Ozbek xalqi etnogenezi va etnik tarkbi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACIIA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSIIKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

O‘ZBEK XALQI ETNOGENEZI VA ETNIK TARIXI
O‘QUV DASTURI

Bilim sohasi:
Ta’lim sohasi:
Ta’lim yo‘na!ishi:
100000-Ta'lim
110000-Ta’lim 60111100-Tarix

Toslikent-2023

Fan/modul kodi OXFXT304		O'quv yili 2023-2024	Scmestr 5	Kreditlar 4
Fan/modul turi tanlov		Ta'llm tili O'zbck/rus		Haftadagi dars soatlarP 4 _
1.	Fanningnoml		Auditoriya mashg'ulothrl (soat)	Mustaqil ta’llm (soat)	Jami yuklama (soat)
	O'zbek xalql ctnogcnezl va ^ctn’h hPX*		60	60	120

1. 
   Fanning mazmuni
   

Fanni o*qitishdan maqsad -talabalarni o'zbek xalqining etnogenezi va ctnik tarixining asosiy bosqichlari, uning manbashunosligi va tarixshunosligi bo'yicha olgan bilimlarini chuqurlashtirish va ularni ilmiy tadqiqot ishiga vo'naltirish.
Fanningvazifasi -talabalarini ctnologiya fani uslublari bo'yicha xorijiy va O'zbckiston olimlari tadqiqotlari bilan tanishtirish hamda ilmiy tadqiqot jarayonida tarixchining aniq vazifasini ko‘rsatib bcrish.

2. 
   Nazariy qism (ma'ruza mashg*ulotlari)
   11.1. Fan tarkibiga quyidagi mavzular kiradi:
   

1-mavzu: O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi tarixshunosligi
Kursning mazmun va mohiyati, uning tarix fanida tutgan o‘mi. Uning ob'cktlari: tarix va arxcologiya, etnografiya va antropologiya, numizmatika va i lingvistika, toponimika va yozma manbalar. Etnogenez va etnik tarix masalasini tarix fanida qo‘yilishi va uni sovet tarix fanida o‘rganishlikning j zaruriyati. Etnogenez va etnik tarixni o‘rganishda 1942 yilda Toshkentda o‘tkazilgan O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixiga bag‘ishlangan ilmiy scssiyaning roli va uning materiallari. Masala yechimiga kompleks yondashuvning boshlanishi. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi bo'yiclia Toshkent ilmiy anjumanidan keyingi yillarda olib borilgan kompleks xarakterdagi ilmiy tadqiqotlar va ulaming natijalari.
2-mavzu: O‘/bck xalqining kelib chlqlshi masalaslda fanda mavjud ilmiy konsepsiyalar va qarashlar
O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi masalasini tushinishda XX asr boshlarida “turk absolyutizrni" (panturkistik), “pancranistik" va “panislomizm" qarashlarning kdib chiqishi va ulaming tub inohiyati. XX asming 40-yillarida ularg* /idli o'laroq “mllliy avtoxtonizm" nazariyasini ishlab chiqilishi va uning ihniy af/allikhui. A.D.Udalsov, A.Y.Yakubovskiy, S.P.Tolstov, L.V. Oshanin, A.N.Bcrnshtam va boshqalarning chiqishlari. “Milliy avtoxtonizm” nazariyasining ctnogenez va elnik tarix masalasida sovet tarixshunosligida hukmron konscpsiyaga aylanishi. O‘zbek etnosining ko‘p etnik qatlamlilik masalasi. Mahalliy tub joyli aholi va uning tili masalasi. Turk

