O’zbekistan respublikasi

1-tablitsa. Temperamentler tipleri hám ulli adamlar.

Gippokr at boyinsha temperamen t tipleri	Qisqasha minezleme	I.P.Pavlovboyinshanerv sistemasiqásiyetleri	Ulli insanlar
Flegmatik	Pasiv, júdámiynetkesh, ástemaslasiwshi, emotsiyalarásteko`rinedi	Tinish, kúshli, saldamli, kemháreket	I.A. Krilov M.I. Kutuzov I. Ńyuton
Sangvinik	Jedel, shaqqan, ańsat maslasadi	Tirishe, kúshli, saldamli, shaqqan	M.Yu. Lermontov Napoleon I V.A. Motsart
Xolerik	Jedel, shaqqan, aytqanindaturatuǵin, emotsiyalarinbasqaraalmaydi	Tezqoziwshi, kúshli, shalaǵay, shaqqan	PetrI A.S. Pushkin A.V. Suvorov M. Robesp`er
Melanxolik	Passiv, tezsharshaydi, qiyinmaslasadi, júdásezimtal	Ázzi, shalaǵay, shaqqanyamasakemháreket	N.V. Gogol` P.I. Chaykovskiy

3. 
   Is-hárekette temperamenttiń roli. Hár bir is-háreket insan psixikasi hám oniń dinamikaliq o`zgesheliklerine belgili bir talap qoyadi, barliq is-háreket ushin jaramli temperamenttiń o`zi joq. Obrazli túrde súwretlew múmkin, xolerikaliq temperamenttegi adamlar jedel, táwekelshilikli (jawinger), sangviniklersho`lkemlestiriwshilik jumislari ushin (siyasatshilar), melanxolikler-ilim hám iskusstvoda, do`retiwshilik jumislar ushin (oyshillar), flegmatikler-joba menen isleytuǵin hám o`nimdarli is-háreketler ushin (do`retiwshi) jaramli. Bir neshe kásip hám jumislar ushin adamniń belgili bir qásiyetleri qadaǵan etilgen, misali, ushiwshi-istrebitel` ushin jay basarliq, qos jaqpasliq, nerv sistemasinińázziligi. Demek, flegmatik hám melanxolikler bunday jumis ushin jaramsiz.
   
4. 
   Miynet hám Oqıwda temperamenttiń roli sonnan ibarat, onnan hár qiyli qolaysiz jaǵday, emotsiogen faktor, pedagogikaliq tásir payda etetuǵin psixikaliq jaǵdaylardiń jumisina tásirine baylanisli. Temperamentten nerv-psixikaliq basim (misali, jumisqa baha beriw, jumisti qadaǵalawdi kútiw, jumis pátin jedellestiriw, tártip-intizamliq tásirler h.t.b) dárejesin belgilewshi hár qiyli faktorlardiń tásirine baylanisli.
   

3. 
   Temperamenttiń is-háreket talaplarina maslasiwiniń to`rt joli bar.
   
4. 
   Birinshi joli-kásiplik tańlaw, oniń waziypalariniń biri-bul jumisqa zárúrli temperament qásiyetlerine iye bolmaǵan adamlardi jolatpaw. Bul jol tek ǵana jeke shaxsqa kúshli talap qoyatuǵin kásipke tańlawda ámelge asiriladi.
   
5. 
   Temperamenttiń is-háreketke maslasiwinińekinshi joli adamǵa qoyilip
   

atirilǵan talaptiń, jumistiń jaǵdaydi hám usillariniń individualliǵinan ibarat.

3. 
   Úshinshi joli-temperamenttiń is-háreketke unamli qatnasin qáliplestiriwi hám tiyisli sebepler arqali temperamenttiń keri tásirin jeńiwden ibarat.
   
4. 
   Temperamenttiń is-háreket talaplarina maslasiwdiń to`rtinshi, tiykarǵi hám eń keń tarqalǵan joli-oniń individual stilin qáliplestiriw. Jumistiń individual stili degenimizde hárekettiń sol adam ushin xarakterli hám is-hárekettiń nátiyjeli juwmaǵina erisiwdi támiyinleytuǵin jeke o`zgeshelikke iye usillar sistemasi hám háreketler usili túsiniledi.
   
