O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya
olish uchun kåmiruvchilarning kopayishiga qarshi qilinadigan
tadbirlarni amalga oshirish va aholi orasida, ayniqsa, dala ishlari vaqtida sanitariya maorifi tadbirlarini kång yolga qoyish lozim. Tulyaråmiyaning båvosita transmissiv yol bilan yuqish xavfi bolsa, chivinlar va sona pashshalar chaqishidan måxanik ravishda saqlanish choralarini korish, yani hammayogi bårk kiyim-bosh va mustikårlar kiyish kårak. Tulyaråmiyaning spåtsifik profilaktikasi. Tulyaråmiya infåk- siyasining manbayiga va uning tarqalish yollariga qarshi kurash qiyin bolgani sababli, shuningdåk, tulyaråmiya katta epidåmiya- lar sifatida tarqalishi mumkin bolgani uchun, tulyaråmiyaning maxsus profilaktikasi muhim ahamiyatga ega. Yetarli tasir kuchiga ega bolgan va qulay hamda arzon bolgan maxsus profilaktika usulini ishlab chiqish borasida olib borilgan dastlabki urinishlar yaxshi natija bårmadi. Olingan vaksina yåtarli immunitåt hosil qilolmadi. Faqat 19351936-yillardagina rus olimlari N. A. Gayskiy va B.Y. Elbårt tomonidan immunogån xossalarga ega bolgan tulyaråmiya mikrobining avirulånt shtammi olindi. 1946-yilda B.Y. Elbårt ana shunday avirulånt tirik shtamm bilan tåriga emlash usulini taklif qildi. Bu usul chåchakka qarshi emlash usuliga oxshash tåri ustiga qilinadi. Bu shtamm bilan bir marta emlangan kishida juda yaxshi immunitåt hosil boladi, yalpi vaksinatsiya qilinganida kasallik tarqalib kåtishining toliq oldini olish mumkin. Kuzatuvlarga qaraganda epidåmiologik korsat- kichlar bolgan vaqtda råvaksinatsiyani birinchi vaksinatsiya- dan kåyin kamida tort yil otgach takrorlash lozim. Epidåmiologik korsatkichlarga qarab aholini rejali ravishda vaksinatsiya qilinadi. Bundan tashqari, oz kasbiga kora tulyarå- miya kasalligini yuqtirib olish xavfi bolgan aholi rejali ravishda emlab turiladi. Tulyaråmiyaning mavsumiy ishlar vaqtida tarqalib kåtishining oldini olish sanitariya-epidåmiologiya xizmati malumotlaridan oz vaqtida va togri foydalanishga bogliq. Odamlar orasida tulya- råmiya kasalligi bolganligi (yoki tulyaråmiya kasalligiga gumon- lilar) sinchiklab tåkshirilsa, suv kalamushlari va sichqonlar orasida bolgan epizootiyalarni hisobga olib turilsa, va nihoyat, kåmiruv- chilarning miqdori hisobga olinsa, tulyaråmiya manbayini oz vaqtida topish va profilaktika tadbirlarini amalga oshirish mum- kin. Bunga quyidagi tadbirlar kiradi: 298 1) ishchilar orasida tushuntirish ishlari olib borish; 2) suv kalamushi ovini taqiqlash va ularning tårisini olish- sotishni man etish; 3) turarjoylarni va shuningdåk, yårtolalarni yuqorida aytib otilgan usullar bilan ehtiyot qilib saqlash; 4) oziq-ovqatlarni kåmiruvchilardan ehtiyot qilish; 5) shu joyda jamgarib qoyilgan båda, yåm va boshqa narsa- lardan foydalanishni taqiqlash; 6) qaynatilmagan suvdan foydalanishni, daryo va ochiq suv havzalarida chomilishni man etish. 1. Quturish kasalligida chaqiruvchining otish mexanizmi qanday? 2. Oqsim qanday rivojlanadi? 3. Kuydirgi kasalligida epidemik nazorat qanday otkaziladi? 