilishi nazarda tutiladi. Shuningdek, amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda, asosan, birlamchi nazariy manbalar bo‘yicha savol-javoblar uyushtiriladi. Savol-javoblar jarayonida mavzularning umumiy xususiyatlari haqida umumlashmalarga kelinadi. Amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem guruhlar oqimi uchun o‘tiladi. 4. Seminar mashg‘ulotlari
Seminar mashg‘ulotlarini tashkil qilishda tavsiya etilgan ilmiy muammo yoki masala yuzasidan talabalarga avvaldan seminar rejasi va unga muvofiq adabiyotlar ro‘yxati beriladi. Seminar mashg‘ulotlariga ko‘proq nazariy muammolar olib chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Talabalar seminar mashg‘ulotlarida Alisher Navoiy ijodi, asarlarining badiiyati, mazmun mundarijasini o‘rganadilar, shu soha bo‘yicha nazariy va amaliy ma’lumotlarga ega bo‘ladilar hamda o‘zlashtirilgan ma’lumot asosida Alisher Navoiy ijodi haqida tushunchaga ega bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Seminar mashg‘ulotlar multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem guruhlar oqimi uchun o‘tiladi. 5. Mustaqil ta’lim Mustaqil ta’lim mavzulari (60 соат (III-IV semestr)
Talabalar auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash va ko‘nikma hosil qilish uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra o‘qituvchilari rahbarligida, mustaqil ish bajaradilar. Bunda ular badiiy adabiyotlarni mutolaa qiladilar, tahlil va talqin etadilar; qo‘shimcha adabiyotlar hamda internet saytlaridan foydalanib, referatlar va ilmiy ma’ruzalar tayyorlaydilar, amaliy va seminar mashg‘ulotlari mavzusiga doir uy vazifalarini bajaradilar, ko‘rgazmali qurollar va slaydlar tayyorlaydilar. 6. Fan bo‘yicha talabalar bilimini bahоlash va nazorat qilish mеzоnlari I. O‘QUV SOATLARI Ushbu fan 3-4 semestrlar davomida o‘qitiladi va o‘quv soatlari quyidagicha:
Reyting nazoratini o‘tkazish tartibi Maksimal ball – 5 Saralash bali - 2 Reyting ishlanmasi
II. NAZORAT TURLARI 2 SEMESTR: 2.1. Ushbu 2 semestrda fandan talabalar bilimini nazorat qilish oraliq va yakuniy nazorat turlarini o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. 2.2. Oraliq nazorat 2 semestrning 12-haftasida talabaning bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash maqsadida o‘quv mashg‘ulotlari davomida 1 marta o‘tkaziladi. 2.3. Talabaning amaliy, seminar, laboratoriya mashg‘ulotlari va mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarishi, shuningdek uning ushbu mashg‘ulotlardagi faolligi fan o‘qituvchisi tomonidan baholab boriladi. Baholash III-bo‘limda nazarda tutilgan mezonlar asosida quyidagi sonda amalga oshiriladi:
2.4. Talabani oraliq nazorat turi bo‘yicha baholashda 1 ta nazariy savolga yozma ish javobi bahosi (talabalar bilimini baholash mezonlari asosida) hamda uning o‘quv mashg‘ulotlari davomida olgan baholari o‘rtachasi hisoblanib yaxlitlab qo‘yiladi. 2.5. Yakuniy nazorat turi semestr yakunida ushbu fan bo‘yicha talabaning nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarini o‘zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida 3 ta savol berish orqali yozma shaklda o‘tkaziladi: 1-savol: nazariy 2-savol: nazariy 3-savol: amaliy Har bir savol 0-5 balldan baholanadi. Har bir savolni baholash mazkur Nizomning 7-bandida nazarda tutilgan mezonlar asosida amalga oshiriladi va savollarga talaba javoblari baholangandan keyin o‘rtachasini yaxlitlash orqali talabaning 3-semestr bo‘yicha o‘zlashtirishi chiqariladi. Yakuniy nazorat turini o‘tkazish ushbu shakli kafedra tomonidan belgilangan. III. TALABALAR BILIMINI BAHOLASH MEZONLARI Talabalarning bilimi quyidagi mezonlar asosida: talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo‘llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda — 5 (a’lo) baho; talaba mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo‘llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda — 4 (yaxshi) baho; talaba olgan bilimini amalda qo‘llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda — 3 (qoniqarli) baho; talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega emas deb topilganda — 2 (qoniqarsiz) baho bilan bahoanadi. IV.TALABALAR BILIMINI BAHOLASHDA UMUMIY QOIDALAR 1. Talabalar bilimini baholash 5 baholik tizimda amalga oshiriladi. 