O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi o. T. Husanov konstitutsiyaviy huquq

11.5. Ijtimoiy ta’minot olish
Fuqarolarning mehnat qilish qobiliyati yo‘qolganda yoki
pasayganda, davlat ularni qo‘llab-quvvatlashi, xalqaro hujjatlar
talabidan, davlatning insoniylik g‘oyasiga sodiqlik prinsiðidan kelib
chiqadi.
Kishi o‘zining kuch-quvvatini, aqlini, qolaversa, ularning
ma’lum qismini davlat idora, korxona, muassasalarida mehnat qilish-
ga sarflash bilan, nafaqat, o‘zining moddiy ehtiyojini qondiradi,
shu bilan birga davlatga, uning korxona, tashkilot, muassasala-
rining rivojlanishiga, moddiy jihatdan mustahkamlanishiga ham
hissa qo‘shadi. Shuning uchun kishilar qariganda yoki boshqa
sabablar bilan vaqtincha yoki butunlay mehnat qobiliyatini yo‘qot-
ganda, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Fuqarolarni ijtimoiy
tomondan qo‘llab-quvvatlashning huquqiy asosi bo‘lib, Konsti-
tutsiyada fuqarolarning ijtimoiy ta’minot olish huquqining belgila-
nishi hisoblanadi. Konstitutsiyaning 39-moddasida bu quyidagicha
belgilangan: «Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda,
shuningdek, boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda
tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega.
Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miq-
dori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam
miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas».
Bu Konstitutsiyaviy normaga asosan, ijtimoiy ta’minot olish
huquqiga qariganda, ya’ni ma’lum yoshga yetganda; mehnat
layoqatini yo‘qotganda; boquvchisidan mahrum bo‘lganda hamda
qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ega bo‘linadi. Bu masalalar
huquqiy jihatdan Mehnat kodeksi, «Fuqarolarning davlat pensiya
ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonun va boshqa huquqiy hujjatlar bilan
tartibga solinadi.
Fuqarolar qariganda qarilik pensiyasini olish huquqiga ega,
qarilik pensiyasini olish huquqi erkaklar uchun 60 yosh, ayollar

116
uchun 55 yosh qilib belgilangan hamda qonunlar ayrim toifa
xodimlariga bundan-da qisqartirilgan yoshlarda qarilik pensiyasini
olish huquqiga ega bo‘lishni belgilaydi. Masalan, 5 va undan ko‘p
bola parvarishlagan ayollar 50 yoshdan, ayrim faoliyat turlarida
mehnat qiluvchi erkaklar 55 yoshdan, ayollar 50 yoshdan shun-
day huquqqa ega bo‘ladi.
Fuqarolar mehnat layoqatini yo‘qotganda, ta’minot olish
huquqiga ham turli sharoitlarda ega bo‘linadi. Bunday ta’minot turlari
vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotganda yoki butunlay mehnat
qobiliyatini yo‘qotganda vujudga keladi.
Yosh bolalarning to‘la-to‘kis voyaga yetishini nazarda tutgan
holda Konstitutsiya boquvchisini yo‘qotish hollarida, tegishli
shaxslarni ijtimoiy ta’minot bilan qo‘llab-quvvatlanishini nazarda
tutadi.
Shuningdek, Konstitutsiyada qonunda ko‘zda tutilgan boshqa
hollarda ham fuqarolar ijtimoiy ta’minot olish huquqiga egaligi
belgilangan. Bu farzand tug‘ish va uni ma’lum yoshigacha par-
varish qilish muddatidagi nafaqa; tabiiy ofat yoki boshqa falo-
katlar tufayli jiddiy iqtisodiy va boshqa zarar ko‘rganlarga berila-
digan nafaqalar; kam ta’minlanganlarga beriladigan nafaqalar va
hokazolardir.
Mamlakatimiz iqtisodiy qudratining ortib borishi fuqarolarning
ijtimoiy ta’minot huquqining kengayib borishiga, ijtimoiy ta’min-
lash imkoniyati kuchayib borishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Buni
pensiya va boshqa ta’minot miqdorlarining bosqichma-bosqich oshib
borayotganligidan ko‘rish mumkin. Bundan tashqari, pensiya
ta’minotini yanada takomillashtirish uchun qo‘shimcha choralar
ko‘rilmoqda. Pensiya jamg‘armalari tuzilgan.