4. Qoqshol kasalligining maxsus profilaktikasi nimadan iborat? ? NAZORAT SAVOLLARI 299 6-bob. PARAZITOLOGIYA 6.1. Parazitizm, infeksiya va qozgatuvchi xususiyati haqida tushuncha Infeksion kasallikning tasnifi va ular qozgatuvchilarining evolutsiyasi. Yer kurrasi biosferasi faol hayot sohasi bolib, atmos- feraning quyi qismini, gidrosferani va metasferaning ustki qis- mini oz ichiga oladi. Biosferada tirik organizmlar (tirik modda) va ularning yashash muhiti uzviy boglangan bolib, yaxlit dinamik tizim hosil qiladi va bir-biriga tasir etib turadi. «Biosfera» atamasi 1875-yilda kiritilgan. 1926-yilda V.I. Ver- nadskiy yaratgan talimotga kora, «Biosfera yerning hayot qaynagan qobigi» bolib, bunda tirik organizmlar (shu jumladan, inson)ning umumiy faoliyati sayyoramiz miqyosidagi jahon- shumul geokimyoviy omil sifatida roy beradi. Yer kurrasi bios- ferasini unda yashovchi tirik mavjudotlar yashash muhitiga kora, besh muhitga ajratish mumkin: 1. Òroposfera havo-yer muhiti. Bu muhitda yashovchi tirik jonzotlar (qushlar, bir qator sut emizuvchilar) aerobiontlar deb ataladi. 2. Metasfera tuproq muhiti. Bu muhitda yashovchi jonzotlar (korsichqon va boshq.) pedobiontlar deb ataladi. 3. Antroposfera. Bu muhitda uy hayvonlari (qoramol, qoy, echki va boshq.) va sinantrop hayvonlar yashaydi. 4. Gidrosfera suvli muhit. Bu muhitda gidrobiontlar (baliqlar) hayot kechiradi. 5. Antosfera. Biror organizm boshqa tirik mavjudotlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Bunday tirik mavjudotlar antobiont- lar deb ataladi. Bular jumlasiga parazitlar (oddiy amyoba, ichak amyobasi, ichak trixomonadasi, ichak balantidiyasi, jigar sor- gichi, exinokokk, odam askaridasi va boshq.) kiradi. Kopgina organizmlar oz hayot muhitlarida yashash bilan bir qatorda boshqa parazit organizmlar uchun hayot muhiti hisobla- nadi. Organizm yashash muhiti sifatida, yani «ontosfera» tu- 300 shunchasini birinchi bolib Y.N. Pavlovskiy kiritdi. Bunday mu- hitda parazitar turlar yashab, evolutsiya jarayonida unga mosla- shib boradi. Parazitizmni Y.N. Pavlovskiy quyidagicha tariflaydi: Parazitizm bu har xil turlarga tegishli bolgan organizm- larning ozaro yashash munosabatlari bolib, bunda organizm (parazit) ikkinchi organizm (xojayin)dan oziqlanish manbayi, doimiy va vaqtinchalik yashash joyi sifatida foydalanadi. Bunda xojayin (makroorganizm) sifatida biror parazit turi uchun yashash muhiti bola oladigan tirik organizm (tur) ishtirok etadi. Parazitizm turlararo munosabatlarning shakli bolib, bir tur- dagi tirik mikroorganizmlarning (qozgatuvchilari) boshqa turdagi makroorganizmlardan (xojayin) yashash muhiti yoki oziq man- bayi sifatida foydalanishi bilan xarakterlanadi. Bunday mikroor- ganizmlar parazitlar (yunon. parasitos tekinxor) deb ataladi. Infeksion va parazitar kasalliklarning qozgatuvchilari viruslar, prokariotlar va eukariotlar tabiatiga mansub obligat, fakultativ va tasodifiy parazitlar hisoblanadi. Òurli biologik davrga ega bolgan parazitlar xojayinlari definitiv, oraliq va rezervuar xojayinlarga bolinadi. Definitiv xojayin organizmida parazit jinsiy yetilib, shu yol bilan kopayadi. Oraliq xojayin organizmida esa, parazit jin- siy yetilmagan davrda yashaydi. Kopayishi jinsiy yol