5. 
   Temperament minez-quliq hám qarim-qatnas usillarinda iz qaldiradi, misali sangvinik derlik barliq waqitta sáwbette initsiator boladi, tanis emes adamlar arasinda o`zin erkin sezedi, jańa o`zgeshe jaǵday oni tek qozdiradi, al melanxolik bolsa kerisinshe qisinadi, jańa jaǵday, jańa adamlar arasinda albirap qaladi. Flegmatikler de jańa adamlar menen qiyin til tabisadi, o`z sezimlerin az ko`rsetedi hám uzaq waqitqa shekem kimdur oniń menen tanispaqshi ekenligin ańlamaydi. Ol muhabbat qatnaslarin dosliqtan baslawǵa beyim hám aqiri, biraq jildam metamorfozlarsiz súyip qaladi, o`ytkeni onda sezimler ritmi páseygen, sezimler turaqliliǵi oni bir adamdi jaqsi ko`riwshi etip qoyadi. Xolerik, sangviniklerde bolsa, kerisinshe, muhabbat jiyi jariliw siyaqli, bir qarastan payda boladi, biraq júdá turaqli bolmaydi.
   
6. 
   Insan jumisiniń o`nimdarliǵi oniń temperamentiniń o`zgesheligi menen tiǵiz baylanisli. Eger jumista bir talap túrinen ekinshisine tez-tez o`tip turiw, sheshim qabillawda operativlik talap etilse, sangviniktiń ayriqsha shaqqanliǵi qosimsha nátiyje beriwi múmkin. Flegmatik hám melanxolikler kerisinshe, xolerik hám sangviniklerge salistirǵanda qatal reglamentatsiya hám bir qáliptegi jumista úlken o`nimdarliq hám sharshawǵa qarsiliqqa iye.
   
7. 
   Minez-quliqliq qatnasta temperamenttiń hár qiyli tipindegi adamlardiń reaktsiyasi o`zgesheligin aldin ala ko`riw hám olarǵa adekvat diqqat qaratiw múmkin hám shárt. Atap o`tiw kerek, temperament minez-quliqtiń mazmunliq emes, al tek ǵana dinamikaliq sipatlamasin belgileydi. Bir temperament tiykarinda hám «ulli» hám sotsialliq sanda joq shaxs boliwi múmkin.
   
8. 
   I.P.Pavlov joqari nerv is-háreketiniń jáne úsh «haqiyqiy insaniyliq tippler»in atap o`tken, olar-oylawshiliq, ko`rkem, ortasha. Oylawshi tip wákilleri
   

(shep yarimshariniń ekinshi signalliq sistemasi basim) aqilli, turmisliq qubilislardiń toliq analizine, konkret emes abstrakt oylawǵa beyim. Bul tiptegi adamlar ádette matematika, filosofiya menen qiziǵadi, olarǵa ilimiy jumislar unaydi.

3. 
   Ko`rkem tiptegi adamlarda (shep yarimshariniń birinshi signalliq sistemasi basim) oylaw obrazli, oǵan joqari emotsionalliq, qiyaldiń ayqinliǵi, haqiyqatliqti qabillaw tirisheligi hám tikkeleyligi iz qaldiradi. Olardi birinshi gezekte iskusstvo, teatr, poeziya, muzika, jaziwshiliq hám ko`rkem o`neri qiziqtiradi. Olar qarim-qatnastiń keń sheńberine tirisadi. Al oylawshi tiptegi adamlardi, skeptikaliq túrde «qurǵaq» sipatinda bahalaydi. Ko`pshilik adamlar (80 protsentke shekem) «artin ortaliq»qa, ortasha tipke jatadi. Olardiń minezinde azǵana ratsional yamasa emotsional baslama bar hám bul kishkene balaliq dáwirindegi tárbiyaǵa, turmisliq jaǵdaylarǵa baylanisli. Bul 12-16-jaslarda ko`rine baslaydi, biraz o`spirimler waqtiniń ko`pshiligin ádebiyat, muzika, iskusstvoǵa baǵishlasa, basqalar-shaxmat, fizika, matematikaǵa baǵishlaydi.
   