11.6. Òibbiy xizmatdan foydalanish
Konstitutsiyaning 40-moddasi «Har bir inson malakali tibbiy
xizmatdan foydalanish huquqiga ega»ligini mustahkamlagan.
Bu huquq insonning hayotga, yashashga bo‘lgan huquqining
qo‘shimcha kafolatidir. Inson sog‘-salomat, jismoniy kamchiliksiz
yashasa, baxtli hayot kechirishi mumkin. Inson o‘z sog‘lig‘i to‘g‘-
risida o‘zi turli yo‘llar bilan g‘amxo‘rlik qiladi va bunda davlatning
ko‘magiga, yordamiga tayanadi.
Davlat insonning sog‘lig‘ini himoya qilib, ularga malakali tibbiy
xizmatdan foydalanishga imkoniyat yaratib beriladi. Bu huquq amal

117
qilganda mamlakatda inson salomatligini saqlovchi, tiklovchi
muassasalarning malakali, bilimli mutaxassislardan iborat tizimi
(kasalxona, poliklinika, sanatoriylar) faoliyat ko‘rsatadi. Ular
zamonaviy texnik vositalar orqali jihozlanadi. Inson salomatligini
tiklovchi, saqlovchi muassasalar bilan ta’minlashni davlat o‘z
zimmasiga oladi. Fuqarolarga tez yordam ko‘rsatish xizmati ta’min-
lanadi.
Bu huquqning amal qilishi natijasida har bir kishi tibbiy
muassasalarga o‘z muammolari bilan murojaat qilishi va ulardan
tegishli yordam, maslahat olishga haqlidir.
Sog‘lom fuqarolar har bir mamlakatning eng qimmatli boyligi
hisoblanadi. Shuning uchun ham sog‘liq uchun davlat mas’ul va
o‘z vazifasini bajarish uchun tegishli choralarni ko‘radi. Bunday
choralar qatorida aholi o‘rtasida profilaktika, emlash ishlari olib
boriladi.
O‘zbekistonda 2005-yilning «Sihat-salomatlik yili» deb belgi-
lanishi va u asosda tibbiy xizmat ko‘rsatish choralarining amalga
oshirilishi, tibbiyotni isloh qilish bo‘yicha o‘tkazilayotgan tad-
birlar, insonlarning tibbiy xizmatdan foydalanish huquqini
kengaytirib, tibbiy xizmatning yanada malakali bo‘lishini ta’min-
lashga qaratildi.
Mamlakatimizda 2006-yilning «Homiylar va shifokorlar yili»
deb belgilanishi va unda ko‘zda tutilgan tadbirlar ham tibbiyot
sohasini takomillashtirishni, tibbiyot xodimlarining malakasini
oshirish va turmush sharoitini yaxshilashni, tibbiy yordamga
muhtojlarga yanada kengroq imkoniyat yaratilishini ta’minlaydi.
Davlatning sog‘lom avlod uchun qayg‘urishi va bu borada
qilayotgan ishlari boshqa davlatlar uchun ham ibrat bo‘lishi mum-
kin. O‘zbekiston mustaqil davlat bo‘lgach, orden va medallarni
ta’sis etar ekan, «Sog‘lom avlod uchun» medalini birinchi medallar
qatorida ta’sis etishi ham mamlakatning inson sog‘lig‘i uchun,
tibbiyot sohasidagi huquqlarni ta’minlash uchun alohida e’tibor
berayotganligini ko‘rsatadi.
«Fuqarolar sog‘ligini saqlash to‘g‘risida»gi, «Psixiatriya
yordami to‘g‘risida»gi, «Odamning immunitet tanqisligi sindromi
(OIÒS) bilan kasallanishining oldini olish to‘g‘risida»gi, «Aholini
sil kasalligidan muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunlar va boshqa
qabul qilingan huquqiy hujjat va davlat dasturlari fuqarolarning
malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqlarini ta’minlashning
huquqiy asoslaridir.