i

va turkiy etnonimlar. Migratsiya jarayonining etnogenezda tutgan o mi. O‘zbek etnogcnczining boshlanishi va yakuniy nuqtasi. O‘zbek etnosining ti i masalasida lingivistlaming qarashlari. O‘zbck xalqining kelib chiqishi masalasida o‘zbck atamasiga urgu bcrishlikning noilmiy xarakteri. Yuny Brcgel, Rahim Masov, G. Petrova, S.P. Polyakov, I. Rashidov qarashlari.
3-mavzu: O‘rta Osiyo hududining qadimgi tub aholisi va uning yozma manbalarda aks ctishi
O‘rta Osiyoning tub joyli aholisi haqida Avcsto ma'lumotlari. G‘ova sug‘da, Baxti, Mauri, Xvarizam va boshqalar. Tur qabilalari. Ulaming Avestoda ta’rifi. Ahamoniy podsholarining qoyatosh lavhalarida O‘rta Osiyo xalqlari. Behistun, Naqshi Rustam va Persopol bitiklari. Ahamoniy yozuvlarida saklar. Skilak va uning Xindga sayohati. Xorazmiylar, haqida Skilak xabarlari. “Katta Xorazm” masalasi. O‘rta Osiyo xalqlari haqida yunon- rim mualliflari. Gekatey va Geradot. Geradotning “Tarix” asari. Ktesiy va uning “Persika” asari. Ksenofont va uning “Kiropediya” asari. Arrian, Kursiy Ruf hikoyalari. Strabon “Geografiya”si. Bu asarlarda O‘rta Osiyo xalqlari haqida xabarlar. O‘rta Osiyoning qadimgi xalqlari haqida Xitoy manbalari. Si Ma Syan va uning “Tarixiy xotiralar” asari, Ban Gu va uning “Birinchi Xan dinastiyasining tarixi” asari. Yuechjilar va ulaming kushonlar davlatiga asos solishi.
4-mavzu: O‘zbek etnosining antropologik tipi va u dastlab tarkib topgan zamon va makon.
O‘rta Osiyo qadimgi aholisining tipi. “O‘rta yer dengizi tipi”. Antropologik atamasi-dolixotsefaliy. O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqiy tomonlaridan bronza davridan e'tiboran kirib keigan chorvador aholi tipi- “protoevropalilar tipi”-braxotsefaliy. Bu ikki tip qarishuvidan tashkil topgan yangi tip haqida, ya’ni hozirgi zamon o‘zbeklarining jismoniy qiyofasiga xos “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig'i tipi” haqida. Bu tip qachon va dastlab qaerlarda tashkil topdi? Bu jumboq fanda o‘zoq yillar o‘z yechimini topa olmaganligi. Bu tipning ilmiy yechimini o‘zoq yillar davomidajuda boy paleoantropologik materiallar asosida antropolog T.Q.Xo‘jaev topganligi. Ushbu mavzu bayonida o‘zbeklarga xos “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi”ning paydo bo‘lishi, uni dastlab qaerda, qachon tarkib topgani haqida arxeologik va antropologik ma’lumotlar berish ko‘zda tutiladi.

5. 
   mavzu: Antikdavrida O‘rta Osiyoda etnogenetik jarayonlar
   

Iskandar Zulqamaynning harbiy yurishlaridan keyin O‘rta Osiyoda tub sotsial-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlaming yuz berishi. Shimolda Kang‘li davlati, qadimgi Farg‘onada Davon davlati, janubda Yunon-Baktriya davlati. Da-yuechjilarning janubga, xunnlaming katta guruhini g‘arbga tomon ko‘chishi munosabati bilan mintaqada turkiy elementlarning qalinlashishi. Sirdaryoning kuyi havzasida “Jetiasar”, o‘rta havzasida “Qovunchi” arxeologik madaniyatlarini tashkil topishi. Shu munosabat bilan mahalliy aholining moddiy va ma’noviy madaniyatida yuz bergan o‘zgarishlar. Yangi etnik guruxlaming mahalliy aholi bilan oralashib ketishi natijasida
Sirdaryoning o‘rta va kuyi havzasi rayonlarida turkiy tilnmg jonli xalq tiliga aylanib borishi. Qang‘ davlati hududiy doirasida “O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi”ning shakllanishi. Bu etno-madaniy jarayonlarning antik davr etnik holatiga ta’siri. Antik davrning so‘ngi damlarida turkiy etnik guruxlarning Sug‘d ulkasiga, uning vahoga chegaradosh dashtlariga kirib borishi. “Qizil-qir” madaniyati. Turkiy etnosning Qadimgi Farg‘ona hududlariga yoyilishi.
6-mavzu: O‘zbek elatining shakllanish bosqichlari va uning xalq sifatida uzil-kesil shakllanishi
O‘zbek elatini shakllanishining o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ikki tilli etnoslar qorishuvi masalasi. Mahalliy tub sug‘diy zabon aholi va mahalliy turg‘un turkiygo‘y aholi. O‘zbek etnogenezining boshlangich nuqtasi va uning bosqichlari. Xalq tarixining uning nomidan qadimiyligi masalasi. Elat feodalizm jamiyatining ijtimoiy mahsuli. Akademik K.Shoniyozovga ko‘ra, o‘zbek elati dastlab tarkib topgan hududlar va Qoraxoniylaming Movarounnahrga kirib kelishi. Somoniylar davlati o‘rnida uchta turk davlatlarini tashkil topishi va siyosiy hokimiyatni turk sulolalari qo‘liga o‘tishi munosabati bilan mintaqada turkiy etnik qatlamning keskin qalinlashuvi. O‘zbek elatining dastlab “turk” etnonimi bilan yuritilishi. O‘zbek turklarining asosini qarliq-chigil turklari tashkil etishi. G‘arbiy Turk Hoqonligining tashkil topishi va hoqonlik turklarining til va etno-madaniy taraqqiyotjihatidan boshqa turklardan farqi. Movarounnahrda yangi “Etnik hudud”ning tashkil topishi va unda yashovchi turg‘un aholi tarkibi.
7-mavzu: Dashti Qipchoq o‘zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi va o‘zbek xonliklari davrida siyosiy va etnomadaniy jarayonlar
XVI asrning boshlarida Dashti Qipchoq qabilalarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi va Shaybonixon xukmronligining o‘rnatilishi. Shayboniyxon o‘limidan keyingi siyosiy vaziat va Buxoroda hokimiyat tepasiga Abdullaxon II ni kelishi. Uningqattiq qo‘llik siyosati. Ashtarxoniylarni xokimiyatgakelishi va o‘z aro feodal beboshliklari tufayli O‘rta Osiyoni uch xonlikka bo‘linib ketishi. Siyosiy ahvolning aholi etniktarkibigata’siri. O‘zbek atamasi va uning kelib chiqishi haqidagi qarashlar. O‘zbek urug‘larining tarkibi: qiyot, mang‘it (Dashti Qipchoq ko‘chmanchi o‘zbek davlatining uyushtirishda mang‘itlar katta rol o ynaganlar), bayli, qo‘ng‘irot, tangut, do‘rman, qo‘shchi, nayman, tubay, toymas, qtoy, barak, uyg‘ur, qarluq, kenegas, uyshun, kurlovut, imchi, tuman, ming va boshqalar. Movarounnahming tub aholisi, ulaming xo‘jaligi, kundalik turmush tarzi, madaniyati, tili va antropologik tipi. Shayboniy o zbeklarining tili (turkiy tilning o‘g‘o‘z va qipchoq laxjalari), mashg‘uloti, turmush tarzi, madaniyat va antropologik qiyofasi.
Ko chmanchi o zbeklarga qadar Movarounnahrda yashab kelayotgan ’^° y ^^{aVm Va e,at,ar}* ^* t^urkiyning qarluq va chigil laxjasi) qarluq, c igil, argun, tuxsi, qang‘li, turk, musabozori, kaltatoy, uyg‘ur, og‘o‘z, h??^¹'’ ^barl|^S’ °^r,Ot’^qavchin’ W*¹*. az, o‘z, turkesh, nushibi, dulu, hJ^vTnV ’ y^agm?^,arnin8 ^katta qismi mahalliy aholi bilan qarishib o‘troq

