O’zbekistan respublikasi

Xarakter
Adam xarakteri haqqında sóz bol anda bizler turaqlı bir adam a tán bol an, basqalardan ajıralıp turatu ın ózgeshelikleri haqqında aytamız. Eger de bizlerge bir adamnıń is – háreketi, adamlar menen múnásibetleri, ózin uslap tutıwı haqqında aytıp berse hám biz sol adam kimligi haqqında biliwimiz kerek bolsa, biz álbette, onı tez taba alamız. Sebebi, bul aytıl an minezleme sol adam a tiyisli turaqlı xarakter belgisi bolıp esaplanadı.
XVII ásirde xarakterdiń ádep – ikramlılıq táreplerin Labryuger óz miynetlerinde sáwlelendirdi. Al, XIX ásirden baslap ilimpazlar minez –qulıqtıń psixologiyalıq ózgesheliklerin izertley basladı.
Adam xarakterine kóp nárseler tásir etedi, onıń dúnya a kózqarası, jetiskenlikleri, arzıw – ármanları, sotsiallıq ja dayı, dógerek – átirapta ılardıń tásirine de baylanıslı boladı. Xarakterleri birdey adamdı ushıratıw qıyın, biraq minez – qulıqları tipik birdey bolıwı múmkin. Mısalı: miynetkesh adamlar ushın, miynetke húrmet, óz – ara járdem kórsetiwge umtılıwı, juwapkershilikleri birdey bolıwı múmkin. Xarakter dep adamnıń ortalıqqa bol an múnásibetinde payda bolatu ın hám onıń minez – qulqında, is – háreketinde tásirin qaldıratu ın áhmiyetli úyrenshikli formalarda bekkemlengen, turaqlı psixikalıq ózgesheliginiń jıyındısına aytıladı.
Teofrast (b.e.sh. 372 – 287 – jj.) «xarakter» sózin birinshi ret óz miynetlerinde qollanıp, ol adamlardıń ádep – ikramlılıq sıpatlarına itibar qarattı.
IX – X ásirde jasa an Abu Nasır Ál – Farabiy (870 – 950 – jj.) «ádep – ikramlı, jaqsı minez – qulıqlı adam bolıw ushın ózinde on eki túrli qásiyetti birlestirgen bolıwı tiyis dep esapladı: jaqsı densawlıq, ótkir zeyin, kúshli este saqlaw, tez qarar a keliw, sulıw sóylew, oqıw bilimge umtılıw, zıyanlı qumarlı oyınlardan awlaq bolıw, shınlıqtı hám ádeplilikti súyiw, ar – namıslı bolıw, dúnyaparaz bolmaw, adamgershilikli bolıw, jónsiz ójet bolmaw. Ál – Farabiy adamlarda tuwma morallıq sezimler bolmaytu ınlı ın onıń tárbiya arqalı júzege keletu ılı ın, adamnıń xarakteri, minez – qulqı ol jasap atır an sociallıq ortalıqta qáliplesetu ınlı ın
bayanladı».^
XX ásirge kelip minez – qulıq haqqında ı túsiniklerdiń mazmunı ózgerdi násillik hám sociallıq ba darlarda ı kózqaraslar átirapında talqılawlar payda boldı.
Xarakter grekshe sóz bolıp «charakter», «basıl an tam a» yaki «kórinis, belgi» degen mánini ańlaca da, lekin ol psixologiyada tar mánide qollanıladı. Sol sebepli insannıń barlıq

¹Ó.Alewov. Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı. Nókis «Bilim» baspası 1993, 172 b.
individual ózgesheliklerin xarakter belgisine kirgiziwge bolmaydı, aqıldıń ziyrekligi, tapqırlıq, este saqlawdıń turaqlılı ı, kóriwdiń ótkirligi, qabıl etiwdiń tańlanıwshılı ı sıyaqlı individual psixologiyalıq ózgeshelikler bu an anıq mısal bola aladı.
Xarakter adamnıń qanday da bir ja dayınan kelip shı ıp ózin qanday tutıwın aldın – ala kóriw imkaniyatın beredi. Xarakter adam a tuwma berilmeydi, ol turmıs, xızmet procesinde qáliplesedi.
Xarakter dep adamnıń ortalıqqa bol an múnásibetinde payda bolatu ın hám onıń minez – qulqında, is – háreketinde tásirin qaldıratu ın áhmiyetli úyrenshikli formalarda bekkemlengen, turaqlı psixikalıq ózgesheliginiń jıyındısına aytıladı.
Xarakter belgileri:
Xarakter belgileri shaxstıń belgili bir is – háreketke iytermelewinde payda boladı. Ayırım waqıtları adamlar óz xarakterine nadurıs baha berip, jetiskenliklerge erise almawında ózlerin ayıpker dep sanaydı, biraq jetiskenliklerge erise almaw bul jaman qubılıs emes. Bunda táwekelshilikke qol urıwdıń da paydası bar. Jeńil-jelpi islerge qara anda, qıyınshılıqlardı jeńip ótip hám hár qanday is-hárekette óz jetiskenliklerin joqarı qádirlep hám bahalawdı biliwge umtılıw da óz nátiyjesin beredi. Sonday-aq, adam xarakterin onıń;

• 
  islegen isi, háreketlerin aldın-ala oylap islewi, aqıllıq penen is tutıwı.
  
• 
  sózi, sóylew ózgesheliginde (áste, arqayın, asıqpay sóylewshi, emocional suwıq, kóp sóylewshi, tez sóylewshi;)
  
• 
  Sırtqı bet-álpetine (mimikasına, júrisi, háreketine, ımlawına, sırtqı kórinisine) kiyim atributına qarap bilse boladı.
  

Xarakter dúzilisi ózgesheliklerine qaray aktivlik yamasa xarakter kúshi menen anıqlanadı. Usı an tiykarlanıp insanlar kúshli hám kúshsiz xarakter túrlerine ajıratıladı. Xarakter dúzilisi ózgeshelikleri qatarına onıń turaqlılı ı, ózgeriwsheńlik dárejesi de jatadı. Bular iykemlesiw xızmetiniń zárúriy shártlerinen esaplanadı. Shaxs xarakter ózgeshelikleri hár túrli turmıs sharayatlarında, qarsılıqlar bolıwına qaramastan onıń is - háreketlerin basqaradı. Sol sebepli insan sırtqı ja day a baylanıslı bolıp ana qalmastan, bálkim sırtqı ja daydı onı tikkeley ózi jaratadı, sonday – aq onı maqsetke muwapıqlastıradı. Solay etip, xarakter insanda belgili dárejede hám barlıq waqıtta jetilisip, ana urlım bekkemlenip baradı.