118
11.7. Bilim olish
Bilim insonni yuksak darajaga ko‘taribgina qolmasdan, u
yashayotgan mamlakatni ham yuksaltiradi. Òajriba faqat bilim
orqaligina ko‘plab muammolarni hal qilishni ko‘rsatmoqda. Bilimli
kishilari ko‘p mamlakatlar tobora rivojlanmoqda. Shuning uchun
har bir uzoqni ko‘zlovchi mamlakat o‘z fuqarolarining bilimli
bo‘lishidan manfaatdor va shu yo‘lda harakat qiladi. Fuqarolarning
bilimli bo‘lishida esa bilim olish qanday yo‘lga qo‘yilganligi, unga
qanday sharoit-imkoniyatlar yaratilganligi ta’sir qiladi. Bunda ta’lim
tizimining qandayligi hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
O‘zbekistonda har bir shaxsning bilim olish huquqini ta’min-
lash maqsadida mukammal ta’lim tizimi shakllantirildi va tako-
millashtirilmoqda.
Konstitutsiyaning 41-moddasiga asosan: «Har kim bilim olish
huquqiga ega.
Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi.
Maktab ishlari davlat nazoratidadir».
Har kim bilim olish huquqiga ega degani mamlakatda yashov-
chi barcha aholi, fuqaroligi, millati, irqi, dini, jinsi va boshqalardan
qat’i nazar, shu huquqdan foydalanishini bildiradi.
O‘zbekiston Respublikasining «Òa’lim to‘g‘risida»gi, «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi to‘g‘risida»gi Qonunlari Konstitutsiyada
belgilangan bilim olish huquqining to‘la ro‘yobga chiqishini ta’-
minlash uchun xizmat qiladi.
Milliy dasturda ta’lim tizimi, uning tarkibiy qismlarining
vazifalari, ta’limning uzluksizligi belgilab qo‘yilgan.
Kasb-hunar kollejlaridagi ta’lim ham malakali mutaxassislar
tayyorlash va ta’limning keyingi bosqichlarida bilim olish imko-
niyatini beruvchi O‘rta ta’lim dasturi bo‘yicha bilimlar berish va-
zifasini qo‘yadi.
Konstitutsiyada bepul ta’lim olish davlat tomonidan ta’minla-
nishi belgilangan. Mamlakatimizda boshlang‘ich, umumiy o‘rta
ta’lim, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim bepul
bo‘lib, barcha xarajatlar davlat hisobidan ta’minlanadi.
Oliy ma’lumot olishda (bakalavr va magistratura) bepul ta’lim
bilan kontrakt-to‘lov asosida ta’lim olish qo‘shib olib boriladi.
Ya’ni oliy o‘quv yurtlariga qabul qilinadigan talabalar belgilangan

119
kvotalar bo‘yicha davlat hisobidan ta’minlash asosida bepul ta’lim
olishadi. Bularni kirish sinovlarida yuqori natijaga erishgan o‘quv-
chilar tashkil etadi. Davlat budjeti doirasida aniqlangan miqdor
uchun yetarli ball to‘play olmagan talabgorlar orasidan yuqori
ko‘rsatkichlarga erishganlari o‘z ixtiyori bilan to‘lov-kontrakt asosida
oliy o‘quv yurtiga qabul qilinishi mumkin. Òo‘lov miqdori davlat
tomonidan belgilanadi. Òo‘lovni talabgorlar shaxsan yoki ota-
onalari jamg‘armasidan to‘lashi mumkin. Davlat tashkilotlari
budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan, nodavlat tashkilotlari
esa o‘z jamg‘armasidan o‘z xodimlarining o‘qishi uchun belgilangan
to‘lov summasini to‘lashi mumkin.
Fuqarolarning bilim olish huquqini ro‘yobga chiqarish uchun
davlat xohlovchilarga kredit berishni yo‘lga qo‘ygan. Shunday qilib,
bilim olish huquqi bepul yoki to‘lov asosida ta’lim olish bilan
amalga oshadi.