badavlat qismini awalgidck saliroyilik hayot tarzini davom ettirib, umg‘- aymoqchilik an'analarini saqlab kclishi.
8-mavzu: O‘zbck millatining shakllanish jarayonl va o'zbek atamasinlng umummillat ctnonimiga aylanishi
O‘zbck so'ziga millat nomi sifatida ctnik ma’no va mazmun kasb ettirish yo‘lidagi umum davlat siyosati. Uning ctno-adabiy jabhasi, etno-madaniy qirralari, rcspublika davlatining iqtisodiy-xo'jalik yutuqlari, siyosiy davlat mavqi, ommaviy-tashviqot davlat mashinasining mafkuraviy yo'nalishi va boshqalar. O‘zbck diasporasi ongiga Sovct davlati tarkibidagi konstitusiyaviy mustaqil, amalda csa, unga yctish orzularini so'ndirish ruhini singdirilishi. Milliy davlat, ona-Vatan tushunchasiga sovct ruhini singdirish. Tarixan asrlar tajribasidan 0‘tgan, xalqning ibratli fazilatlarini o‘zida mujassamlashtirib, uning milliy an’anasiga aylangan udumlarini yo‘q qilinishi. Dini va milliy- ahloqiy normalaridan o‘zoqlashtirish. Xullas, sovetlar davrida millatni tarixiylik va milliylik asosida emas, balki lenincha «milliy» siyosat ruhida shakllantirishning ustuvorligi. Shunga qaramay, o‘zbck millatining tarkib topish yo‘lidagi qator ijtimoiy, iqtisodiy, etno-madaniy va siyosiy omillarning birin-ketin sodir bo‘lishi. Siyosiy sohada Sovet davlati tarkibida O‘zbekiston sovet sotsialistik respublikasining tashkil topishi, uning qafiy hududiy chegarasining belgilanishi, konstitusiyaviy davlatning millat nomi bilan yuritilishi; ijtimoiy sohada O‘zbekiston aholisining professional taifalarga bo‘linishi va ulaming ilg‘or otryadlarini o‘zbek millati milliy iftixoriga aylanishi;
9-mavzu: O‘zbek milliy mentaliteti va uning o‘ziga xos xususiyatlari
Mentalitet tushunchasi “jamiyat, millat, jamoa yoki alohida shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi, ma’noviy salohiyati, insoniy qadr- qimmati, ularning hayot qonunlarini taxlil etish kuchi, muayyan ijtimoiy sharoitlarda shakllangan aqliy qobiliyati, ruxiy qiyofasi va kuwati” ekanligi. Milliy mentalitetni o‘ziga xos tarixiy, etno-madaniy va tabiiy-iqlimiy shart- sharoitlar doirasida shakllanishi. Milliy o‘ziga xoslikni o‘zoq tarixiy jarayonlarga munosabatda, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar, o‘zaro etnomadaniy aloqalar, diniy mansubliklar asosida shakllanishi. Xalqimizning ruhiy-psixologik qarashlari, ibratli an’analari, urf-odatlari va marosimlarini shakllanishi. Milliy mentalitetni shakllanishida millatlarning aqliy intellektual imqoniyatlari va ruhiy-psixologik kayfiyatlarini aks etishi, o‘ziga xos xarakterning tarixiy tajribalar asosida shakllanishi. O‘zbek xalqi mentalitetining 4 ta yirik diniy - malkuraviy bosqichni bosib o‘tganligi va ularning millat fe’l-atvorida o‘chmas iz qoldirganligi.
10-mavzu: Mustaqil O‘zbekiston davlnti-o*zbek millatining uzil-kcsil shaklllanishida bosli omil
Mavzuni yoritishga qaratilgan talablar: Ushbu mavzu yuzasidan maxsus ma’ruza bugungi kun talablaridan kclib chiqib, yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish rejalashtirilgan. Chunki mustaqillik davri tarixi, bu davrda kechgan Tarixiy va etnomadaniy jarayonlar talabalar ko‘z o‘ngida sodir
bo‘lmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridagi tub o‘zgarishiaresabevosita ularning ota-onalari, yaqinlari ishtirokida yuz berdi. Ular millat taqdiri, millat orzu-istaklari, xalq ezgu niyatlari bilan uyg‘unlashib ketgan. Jamiyatda bo‘layotgan har bir ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar millatning usil-kesil shakllanishi uchun xizmat etmoqda. Kuchli davlatdan kuchlijamiyat sari dadil bormoqdamiz. Mustaqil O‘zbekiston davlati esa uning kafolati sifatida barcha ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy tub o'zgarishlarga bosh-qosh bo‘lmoqda. Bu o‘zgarishlarni yoshlarimiz, birinchi navbatda talabalar qanday tahlil etmoqdalar, biz murabbiy ustozlami qiziqtiradi.