bilan ke- chadi. Rezervuar xojayin parazitning biologik yashash davrida qatnashishi shart bolmagan organizm hisoblanadi. Lekin ular ozida parazitlar lichinkasini toplab, malum sharoitlarda ularning de- finitiv organizmga otishini taminlab beradi. Xojayin organizm- larni bunday uch asosiy guruhga bolish hamisha ham qol ke- lavermaydi. Chunki kopgina mikroorganizmlar toliq yashash davriga ega emas. Bunday hollarda bazi xojayin organizmlarni «tashuvchi» atamasi bilan atash maqsadga muvofiq. Òransmissiv kasalliklarda esa, xojayin organizmlari orasida tashuvchilar va otkazuvchilarni ajratib korsatish kerak boladi. Parazitlar boshqa turdagi organizmlardan (oz xojayinlaridan) yashash muhiti sifatida foydalanadi, bu yerda asosiy hayot jarayonini otkazish bilan birga tashqi muhit bilan aloqalarini xojayin organizmi orqali amalga oshiradi. Parazitlarning yer, havo, suv va tuproq muhitlarida yashashlari bunday munosabatlarning natijasi hisoblanadi. Uch azoli parazitar sistemasi kasallik chaqiruvchi va ikki xil turga tegishli bolgan xojayin organizmlaridan tarkib topgan boladi. Bu sistemada parazit ozining biologik davrini bir turdagi 301 xojayin organizmidan ikkinchi turdagi organizmga otmasdan turib yakunlay olmaydi. Uch azoli parazitar sistemaga kiruvchi parazitlar obligat-transmissiv infeksiya chaqiruvchilari va notrans- missiv invaziyalar bolishi mumkin. Obligat-transmissiv infeksiya chaqiruvchilari oddiy va murakkab uch azoli parazitar sistema tarkibiga kirishi mumkin. Oddiy uch azoli parazitar sistema kasallik chaqiruvchisi bir turdagi tashuvchi va bir turdagi otkazuvchilardan iborat boladi. Masalan, bitli, toshmali va qaytalama terlamada shunday boladi. Uch azoli mu- rakkab parazitar sistema tarkibiga esa, kasallik chaqiruvchi, bir turdagi tashuvchi va kop turlarga tegishli otkazuvchilar (bezgak), bir turga tegishli va kop turga tegishli tashuvchilar (tashuvchilar boyicha murakkab uch azoli parazitar sistema, qaytalama ter- lama) va nihoyat, kop turga tegishli tashuvchilar va otkazuv- chilarga chivin va kana ensefalitlari kiradi. Uch azoli parazitar sistemaga kiruvchi notransmissiv invaziyalar qozgatuvchilari bittadan definitiv va oraliq xojayinlarga (oddiy uch azoli parazitar sistema) yoki bir necha turdan iborat definitiv va oraliq xojayinlarga ega bolishlari mumkin (murakkab uch azoli parazitar sistema). 6.2. Parazitar turlarning kelib chiqishi va evolutsiyasi Parazitar turlar mustaqil hayot kechiruvchi (parazit bolma- gan) turlarning parazitizmga otishi yoki oldindan paydo bolgan parazitlarning evolutsiyasi tufayli yuzaga kelgan bolishi mumkin. Parazit bolmagan turlardan parazitar turlarning paydo bo- lishiga bunday turlar dastlabki shakllari biologiyasidagi va tar- qalishidagi oziga xosliklari sabab bolishi kerak. Keyinchalik pa- razitar sistemaning azolari bolmish mikro va makroorganizmlar bir-biri bilan ekologik jihatdan yaqin bolganligi sababli ozaro toqnashishlari kerak edi. Mustaqil hayot kechiruvchi bunday ikki turning toqnashuvidan keyingi taqdirlari ularning toqnashuvi kelgunga qadar bolgan adaptatsiya xususiyatlariga bogliq bol- gan. Ular ortasida parazitar