Maktab ishlari davlat nazoratida degan Konstitutsiyaviy qoida
ta’lim muassasalarining mulkchilik shaklidan qat’i nazar (ular
davlat muassasasi bo‘ladimi, xususiymi, chet davlatlarga qaray-
dimi), davlat tomonidan nazorat qilinishini bildiradi. Davlat ta’lim
muassasalari to‘laligicha davlat tomonidan boshqarilib, nazorat
qilinsa, nodavlat ta’lim muassasalari o‘quv dasturlari va rejalarining
talab darajasida bo‘lishi, bilim berish saviyasining yuqori bo‘lishi
nazorat qilinadi. Attestatsiya (sinovlardan o‘tgan) natijalariga ko‘ra,
nodavlat ta’lim muassasalari akkreditatsiya qilinadi va ularga litsenziya
beriladi. Litsenziyaga ega o‘quv muassasalari davlat tomonidan
tasdiqlangan va yuridik kuchga ega bitiruv haqidagi hujjatlar berish
huquqiga ega.
11.8. Ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi
Konstitutsiyaning 42-moddasi ikki banddan iborat bo‘lib,
birinchi bandda «Har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi,
madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi», deb
ko‘rsatilgan bo‘lsa, ikkinchi bandda «Davlat jamiyatning madaniy,
ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g‘amxo‘rlik qiladi», deb mustah-
kamlangan.
Shu moddaning ikkinchi bandida belgilanganidek, jamiyatning
madaniy, ilmiy va texnik rivojlanishiga g‘amxo‘rlik qilishni davlat

120
o‘z zimmasiga olar ekan, bu vazifa fuqarolarga fan-texnika,
madaniy sohada erkinlik bermasdan ta’minlanishi mumkin emas.
Jamiyatning rivojlanishi uning har bir a’zosining o‘z imko-
niyatlaridan qanchalik to‘la va keng foydalanishiga bog‘liq. Ijod
natijasidagina fan-texnika yutuqlariga ega bo‘lish mumkin. Òurli
sohalarda tegishli qobiliyatga ega shaxslarga o‘z qobiliyatini to‘la
namoyon qilish imkoniyati yaratib berilgandagina ijobiy natijaga
erishish mumkin. Bu imkoniyat esa shu sohadagi huquqlarning
kafolatlanishidir.
Ilmiy-texnikaviy ijod erkinligi orqali mamlakatimizda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan kashfiyotlar, ixtirolar vujudga kelmoqda.
Xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlik qilish tufayli mamlakatni
jahonga ko‘rsatish imkoniyati vujudga keladi.
Fuqarolar madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi orqali,
madaniyat, san’at mevalaridan foydalanib, ma’naviy oziqa olish
bilan o‘z ehtiyojlarini qondirmoqda. Shu bilan birga, madaniyat,
san’at sohasidagi yutuqlar jahonga namoyon qilinmoqda.
Davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga
g‘amxo‘rlik qilar ekan, bu sohadagi ijodkorlarni, mualliflarni,
ixtirochi, kashfiyotchilarning huquqlarini samarali himoyalash
tizimini yaratgan.
Mualliflar, ixtirochilar, kashfiyotchilar huquqi davlat tomo-
nidan himoya qilinishi orqali ularning natijasidan, avvalo, muallif,
kashfiyotchi, ixtirochilar manfaatdor bo‘lsa, ularning mehnati
natijalari jamiyatning rivojlanishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ijobiy ta’sir
qilishi sababli bundan davlat ham manfaatdordir.
Ijodkorlar, mualliflar, ixtirochilar, kashfiyotchilar huquqlari
himoya qilinishi bilan birga, ular davlat tomonidan turli rag‘-
batlantirishlarga ham ega bo‘ladi. Bu ham ijod erkinligi kafola-
tidir.
O‘zbekistondagi iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar Konstitutsiyada
alohida tur huquqlar sifatida ko‘rsatilgan va fuqarolarning
Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari tizimining ajralmas qismidir.
Bu huquq va erkinliklardan foydalanish orqali fuqarolar o‘zlarining
turmush sharoiti farovonligini ta’minlaydi. Davlatning iqtisodiy
qudrati qanchalik kuchli bo‘lsa, iqtisodiy huquqlardan foydalanish
imkoniyati shunchalik kengayib boradi.

121
1. Iqtisodiy va ijtimoiy huquq nima uchun zarur?
2. Mulkdor bo‘lish huquqi nima va u O‘zbekistonda nima sababdan o‘rnatildi?
3. Fuqarolarning bankdagi omonatlari qanday saqlanadi?
4. Mehnat qilish huquqi va uning erkinligi qanday ta’minlanadi?
5. Dam olish huquqi qanday ta’minlanadi, dam olish turlari qanday?
6. Ijtimoiy ta’minot olish huquqidan kimlar foydalanadi?
7. Malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi deganda nima tushuniladi?
8. Bilim olish huquqi qanday ta’minlanadi?
9. Siz o‘zingiz shu huquqdan qanday foydalanmoqdasiz?
10. Ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi nima uchun kerak?
11. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlardan yanada kengroq foydalanishga nima
ta’sir qiladi?
NAZORAÒ SAVOLLARI

122
12-bob. HUQUQ VA ERKINLIKLARNING
KAFOLATLARI
12.1. Huquq-erkinliklarning kafolatlari va tizimi
Huquq va erkinliklarning Konstitutsiyada belgilab qo‘yilishining
o‘zi bilan masala hal bo‘lib qolmaydi. Konstitutsiyalarda xohlagancha
huquq va erkinliklarni mustahkamlab qo‘yish mumkin va bu juda
oson ish.
Huquq va erkinliklar masalasida eng muhimi, Konstitutsiyada
belgilangan huquq va erkinliklarni kafolatlash, ya’ni amalga
oshishini ta’minlashdir. Buning uchun mukammal tizim yaratilishi
kerak. Huquq va erkinliklarning kafolatlari Konstitutsiyada bel-
gilangan huquq va erkinliklarni ta’minlashni nazarda tutuvchi
huquq normalari va maxsus mexanizmdan iborat bo‘ladi. Huquqiy
normalar mavjud bo‘lsa-da, ularning amalga oshishini ta’minlovchi
mexanizm bo‘lmasa, huquq va erkinliklar qog‘ozda qolib ketaveradi.
Huquq va erkinliklarni ta’minlash masalasi jamiyatni rivoj-
lantirishdagi ustuvor vazifa deb qaralishi va inson huquqlari va
erkinliklarini so‘zda yoki qog‘ozda emas, amaliy hayotda joriy qilish
zarurligi haqidagi birinchi Prezident so‘zlari ham
1
 huquq va erkin-
liklarni ta’minlash muhim masala ekanligini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Konstitutsiyada inson huquqlarini xalqaro
normalarga mos ravishda belgilar ekan, ularni kafolatlashga alohida
e’tibor bergan va uni doimo takomillashtirib bormoqda.
Konstitutsiyaning o‘zida «Inson huquqlari va erkinliklarining
kafolatlari» uchun alohida bob (X bob) ajratilganligining o‘zi kafolatga
e’tiborning kuchli ekanligini ko‘rsatadi. Hamma mamlakatlar ham
Konstitutsiyada kafolatlar uchun maxsus bob ajratmagan.
Konstitutsiyaning ko‘plab moddalarida huquq va erkinliklar shun-
chaki belgilab qolinmasdan, ularning kafolatlanishi Konstitutsiya
1
 I.A. Karimov. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. Ò.,
«O‘zbekiston», 2002, 19-bet.

123
moddalarida alohida ko‘rsatilgan. Masalan, Konstitutsiyaning 42-mod-
dasi. Ayrim moddalarda tegishli huquq va erkinliklarni amalga oshirish
tartibi qonun bilan belgilanishi Konstitutsiya moddasining o‘zida
ko‘rsatilgan. Masalan, 35-moddada.
Inson huquq va erkinliklari kafolatlari quyidagilardan iborat:
• huquq va erkinliklarning huquqiy kafolati. Bu — huquq va
erkinliklarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlanishi
hamda ularni ta’minlashga, amalga oshirishga qaratilgan boshqa
huquqiy hujjatlarning mavjudligi hisoblanadi;
• huquq va erkinliklarning siyosiy kafolati. Bu — huquq va
erkinliklarning davlat tomonidan ta’minlanishi. Huquq va
erkinliklarni ta’minlashga qaratilgan tegishli maxsus vakolatli davlat
tuzilmalarining tuzilishi va faoliyat ko‘rsatishi;
• huquq va erkinliklarning iqtisodiy kafolati. Bu — huquq va
erkinliklarni iqtisodiy tomondan ta’minlash, ularning amalga
oshishi uchun zarur moddiy-moliyaviy manbalarni vujudga
keltirish.
