Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

1.3. Jergilikli byudjet qárejetler quramı hám onıń dúzilisi
Bazar ekonomikası sharayatında mámleket byudjetiniń qárejetleri áhmiyetli kategoriya bolıp esaplanadı. Qárejetler arqalı mámleket óziniń siyasiy-ekonomikalıq hám basqa túrdegi maqsetlerin ámelge asıradı. Qárejetler járdeminde milliy dáramattıń belgili bir bólimi qayta bólistiriledi. Mámleket óz tásirin óndiriske ótkeredi. Milliy dáramattıń mámleketlik byudjet arqalı bólistirilip atırǵan bólimi barlıq waqıtta ózgerip turadı, sebebi mámleket ekonomikalıq, sociallıq hám siyasiy wazıypalardı sheshedi. Mámleket byudjetiniń milliy dáramatın bólistiriw hám qayta bólistiriw bazar ekonomikası sharayatında jáne de artıp barmaqta. Sebebi qárejetlerdiń durıs baǵdarlanıwı ekonomikanıń tez pát penen rawajlanıwın támiyinleydi. Bul óz náwbetinde xalıqtıń turmıs dárejesin asırıwǵa, mámlekettiń ekonomikasınıń kóteriliwine alıp keledi. Bunnan tısqarı byudjet qarjıları mámlekettiń social-ekonomikalıq rawajlanıwın tezlestiriw, ilimiy-texnikalıq jetiskenliklerin jaratıw imkaniyatların beredi. Byudjet qárejetleriniń baǵdarı tarawına qarap materiallıq hám materiallıq emes tarawlarına sarıplanadı. Byudjet qárejetleri mámleket ıqtıyarında bolǵanı ushın hár jılı olardıń túrleri hám muǵdarı ózgerip turadı. Byudjettiń qárejetler bólimin tiykarınan ekonomikalıq qárejetler quraydı.
Ekonomikalıq qárejetlerdiń ózi eki túrge bólinedi:
-xalıq xojalıq tarmaqların finanslastırıw qárejetleri.
Bul baǵdardaǵı qárejetler tiykarınan kem dáramat kóriwshi, biraq mámleket kóleminde zárúr bolǵan mámleket sektorındaǵı bahalarǵa sarıplanadı.
-oraylasqan investiciyalardı finanslastırıw qárejetleri.
Bul baǵdardaǵı qárejetlerge jańa kárxanalardı qurıw ushın mólsherlengen qarjılar kiredi. Ekonomikalıq qárejetlerge byudjetten shama menen 20-25% muǵdardaǵı qarjılar jumsaladı.
Sociallıq qárejetler tiykarınan social - mádeniy ilajlar qárejetlerine hám xalıqtı sociallıq qorǵaw qárejetlerine bólinedi. Bul baǵdardaǵı qárejetler materiallıq emes tarawǵa mólsherlengen qarjılar bolıp esaplanadı. Byudjettiń shama menen 60% qárejeti social - mádeniy ilajlar hám xalıqtı sociallıq qorǵawǵa jumsaladı. Bul qárejetlerge den sawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw, mádeniyat, ilim hám basqalarǵa mólsherlengen qarjılar esaplanadı.
Byudjet qárejetleri ishinde jáne bir topar basqarıw organların támiyinlew qárejetleri de rejelestiriledi. Basqa qárejetler ishinde bolsa ishki isler ministrligi, milliy qáwipsizlik, ministrler keńesi rezervi hám basqalar názerde tutıladı. Bul túrdegi qárejetlerge shama menen 15% byudjet qárejetleri sarplanadı.
Ulıwma alǵanda byudjet qárejetleri maqsetke muwapıq 5 toparǵa bólinedi:
Xalıq xojalıǵı tarmaqların finanslastırıw.
Social-mádeniy ilajlar qárejetleri.
Xalıqtı sociallıq qorǵaw qárejetleri.
Basqarıw organların támiyinlew qárejetleri.
Basqa qárejetler.
Byudjetten ekonomikalıq tarawǵa pul ajıratıwdan tiykarǵı maqset mámlekettiń bul tarawǵa aralasıwın támiyinlep turıw bolıp esaplanadı. Mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı bolsa ekonomikanıń ósiwinde arnawlı faktorlardan biri bolıp esaplanadı. Ásirese házirgi sharayatta biziń respublikamızda bul júdá áhmiyetli. Ekonomikalıq tarawǵa ajıratılǵan byudjet qarjıları ishinde oraylasqan investiciyanı finanslastırıw qárejetleri áhmiyetli rol' oynaydı hám úlken salmaqqa iye.