3. 
   Seminar mashg‘ulotlari bo’yicha ko‘rsatma va tavsiyalar
   

Seminar mashg‘ulotlari uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

1. 
   O‘rta Osiyo xalqlari etnogenez va etnik tarixining nazariy va ilmiy- metodologik asoslari. O‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasida fanda mavjud ilmiy konsepsiyalar va qarashlar
   
2. 
   O‘rta Osiyo qadimgi dunyosining mintaqaviy rivojlanishi va madaniy- xo'jalik markazlarining tashkil topishi.
   
3. 
   O‘rta Osiyo hududining qadimgi tub aholisi va uning yozma manbalarda aks etishi
   
4. 
   Turkiygo‘y qabilalaming ilk vatani va oriylar muammosi.
   
5. 
   O‘zbek etnosining antropologik tipi va u dastlab tarkib topgan zamon va
   

makon

6. 
   Antik davrida O‘rta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy va etnogenetik jarayonlar.
   
7. 
   Ilk o‘rta asrlar davrida O‘rta Osiyoda etnogenetikjarayonlar.
   
8. 
   O‘zbek elatining shakllanish bosqichlari va uning xalq sifatida uzil-kesil shakllanishi
   
9. 
   XIII-XV asrlarda etnik jarayonlar va o‘zbek adabiy tilining shakllanishi.
   
10. 
    Dashti Qipchoq o‘zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi va o zbe xonliklari davrida siyosiy va etnomadaniy jarayonlar. .
    
11. 
    0‘rta Osiyo iqtisodiy hayotiga kapitalistik munosabatlarning kirib ke is va milliy buijuaziya hamda jadidchilikning paydo bo‘lishi
    
12. 
    0‘zbekiston Respublikasining tashkil topish arafasida etnik holat va mi hududiy chegaralanishning maqsad va mohiyati ..|_at
    
13. 
    0 zbek millatining shakllanishjarayoni vao‘zbek atamasining umumn etnonimiga aylanishi.
    
14. 
    0 zbek milliy mentaliteti va uning o‘ziga xos ususiyatlari .
    
15. 
    Mustaqil O‘zbekiston davlati-o‘zbek millatining uzil-kesil shakllam bosh omil.