Agar davlatda yetarli iqtisodiy, moddiy, moliyaviy manbalar,
imkoniyatlar bo‘lmasa, huquqlarni amalga oshirish uchun sharoit
bo‘lmaydi. Davlat iqtisodiy tomondan qanchalik kuchli bo‘lsa,
huquq va erkinliklardan foydalanish imkoniyati shunchalik
kuchayib boradi.
Bilim olish, ta’minot olish, tibbiy xizmatdan foydalanish
imkoniyatlarining kengayishi davlat iqtisodiga bevosita bog‘liqdir.
Bulardan tashqari, huquq va erkinliklarning kafolatlanishida
jamoatchilik nazorati ham alohida o‘rin tutib, bunda nodavlat tash-
kilotlari ham ishtirok etadi. Demak, huquq va erkinliklarning kafo-
latlari deganda, ularni ta’minlash, amalga oshishi uchun yetarli
asoslar va zarur mexanizm mavjudligi tushuniladi.
Huquq va erkinliklarning kafolatlari tizimi huquqiy, siyosiy,
iqtisodiy asoslardan va ularning amalga oshishini ta’minlay oladigan
mexanizmdan iborat bo‘ladi.
12.2. Huquq va erkinliklarning davlat tomonidan
ta’minlanishi
Davlatning asosiy vazifasi huquq va erkinliklarni belgilab
qo‘yish bilan cheklanmaydi. Bu masalada eng muhimi — huquq
va erkinliklarni davlat tomonidan ta’minlashdir. Bu borada davlat
o‘z zimmasiga katta mas’uliyat oladi.

124
Davlatga baho berishda, mamlakat qonunlarida huquq va
erkinliklarning belgilab qo‘yilishi holatidan tashqari, ularning
amalga oshishi uchun qanday imkoniyatlar yaratib berganligi
e’tiborga olinadi.
Ayrim huquq va erkinliklarni belgilash davlatning ixtiyorida
bo‘lsa, ayrim huquqlarni ta’minlash uning to‘g‘ridan to‘g‘ri maj-
buriyati hisoblanadi. Masalan, yashash huquqini, daxlsizlik
erkinligini va boshqalarni ta’minlash majburiyati.
Davlatning fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlash vazifasi
(majburiyati) Konstitutsiyada belgilangan bo‘lib, 43-moddada
«Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan
huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi», deb qayd qilingan. Bu borada
davlat tegishli va yetarli vakolatlarga ega.
Davlat tomonidan huquq va erkinliklarni ta’minlovchi qo-
nunchilikning yaratilishi, huquq va erkinliklarni ta’minlovchi
organlar tizimining o‘rnatilishi huquq va erkinliklarni ta’minlashga
qaratilgan faoliyatdir. Barcha hokimiyat tarmoqlaridagi davlat
organlarida fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash vazifasi
va vakolati mavjud.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini davlat tomonidan ta’-
minlashni amalga oshirish tizimida O‘zbekiston Prezidenti alohida
rol o‘ynaydi. Chunki u fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga
rioya etilishining kafili ekanligi Konstitutsiyaning 93-moddasi
1-bandida belgilangan. Bu bilan Prezidentga juda katta mas’uliyat
yuklangan.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarining davlat tomonidan
ta’minlanishini ko‘plab huquqni muhofaza qiluvchi organlar amalga
oshiradi. Bular Adliya vazirligi, Ichki ishlar vazirligi, Prokuratura
va boshqalardir. Bu organlar fuqarolar huquqlarini ta’minlashda
maxsus tuzilmalari faoliyatiga tayanadi. Adliya vazirligining «Inson
huquqlarini himoya qilish», «Òadbirkorlarning huquqlarini himoya
qilish» va boshqa boshqarmalari bevosita inson huquqlarini
ta’minlash vazifasini bajaradi.
Bulardan tashqari, turli hokimiyat tarmoqlarida huquq va
erkinliklarni ta’minlovchi maxsus organlar mavjud, masalan, «Oliy
Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)»,
hukumat tizimidagi «Inson huquqlarini himoya qilish Milliy
markazi». Bu organlar huquq va erkinliklarning davlat tomonidan
ta’minlanishi vazifasining amalga oshishida alohida o‘rin tutadi.

