Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

II-BAP.EKONOMIKANI MODERNIZACIYALAW ShÁRAYATINDA QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI BYUDJET QARJILARI ANALIZI HÁM OLARDAN NÁTIYJELI PAYDALANIW JOLLARI
2.1. Qaraqalpaqstan Respublikası byudjet qarjıların tártipke salıwshı dáramatlardıń áhmiyetin arttırıw jolları

Házirgi kúnde mámleketlik byudjet kóp tárepleme funkciyalardı ámelge asırıwshı quramalı hám kóp tarmaqlı xujjet esaplanadı.

Birinshiden, byudjette mámleket qárejetleri hám dáramatlarınıń tártibi óz kórinisin tabadı. Qárejetler byudjet qarjılarınıń paydalanıw baǵdarları hám maqsetlerin kórsetedi.
Milliy dáramattı kayta bólistiriw, mámlekette jańadan jaratılǵan kunnıń - kópshilik bólimin mámleket ıqtiyarına alıw mámlekettiń barlıq dáramatlarınıń ulıwma materiallıq tiykarı esaplanadı. Salıqlar, mámleket obligaciyaları, sonday-aq byudjetteń tısqarı fondlardan túsimler qayta bólistiriw mexanizminiń eń áhmiyetli sostav bólegi.
Ózbekistan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti tiykarınan salıqlar járdeminde toplanatuǵın hám mámleket tárepinen onıń funkciyaları hám uazıypaların ámelge asırıw ushın paydalanatuǵın aqsha qarjılarınıń oraylastırılǵan fondları bolıp esaplanadı. Ol Respublika Oliy Majlisi tárepinen nızamlı túrde tastıyıqlanadı.
Mámlekettiń ekonomikalıq siyasatın ámelge asırıw qurallarınan biri bolǵan byudjet sisteması Ózbekistan Respublikası mámleketlik byudjeti xızmet kórsetiliwiniń shólkemlestiriliw forması esaplanadı.
Ózbekistan Respublikasınıń mámleketlik byudjet sisteması eki buwınnan ibarat
1. Ózbekistan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti - mámleketlik byudjet
2 .Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti, oblastlar, Tashkent qalası, Respublikanıń rayon hám qalalarınıń jergilikli byudjetleri.
Ózbekistan Resublikası byudjeti bir pútin sistema, yaǵnıy byudjet sistemasınıń barlıq buwınları - Mámlekettin mámleketlik byudjetine kiretuǵın Qaraqalpaqstan Respublikası, oblastlar, Tashkent qalası, Respublikanıń qala hám rayonları byudjetleriniń uzliksiz baylanıstaǵı birligin bildiredi.
Byudjet sisteması pútin respublikadaǵı mámleketlik dáramatlar hámde ulıwma respublikanı Qaraqalpaqstan Respublikası, oblastlar, Tashkent qalası, rayon hám qalalarda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan mámleket qárejetleriniń bir pútin sistemasına tiykarlanadı. Respublika byudjet sistemasınıń bir pútinligi nızamlı túrde belgilengen, onda hár qıylı dárejedegi byudjetlerdiń hár biri joqarǵı buwınǵa kiriwi kózde tutılǵan.
Ózbekistan Respublikası byudjet sistemasınıń jetekshi buwını - ulıwma respublikalıq mámleketlik byudjet esaplanadı. Ol ulıwma mámleket kólemindegi hám jámiyetlik talaplardı ańlatatuǵın ilajlardı finanslastırıw ushın mámleketlik aqsha qarjıların oraylastırıwdı támiynleydi. Milliy dáramattı Qaraqalpaqstan Respublikası, oblastlar hám Tashkent qalası ortasında bólistiriw hám kayta bólistiriw processi ulıwma respublikalıq mámleketlik byudjet arqalı tártipke salınadı.
Ózbekistan Respublikası byudjet sistemasınıń áhmiyetli sostav bólegi jergilikli byudjetlerden ibarat. Olar óz uazıypaların ámelge asırıw ushın óz qarjıların salıqlar hám basqada salıqsız tólemler formasında toplaydı.
Ózbekistanda siyasiy erkinlik qolǵa kiritilgennen keyin ekonomikalıq erkinlikke erisiw ushın áhmiyetli reformalar baslandı.
Ózbekistan Respublikası Konstituciyasında kórsetilgenindey, mámlekette 2 buwınlı byudjet sisteması háreket etedi. Bularǵa Respublika byudjeti hám jergilikli byudjetler kiretuǵınlıǵı kórsetilgen.
Rejeli ekonomika sharayatında ekonomikalıq infrastrukturanı bazar ekonomikası infrastrukturasına ulıwma tuwrı kelmegenligi, jańa ekonomikalıq infrastrukturanı dúziw zárúrligin belgilep berdi. «Eń áwele, bazar infrastrukturasınıń áhmiyetli elementleri bolǵan bank, finans, salıq sistemaları tarmaǵı dúzildi».
Joqarıda atap ótilgen infrastrukturanıń keyinshelik huqıqıy tiykarları jaratıldı. Usı ótkizilgen reformalardan eń áhmiyetlisi bolıp, byudjet reformaları esaplanadı. Byudjet reformaların tiykarınan eki basqıshqa bóliw múmkin:
- birinshisi, 1999-2000 jıllardı óz ishine alatuǵın dáwir. Bul dáwirde byudjet processi ekonomikalıq ráwishte ekonomikalıq rıchaglar járdeminde basqarıladı. Byudjet orınlanıwı tiykarınan «Kárxanalardı salıqqa tartıw haqqında», «Xalıqtı ózin-ózi basqarıw organları haqqında»ǵı nızamlar, Oázirler Mákemesiniń, qarjı Oázirliginiń hám bir qansha mámleket basqarıw organlarınıń Qararları, kórsetpeleri, nızamlarına tiykarlanıp orınlandı.
- ekinshisi, «Byudjet sisteması haqqında»ǵı 2000 jıl 14 dekabrdegi Ózbekistan Respublikası nızamı qabıl etilgennen keyin, byudjet reformalarındaǵı jańa dáwir. Bul nızamnıń qabıl etiliwi byudjet tarawında bir qansha reformalardı baslap berdi. Nızamnıń qabıl etiliwi byudjet sistemasınıń jańa modeliniń áhmiyetli ózgesheliklerin belgilep berdi. Nızamnıń qabıl etiliwi arqalı jergilikli byudjetler hám olardıń buwınları huqıq hám minnetlemeleriniń ózgeriwine, byudjet siyasatı, strategik baǵdarlardı belgilewde olardıń ornı hám áhmiyetiniń ósiwine hám ulıwma jergilikli byudjetler xızmetin shólkemlestiriw hámde basqarıw ámeliyatına málim ózgerisler kiritildi.
Byudjet ámeliyatınıń huqıqıy tiykarları jaratılǵannan soń, jáhán standartları talapları tiykarında byudjet processin shólkemlestiriw hám basqarıw imkániyatları jaratıldı.
Mámleket byudjet siyasatı wazıypaların ámelge asırıwda byudjet ámeliyatında qáliplesip baratırǵan tendenciyalar, nızamlıqlar qatarında tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw lazım:
mámleket finansın basqarıw hám mámlekettiń finanslıq resurs imkániyatları quramında mámleket byudjeti qarjıları áhmiyetiniń ósiwi;
jergilikli byudjet minnetleriniń artıwı, olardıń moynındaǵı byudjet qárejetleri kóleminiń ósiwi;
jergilikli byudjetler minnetleriniń ósiwi nátiyjesinde olardıń huqıqların hám finanslıq imkániyatların asırıw mashqalasınıń keskinlesiwi;
byudjet buwınları-ara qatnasıqlardı muwapıqlastırıwdıń zamanagóy usılları, formaları hámde baǵdarları háreketleniwin támiyinlew áhmiyetiniń artıwı.
Byudjet sisteması baǵdarlarındaǵı bul nızamlıqlar jergilikli byudjet buwınları aldına áhmiyetli wazıypalardı qoyadı. Territoriyalardıń ekonomikalıq múmkinshiligi, jergilikli ózin-ózi basqarıw organları erkinligi hám juwapkershiliginiń artıwı hámde usınıń menen tikkeley qızıqqan tiyisli byudjet buwınınıń nátiyjeli xızmeti, onıń huqıq hám minnetleriniń tolıq orınlanıwına kepillik beredi. Usıǵan muwapıq jergilikli byudjetlerdi qáliplestiriw hám basqarıw ámeliyatındaǵı aldıńǵı háreket etken birqatar jaǵday hám ilájlar jetistirildi hámde tiyisli ózgerisler kirgizildi. Bul barısında Oázirler Mákemesiniń 3 sentyabr' 1999 jıl 414-sanlı Qararında jergilikli byudjetlerdiń nátiyjeli xızmetin kótermelewge tiyisli ilájlardı hámde nızamda belgilengen jergilikli byudjetlerdiń qıtshılıǵına jol qoyılmawı haqqındaǵı jaǵdaydı aytıp ótiwimiz lazım. Joqarıda aytılǵan eki huqıqıy tiykar jergilikli byudjetlerdi qáliplestiriw hám basqarıw ámeliyatına keskin ózgerisler kirgiziliwin támiyinledi.
Mámleket dúzilisi hám puqaralıq jámiyetti qáliplestiriw processlerin erkinlestiriw máselesinde mámleketimiz birinshi Prezidenti Islam Karimov aytqanınday «…tiykarǵı wazıypalar hákimiyat barlıq tarmaqlarınıń bir-birinen erkin is júrgiziw baǵdarların bekkemlew, hákimiyat huqıqların mámleketlik emes hám jámiyet shólkemlerine, puqaralardı ózin-ózi basqarıw shólkemlerine basqıshpa-basqısh ótkizip barıw, olardıń huqıqların hám erkinliklerin qorǵawdı kúsheyttiriwden ibarat». Bizińshe, bul jerde jergilikli hákimiyatlar erkinligin asırıw kerek. Bunıń ushın olardıń byudjet qárejetlerin qaplawda óz dáramatlar (jergilikli salıqlar) dı kóbeytiw ilájların islep shıǵıwı lazım. Biraq byudjetler-ara tártipke salıw quralları turaqsız, territoriyalar boyınsha finanslıq járdemlerdi anıqlaw hám bólistiriwdiń birden-bir metodikası hám kriteriyaları joq. Byudjetler-ara tártiplestiriw hám byudjetlerdi qáliplestiriw mexanizmi kelisim baǵdarlarına tiykarlanǵan, bul bolsa, sub'ektivizmge hám hár bir territoriyanıń byudjet támiyinatın óz ózgesheliklerinen kelip shıǵıp jaratıwǵa tosqınlıq etiwi múmkin.
Óz dáramatları yamasa biriktirilgen dáramatlar,tolıq yamasa qatań belgilengen halda tikkeley jergilikli byudjetke túsetuǵun qarjılardan ibarat. Óz dáramatınıń tiykarın jergilikli salıqlar hám jıyımlar quraydı.