O‘zbek tilshunosligida til, lison, nutq tushunchalari talqini

II bob. Til va nutq 

Til belgilar sistemasi bo‘ lishi bilan birgalikda, ayni paytda unda

belgilar sistemasiga xos bo‘lmagan xususiyatlar ham bor1. Demak, til
belgisi yuzasidan gapirilganda, eng avvalo, tilning qaysi birliklari nazarda
tutilayotganligi haqida to‘xtalishga to‘ g’ri keladi
.
Qaysi til birliklarini belgi deb hisoblash mumkin? Til birligi termini
qaysi lingvistik tushunchalarni o‘z ichiga oladi? Bu savollarga ham
tilshunoslar turlicha javob beradilar. Shuning uchun ham, avvalo, til
birliklari masalasiga to‘xtalaylik
. Tilshunoslikda til va nutq o‘zaro
farqlangandan biyon ularning birliklari ham bir-biri bilan o‘zaro doimo
aloqada bo‘ lgan alohida-alohida birliklar sifatida ajratiladigan bo‘ldi.
N.A.Slusareva ta‘kidlaganidek, F.de Sossyur ta‘limotining mohiyati, eng
qisqa shaklda ifodalaganda, bu til (langue) va nutq (porole) farqlanishidir.
Uning boshqa barcha nazariyalari mantiqan shu tezisdan kelib chiqadi
2
.
V.YA.Zveginsev F.de Sossyurning til-nutq
19
qarama-qarshiligi asosida bu
hodisalarning quyidagi farqli belgilarini ko‘rsatadi
3
.
19
Ne'matov H., Bozorov O. Til va nutq. "O‘qituvchi", T.: 1993.
Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari.
"O‘qituvchi", T.: 1995. 5-bet
Ne'matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi
asoslari. "O‘qituvchi", T.: 1999. 6-bet

---

---

22
1. Nutq individual, til

20
umumiy hodisadir. Umumxalq tili doimo va alabatta
alohida nutqiy ko‘ nikmalarida til sistemasi chegarasida ma‘lum o‘zgarishlarga
uchraydi.
2. Nutq psixik hodisa, til sotsialdir.
3. Nutq harakatchan dinamik, til esa stabillikka, statitlikka intiladi.
4. Nutq tarixiy, til axronik xususiyatga ega.
5. Nutqiy elementlar o‘rtasida sababiy tobelilik, til elementlari o‘rtasida
funksional tobelilik mavjud.
6. Til lingvistik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. U lingvistik “regulyar”, nutq esa
lingvistik nolegulyar, sporodik xarakterga ega.
7. Nutq doimo moddiylikka xos. U o‘ zining funksiyasini real moddiy sifatga
ega bo‘lgan birliklar sifatida bajara oladi. Til abstract sistema sifatida mavjud.
Bunday farqlanish subctansiya va forma o‘rtasidagi farqlanish kabidir.
N.A.Slusareva shu kunga qadar til va nutq qarama-qarshiligiga bag’ishlangan
ishlarni umumlashtirirgan holda, til va nutqni qutbiy ziddiyat (binary oppozitsiya)
asosida uch xil yo‘l bilan aniqlash mumkin ekanligini ko‘ rsatadi:
1)
bilish
nazariyasi nuqtai nazaridan gnoseologik aniqlash; 2) til va nutqning predmetlik
xususiyati nuqtai nazaridan ontologik aniqlash; 3) qo‘llanish doirasi va
foydalanish tarsi nuqtai nazaridan – pragmatic aniqlash. Bu uch xil yo‘l bir-birini
to‘ldiradi.