Jámiyette óndirislik emes sferalardı qarjı menen támiyinlew, yaǵnıy finanslastırıw byudjet arqalı ámelge asırıladı. Mektepke shekemgi bilim beriw mekemelerine barlıq túrdegi mektepler joqarı hám orta arnawlı bilim beriw mekemeleri kiredi. Den sawlıqtı saqlaw hám sport mekemeleri tikkeley byudjet penen baylanıslı shólkemler bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı byudjetten finanslastırılǵan organlarǵa mámleketti basqarıw organları, sud, prokuratura, ilimiy tekseriw mekemeleri kiredi. Social-mádeniy ilajlardı finanslastırıwdaǵı tiykarǵı hújjet- bul qárejetler smetası. Social-mádeniy mekemelerdi finanslastırıw hám rejelestiriw tártibi smeta arqalı ámelge asırıladı.
Smetanı finanslastırıw tómendegi tiykarǵı principler arqalı ámelge asırıladı:
- byudjet mekemeleri qárejetleriniń ekonomikalıq rejelestiriwi hám sociallıq rawajlandırıwı;
- qárejetler kólemi, onıń quramı hám onı kvartallar boyınsha bólistiriw.
Byudjetten social-mádeniy ilajlarǵa qárejetler mámlekettiń sociallıq wazıypasın kórsetip xalıqtıń bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw hám jetilistiriw imkaniyatın, ilim hám mádeniyattı finanslastırıwdı, xalıqtıń medicinalıq xızmetke bolǵan mútájligin qanaatlandırıw, sociallıq qamsızlandırıw hám sociallıq támiynattı ámelge asırıw imkaniyatın beredi.
Social-mádeniy ilajlar qárejetleri bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw hám dene tárbiyası, ilim, mádeniyat, ǵalaba xabar quralları, basqarıw organları, sociallıq támiynat tarawlarındaǵı kommerciyalıq emes xızmeti menen shuǵıllanıwshı shólkem hám mekemeler kiredi. Bul tarawdıń social-mádeniy ilajlar qárejeti quramındaǵı salmaǵın ekonomikalıq analiz qılatuǵın bolsaq, bul kórsetkishler tómendegishe sáwlelenedi.
Ssocial-mádeniy ilajlar qárejetleri ishinde bilimlendiriw tarawı qárejetleri salmaqlı orındı iyeleydi. Ulıwma bilimlendiriw hám arnawlı mekteplerde reformanı ámelge asırıw ushın respublikamız basshılıǵı ayrıqsha itibar bermekte. Xalıq táliminiń xızmetkerleriniń is haqı dárejesin asırıw dástúri ámelge asırılmaqta. Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw sistemasın qayta qurıw nátiyjesinde joqarı oqıw jurtı imaratların kapital rekonstrukciyalaw qárejetleri muǵdarı, jataqxanası, oqıw imaratların úskenelew, oqıwshılar hám studentler ortasında mádeniy sport islerin hám basqa da ilajlardı ámelge asırıw qárejetleri muǵdarı ósti. Bilimlendiriw tarawın qarjı menen támiyinlew kapital qoyıwdı óz ishine alǵan jaǵdayda mámleketlik, mámleketlik emes, kooperativlik hám basqada jámiyetlik kárxanalar hám shólkemler arqalı júrgiziledi.
Hár bir respublika puqarası óz salamatlıǵın tiklewge, kesel waqtında napaqa alıw huqıqlarına iye. Sol sebepli házirgi tiykarǵı qárejetler mámleket byudjetinen ámelge asırıladı densawlıqtı saqlaw sisteması óz ishine emlewxanalardı, poliklinika, sanatoriya, sanepidemstanciyalar, laboratoriyalar, dispanser oraylardı óz ishine aladı. Bunnan kórinip turıptı respublikamızda social mádeniy ilajlarǵa itibardıń joqarı ekenligi hámde olarǵa jumsalatuǵın qárejetler durıs baǵdarlanǵanlıǵın kóriwimizge boladı.