munosabat faqatgina makroorga- nizmga tushgan mikroorganizmning bu sharoitda vaqtinchalik yashab, kopaya olish qobiliyati bolgan taqdirdagina vujudga kel- gan. Bu mikroorganizmlar oz-ozidan yuqumli kasalliklar cha- qirtiruvchilari bola olishlari mumkin edi. Shu bilan birga davriy ravishda amalga oshib turgan bunday ozaro munosabatlar maxsus adaptatsiyalar filogenezida mikro va makroorganizmlar 302 ortasidagi aloqalar mustahkamlanishiga asos bolishi mumkin edi. Bunday evolutsiyaning dastlabki bosqichida, odatda, fakul- tativ parazitizm vujudga kelib, keyinchalik u obligat parazitizmga otishi mumkin. Hozirgi paytda tabiatda uchraydigan fakultativ parazitizm ko- rinishlari, obligat parazitizm paydo bolishining dastlabki qadam- lari qanday bolganligini korsatadi. Obligat parazitlarning bunday paydo bolish jarayoni kopgina omillarga bogliq. Bularga birinchi navbatda mikroorganizmlar kirib olgan hayvon organizmidagi muhitning tuzilishi va oziga xosligi, bu hayvonlarning parazitar va boshqa hayvonlar bilan bolgan biogenetik aloqalari va mikroor- ganizmning bu organizmga kirishiga va bu yerda yashashiga yordam beruvchi yoki loaqal moyillik qiladigan shart-sharoitlar kiradi. Shunday qilib, bolajak parazit va xojayin organizmlari or- tasidagi munosabat kopgina tasodifiy hollar tufayli vujudga keladi. Bunday hollar keyinchalik tabiiy tanlanishda mikro va makroorganizm ortasidagi aloqalarning filogenez jarayonida mus- tahkamlanishi hamda obligat parazitlarning vujudga kelishi uchun asos bolib qoladi. Xojayin organizmiga parazitlarning patogen tasiri, ularning birlamchi va ikkilamchi hayoti muhitlarga moslashuvi xojayin organizmi evolutsiyasining malum bir tarzda borishini belgilaydi. Bu esa, oz navbatida, infeksion kasallik evolutsiyasida muayyan ahamiyat kasb etadi. Parazitologiya pazitlik qilib yashaydigan mikroorganizmlar morfologiyasini, biologiyasini va tarqalishini, ularning ozaro mu- nosabat xususiyatlarini, xojayinlari, profilaktikasi va qarshi ku- rashish hamda transmissiv kasalliklarni organadi. Òibbiyot fanlari rivojlanishi parazitologiyaning mukammal- lashuvi va bir necha tor doiradagi sohalarga bolinishiga olib keldi. Bular umumiy parazitologiya, tibbiy va veterinar parazitologiyadir. Umumiy parazitologiya hayvon parazitizmi va parazitologiya- ning umumiy masalalari bilan shugullanadi. Òibbiy va veterinar parazitologiya odamlar hamda uy hayvonlarida kasalliklarni keltirib chiqaradigan parazit mikroorganizmlarni organadi. Òibbiy para- zitologiya umumiy va veterinar parazitologiyaning bir qator bo- limlari bilan chambarchas boglangan boladi, chunki kopgina parazitlar ham odamni, ham hayvonlarni zararlaydi. Bundan tashqari, odam organizmiga yomon tasir korsatuvchi parazitlar patologiyasi, immunologiyasi, klinikasi va terapiyasi 303 bilan ham chambarchas boglangan. Shuningdek, parazitologiya zoologiya fani bilan ham yaqin aloqada, chunki parazitlar turli xildagi umurtqasiz hayvonlar guruhiga kiradi. Mustaqillik yillariga kelib, parazitologiya faniga etibor yanada kuchaydi. Respublikamizning markaziy shaharlarida parazitologiya ilmiy tekshirish institutlari ochilib, olkamizda uchraydigan tabiiy- mintaqaviy parazit mikroorganizmlarni organish keng yolga qoyildi. 