4. 
   Zamanago`y izertlewlerdiń tastiyiqlawinsha, oń hám shep yarim sharlar spetsifikaliq funktsiyalarǵa iye hám anaw yamasa minaw yarim shardiń basimliǵi insan shaxsiniń individual o`zgesheligine anaǵurlim tásir ko`rsetedi.
   
5. 
   7. Temperamenttiń ekstraversiya-introversiya menen o`z-ara qatnasi.Ayzek basqa avtorlardiń ko`plegen jumislarina izertlewler hám analizler o`tkeriw nátiyjesinde jeke shaxs strukturasiniń fundamental parametrleri «nevrotizm» hám «ekstraversiya-introversiya» ekenligin ko`rsetken.
   
6. 
   Belgili psixolog K.Yung adamlardi jeke shaxs skladi boyinsha ekstravert («sirtqa murajaat etken») hám introvertlerge («o`z ishine murajaat etken») dep bo`lgen. Ekstravertler sáwbetles, jedel, optimist, shaqqan, olarda JNH tipi kúshli, temperamenti boyinsha olar sangvinik yamasa xolerikler. Introvertler az so`yleytuǵin, basiq, hámmeden ajiralǵan, o`z háreketlerinde tek o`z túsinigine tiykarlanadi, sheshim qabillawǵa shintlap qaraydi, o`z emotsiyalarin qadaǵalaydi. Introvertlerge flegmatik hám melanxolikler kiredi. Biraq o`mirde taza ekstravert yamasa introverler siyrek ushirasadi. Biziń hár birimizde bul ekiwiniń de ko`rinisleri bar, bul nerv sistemasiniń tuwma qásiyetlerinen, jas, tárbiya, turmisliq jaǵdaylarǵa baylanisli. Tań qalarliǵi, ekstravertlerde oń yarimshari baslawshi esaplanadi, buni biraz sirtqi pishininen de ańlaw múmkin-olardiń shep ko`zi ko`birek rawajlanǵan, shep ko`zi ashiǵiraq hám mánilirek (adamniń nervi atanaq tárizinde júredi, yaǵniy oń yarimshardan deneniń shep tárepine hám shep yarimshardan-deneniń oń tárepine). Introvertlerde shep yarimshar baslawshi esaplanadi.
   
7. 
   Ekstraversiya joqari nevrotizm menen birge xolerik temperamentiniń payda boliwina sebepshi, «introversiya+nevrotizm» melanxolik temperamentin belgileydi, nevrotizmniń qarama-qarsisi-emotsional turaqliliq, salmaqliliq ekstraversiya menen birgelikte sangvinistikaliq minez sipatinda ko`rinedi, al introversiya menen birge flegmatikaliq siyaqli.
   
8. 
   Tań qalarliǵi, qarama-qarsi temperamenttegi adamlar bekkem hám kelisimli shańaraq quradi, misali, qoziwshi xolerik hám tinish flegmatik, sondayaq qapa melanxolik hám kewilli sangvinik-olar bir-birin tolqtiradi, biri-birine kerek. Dosliq qatnasiqlarda ko`binese bir temperamenttegi adamlar til tabisadi (eki xolerikten tisqari olar, ekewiniń de shidamsizliǵi sebepli tez-tez urisadi).
   
9. 
   Sonday-aq, flegmatikler eń universal partner sipatinda aniqlanǵan, o`ytkeni olardi qálegen, o`zinikinen basqa temperamentler (ko`pshilik avtorlardiń pikirinshe, eki flegmatik jubi júdá sátsiz shiqqan) qanaatlandiradi.
   
10. 
    Ayzenk «ekstraversiya-introversiya» parametrleri tiykariniń fiziologiyaliq parametrlerin aniqlawǵa urinǵan, ol Pavlov gipotezasina tiykarlanip, ekstravertlengen minez-quliq qoziwdiń kúshli toqtaw potentsialiniń payda boliwi menen belgilenedi, sol waqitta introvertler bolsa minez-qulqi toqtaw potentsial ázziliginiń hám qoziw potentsiali kúshiniń nátiyjesi dep esaplaǵan. Ayzenk usiniń tiykarinda ekstravert hám introvertlerge bo`linetuǵin eksperimental belgilerdi aniqlaǵan.