2. Yakuniy nazorat, Filologiya fakultet dekani tomonidan ishlab chiqilgan (o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor tasdiqlagan) “Yakuniy nazorat turlarini o‘tkazish jadvali”ga muvofiq o‘tkaziladi. 3. Yakuniy nazorat turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimini baholash o‘quv mashg‘ulotlarini olib bormagan professor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Tegishli fan bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini olib borgan professor-o‘qituvchi yakuniy nazorat turini o‘tkazishda ishtirok etishi taqiqlanadi. 4. Agar ta’lim sifatini nazorat qilish bo‘limi tomonidan nazorat turlarini o‘tkazilish tartibi buzilganligi aniqlangan hollarda, o‘tkazilgan nazorat turlarining natijalari bekor qilinishi hamda tegishli nazorat turi qaytadan o‘tkazilishi mumkin. 5. Talaba tegishli fan bo‘yicha yakuniy nazorat turi o‘tkaziladigan muddatga qadar oraliq nazorat turini topshirgan bo‘lishlari shart. 6. Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek ushbu nazorat turi bo‘yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga kiritilmaydi. Yakuniy nazorat turiga kirmagan yoki kiritilmagan, shuningdek ushbu nazorat turi bo‘yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba akademik qarzdor hisoblanadi. 7. Talaba uzrli sabablarga ko‘ra oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turiga kirmagan taqdirda ushbu talabaga tegishli nazorat turini qayta topshirishga fakultet dekanining farmoyishi asosida ruxsat beriladi. 8. Talaba oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini birinchi marta qayta topshirishdan o‘ta olmagan taqdirda, fakultet dekani tomonidan komissiya tuziladi. Komissiya tarkibi tegishli fan bo‘yicha professor-o‘qituvchi va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi. Ikkinchi marta oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini o‘tkazish va talabani baholash mazkur komissiya tomonidan amalga oshiriladi. 9. Berilgan muddat davomida mavjud bo‘lgan qarzdorlikni topshira olmagan talaba bo‘yicha fakultet dekani bildirgi bilan oliy ta’lim muassasasi rektorini (boshlig‘ini, filial direktorini) xabardor qiladi va ushbu talaba rektor (boshliq, filial direktori) buyrug‘i asosida kursdan qoldiriladi. 10. Talaba baholash natijasidan norozi bo‘lgan taqdirda, baholash natijasi e’lon qilingan vaqtdan boshlab 24 soat davomida apellyasiya berishi mumkin. Talaba tomonidan berilgan apellyasiya fakultet dekani tomonidan tashkil etiladigan Apellyasiya komissiyasi tomonidan 2 kun ichida ko‘rib chiqiladi. Talabaning apellyasiyasini ko‘rib chiqishda talaba ishtirok etish huquqiga ega. Apellyasiya komissiyasi talabaning apellyasiyasini ko‘rib chiqib, uning natijasi bo‘yicha ushbu semestrda fanni o‘zlashtirgani yoki o‘zlashtira olmagani ko‘rsatilib qaror qabul qiladi, qarorni fakultet dekani va talabaga etkazilishini ta’minlaydi. 11. Nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimi «3» (qoniqarli) yoki «4» (yaxshi) yoxud «5» (a’lo) baho bilan baholanganda, nazorat turini qayta topshirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: O‘zMU, 2013. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, Fan va texnologiyalar, 2009. Qo‘shimcha adabiyotlar Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: Ўзбекистон, 2016. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. - Ўзбекистон, 2017. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Фармони (Халқ сўзи. 2017 йил, 8 февраль). Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори “Олий таълим тизими янада ривожлантириш чора - тадбирлари” тўғрисида (Халқ сўзи. 2017 йил, 21 апрель) Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, Fan va texnologiyalar, 2010. Mahmudov N., Nurmanov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995. Mirtojiyev M., O‘zbek tili semasiologiyasi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2011. Zamonaviy o‘zbek tili. Morfologiya. Darslik. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2008. Zamonaviy o‘zbek tili. Sintaksis. Darslik. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2013. 12. Mirtojiyev M., O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Fan, 2013 Internet saytlari http://www.ziyonet.uz. 2. http://www.thinsan. com
5. http://en.vikipedia.org/wiki/Structuralism. 6. http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html.
Kafedra mudiri __________ “ 29 ” avgust 2019 - yil
Download 1.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||