1994-yilda Ozbekiston Respublikasi Sogliqni saqlash vazi- rining «Ozbekiston Respublikasida parazitar kasalliklar profi- laktikasini kuchaytirish choralari haqida»gi 618-buyrugi chiqdi. Ushbu buyruqqa asosan, mamlakatimizda ayrim parazitar ka- salliklar boyicha keng kolamda olib borilayotgan profilaktik choralar natijasida katta yutuqlarga erishildi. Kop yildan buyon moskit isitmasi, visseral va antrokonoz teri leyshmaniozi, anki- lostomoz, amyobiaz singari kasalliklar royxatga olingan emas. Kemiruvchilardan yuqadigan teri leyshmaniozi, kanalar tashuvchi qaytalama tif kabi kasalliklar ham kamaygan. Shunga qaramasdan, respublikamizning ayrim viloyatlarida parazitar kasalliklar boyicha epidemiologik vaziyat murakkab- lashmoqda. Malumki, respublikamizning xorijiy davlatlar bilan, shu jumladan, epidemiologik jihatdan nosoglom vaziyatdagi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy va madaniy aloqalari kundan kunga rivojlanib bormoqda. Bu esa, maxsus xizmat, aeroportlar va boshqa kelib-ketish tarmoqlarida xizmat korsatuvchi tibbiyot xodimlaridan bezgakka, kanalar tashuvchi qaytalama tif yoki boshqa kasalliklarga shubha qilingan, istimasi yuqori bolgan shaxs- larni oz vaqtida tekshiruvdan otkazishni talab qiladi. Mustaqil respublikamizda parazitologiya xizmatini yolga qo- yishda buyuk rus shifokor olimlari A.P. Fedchenko, P.F. Bo- rovskiylar katta hissa qoshishgan. A.P. Fedchenko Orta Osiyo dav- latlarida parazitning yashash siklini organib, uning oldini olish choralarini belgilagan. P.F. Borovskiy teri leyshmaniozi (pash- shaxorda) chaqiruvchisini aniqlagan. Parazitologiya xizmatining rivojlanishiga ayrim parazitar kasal- liklarning kopayib ketishi ham sabab bolgan. 1920-yili Moskva shahrida birinchi parazitologiya va tropik tibbiyot ilmiy tekshirish instituti ochilgan. Shu institut zamirida boshqa respublikalar parazitologiya institutlari shoxobchalari ishi yolga qoyilgan. Shu jumladan, respublikamizdagi L.M. Isayev nomidagi parazitologiya ilmiy tekshirish instituti, Samarqanddagi parazitologiya va olka 304 patologiyasi instituti va shu institutning Òermiz filiali ham hozirgi kunda faoliyat korsatib kelmoqda. 618-buyruqning asosiy qism- laridan biri gigiyena kasalliklarini bartaraf etishga qaratilgan. Ozbekiston Respublikasi hukumati yordamida, sogliqni saq- lash muassasalarining maqsad sari intilishlari tufayli, 1960-yilga kelib mamlakatimizda bezgakni tugatishga erishildi. Lekin keyingi yillarda Afrika va Osiyo mamlakatlari bilan aloqalarning kengay- tirilishi tufayli shahar va qishloqlarga bezgakning qaytib kelishi roy berdi. Ozbekistonda parazitologiya xizmatining shakllanishida bir qancha rus olimlari oz hissalarini qoshishgan. Misol uchun, bezgak chivinlari ekologiyasini organishda buyuk rus olimi, tibbiy entomo- logiya boyicha yirik mutaxassis V.I. Beklemishevning hissasi kattadir. Parazitologiya va tropik tibbiyot institutining shoxobchalari sifatida respublikamizda ham shunday ilmiy tekshirish institut- lari ochilgan. Bundan tashqari, bezgak kasalligining ekologik tasirini organish boyicha katta mutaxassislar Y.N. Pavlovskiy, A.A. Shtakelberg ham parazitologiyaning fan bolib shakllani- shida asoschilardan hisoblanadi. 