125
12.3. Huquq va erkinliklarni sud orqali himoya qilish.
Sudga shikoyat qilish
Huquqiy davlatda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’-
minlashning eng asosiy va samarali vositasi huquq va erkinliklarning
sud tomonidan ta’minlanishidir.
Aslida huquq va erkinliklarni sud tomonidan ta’minlash ham
huquq va erkinliklarni davlat tomonidan ta’minlashning bir
ko‘rinishidir. Lekin sudning boshqa hokimiyatlardan mustaqilligi,
faqat qonunga bo‘ysunishi o‘rnatilganligi himoyaning samarali
bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, sud fuqarolarning huquq
va erkinliklarini, hatto davlatdan, uning organlaridan ham himoya
qiladi. Shuning uchun fuqarolarning huquqlari sud tomonidan
himoya qilinishi, sudga shikoyat qilish huquqi kafolatning alohida,
ta’sirchan shakli sifatida Konstitutsiyada maxsus moddada mus-
tahkamlangan.
Konstitutsiyaning 44-moddasida «Har bir shaxsga o‘z huquq
va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari,
mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-
harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi»,
deb belgilangan. Bu moddaning mazmuni shuni ko‘rsatadiki,
fuqarolar o‘zlarining har qanday huquq va erkinliklarini himoya
qilish uchun sudga shikoyat qilish huquqiga ega. Bunday huquq
fuqarolarning huquqlari davlat organlari, mansabdor shaxslar,
jamoat birlashmalari tomonidan g‘ayriqonuniy xatti-harakat
oqibatida buzilgan taqdirda amalga oshiriladi.
Sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Kafolatlar «Sudlar
to‘g‘risida»gi, «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan
xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘ri-
sida»gi qonunlar bilan ko‘zda tutilgan.
Sud hokimiyati organlarining asosiy vazifasi sobiq tuzumdagi
singari jazolash bo‘lmasdan, qonunlarga asosan, fuqarolar huquq
va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini har qanday tajovuz-
lardan himoya qilish hisoblanadi.
Sudlarga shikoyat qilish tartibini belgilovchi qonun esa har
qanday hollarda sudga buzilgan huquqlarini tiklashni, tegishli organ,
mansabdor shaxs, jamoat birlashmalarining noqonuniy hujjat-
larini bekor qilishni so‘rab murojaat qilish mumkinligini bel-
gilagan.

126
Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklari oshkora buzilganda (agar
fuqaro shunday xulosaga kelgan taqdirda), huquq va erkinliklarining
amalga oshishiga to‘sqinlik qiluvchi holatlar mavjud bo‘lsa,
fuqarolar zimmasiga qonunlarda ko‘zda tutilmagan vazifalar
yuklansa, sudga murojaat etishga haqlidir.
Qonunda shikoyatni qaysi sudga berish tartibi, sudga murojaat
qilish muddatlari, murojaatni ko‘rib hal qilish tartibi va muddatlari
belgilab qo‘yilgan. Sud shikoyatni ko‘rib chiqib, u asosli bo‘lsa,
shikoyatni qondirish, qisman qondirish haqida, shikoyat asossiz
bo‘lsa, uning asossizligini isbotlab, qaror qabul qiladi.
Shikoyat qondirilganda, sud shikoyatga sabab bo‘lgan xatti-hara-
katni, qarorni to‘xtatish, bekor qilish haqida qaror chiqaradi.
Sudning chiqargan qarorini bajarish barcha organlar va mansabdor
shaxslar, jamoat birlashmalari uchun majburiydir. Sud o‘z qarorida
shikoyatni qondirish bilan birga, fuqarolarga yetkazilgan moddiy
va ma’naviy zararlarni qoplash choralarini ko‘radi.
Fuqaro bergan shikoyati yuzasidan sudning chiqargan
qaroridan norozi bo‘lsa, yuqori sudga belgilangan tartibda shikoyat
bilan murojaat qilish huquqiga ega. Bu shikoyat endi shikoyatni
ko‘rgan sud xatti-harakati va qarori ustidan ham norozilikdan iborat
bo‘ladi.
Fuqarolarning sudga murojaat qilish huquqi to‘la ta’minlangan-
dagina, huquq va erkinliklarning kafolati to‘la bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun sud-huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar
bu masalani yanada takomillashtirish choralarini belgilamoqda va
shunga erishilmoqda.