6.3. Trematodalar sinfi (Trematoda) Trematodalar yoki soruvchilar bogimlari bolmagan, lan- setsimon yoki yaproqsimon yassi tanali, olchami kichik gel- mintlardir. Kopgina trematodalar germafroditlardir. Bu sinfning hamma turlari biogelmintlar hisoblanadi. Soruvchilar odam parazitlarining ikkita sorgichi bolib, ulardan biri ogiz teshigini orab turadi, ikkinchisi, qorin sorgichi esa yopishish azosi bolib xizmat qiladi. Trematodalar qozga- tadigan kasalliklar guruhiga trematodozlar deyiladi. Opistorx Tuzilishi. Opistorx (Opisthorchis) birinchi marta mushuklarda 1884-yilda, odamda esa 1891-yilda Omskda topilgan, shuning uchun mushuk yoki Sibir soruvchisi nomini olgan. Uzunligi taxminan 1 sm keladigan lansetsimon tanasi bor. Tanasining orqa tomonida tort va besh parrakli yirik urugdoni moyagi joylashgan. Tanasining orta qismi kop miqdorda tuxumlar saqlaydigan toq rangli bachadon bilan tolgan. Tuxumlari och sargimtir yoki kulrangnamo, juda mayda, uzunligi 2630 mkm, 305 oval, biroz asimmetrik. Yaxshi chegaralangan yupqa pardasi bor. Qutblaridan birida tuxumning qolgan qismidan silliq ingichka chiziq ajratib turadigan qopqoqcha korinadi, qarama-qarshi tomonida esa kichkina domboqcha kotarilib turadi. Boshqa gelmintlar klonorx va metagonim tuxumlariga juda oxshaydi, shunga kora amaliy sharoitlarda gelmintlarning korsatib otilgan turlarini farq qilib bolmaydi. Biroq ortacha va katta qilib korsatadigan mikros- kopda ularni bir qancha oziga xos belgilari boyicha farq qilsa boladi. 15-jadval Opistorx va klonorx tuxumlarining bir-biridan farqi i r a li g l e B x r o t s i p O x r o n o l K il k a h S - a t s i p r a q o b a g n u k ,l a v O - a r i r a l b t u Q .i d a t a l s e i n i s k i h c i k q r a f i g a d i s u i d - a r i r a l b t u q , n o m i s k o N a tt a k q r a f i g a d i s u i d k il k i r t e m m i S k i r t e m m i s A z i s h c u k i s a y i r t e m m i s A - n il i b t q a v a m m a h a v i d y a m i s a d r a P a q p u y , q il li S n il a q , r i d u b - r i d a G a h c q o q p o q g n i n a d r a P n a q q i h c n a d i d l o i r a l m s i q n a g a m n a l a d o fi i h s x a Y n a g n a l a d o fi i h s x a Y » r a l a h c a k l e y « i k t s a p g n i n a h c q o q p o Q i s a r a g e h c a d h s i n i r o k q il li s a k h c i g n I - i r o k l a g a d a m l a r u B a d h s i n a h c q o q p o Q - i b z i s h c u k , s a m e d n a l a B i d a n il d n a l a B a h c q o b m o D i d a n il i b i h s x a Y i d y a m n il i b i h s x a Y Rivojlanish sikli. Opistorxlar odam jigarining ot yollarida, ot pufagida va meda osti bezida, shuningdek, itlar, mushuklar, chochqalar va boshqa bazi hayvonlarning ichki azolarida para- zitlik qiladi. Bu gelmintning tuxumlari ichakka ajralib chiqadi, songra najas bilan birga tashqi muhitga tushadi, biroq ular suv havzalaridagina rivojlana olishi mumkin. Tuxumlarni yutgan suv molluskalari (Bithynia) organizmida Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling