O’zbekistan respublikasi

4. Xarakter akcentuasiyası tipleri. A.E.Lichko óspirimlerdiń akcentuasiyalıq lat. accentus – pát, xarakter tiplerin (1977 – j.) tómendegishe táriypleydi.⁴⁴³

1. 
   Gipretimli tip – bunda jańa hám hár qıylı, joqarı kewilxoshlılıq fonı menen ayrıqsha issheńlikke mútájligi menen xarakterlenedi.
   

Tárbiyada ı itibarsızlıq iskerlik jetispewshiligine, mútájlikke alıp keledi.

2. 
   Tsikloidlı tipke kewil – káypiyattıń polyarlıq almasıwı xarakterli boladı. Bul almasıw óspirimlik dáwirine tán bolıp, lekin balalıqta baqlanbaydı (emocilogenlik miy dúzilisiniń jetilisiwi). Qız balalarda birinshi subdepressivlik penen júz beredi. «Kúshiniń qaytıwı» hám qanday isti islewge qıyınshılıqtıń tuwılıwı, hesh nárse qızıqtırmawı, ishteydiń bolmawı menen kórinedi.
   

Manikallıq – depressivlik psixozdıń depressiyadan ayırmashılı ı sonda, bunday ja dayda tús kóriwdiń buzılmawı, ózin – ózi eziwshiliktiń bolmawı, ashıwshaqlıq káypiyatınıń belgileri – «meni tınıshıma qoyıń» sıyaqlı kóriniste boladı.

3. 
   Labillik tip - kewil káypiyatta ı ózgeriwsheńliktiń shegi hár qıylı kishigirim belgilerden, kórinislerden – awır sóz, ja ımsız kózqaras hám t.b. menen xarakterlenedi. Olardıń payda bolıwı kópshilik ja dayda kewil – káypiyattıń tez ózgeriwi menen payda bolıwı múmkin. Bunda házirgi waqıtta ı yamasa alda ı waqıtta kewil káypiyat xosh kewillik, geyde kewilsizlik boyawı menen bezeliwi arqalı kózge taslanadı. Tsikloydtan ayırmashılı ı kewil káypiyatı minut, saat bazıda bir pútin kún dawamında buzılıwı múmkin. Olar sırttan qara anda ázzi, hálsiz, názik kórinedi.
   
4. 
   Asteno – nevrotikalıq tip – balalıq sha ında olar júdá sharshaw, ashıwshaqlıq, shubalańqılıq, qıńırlıq penen ayırılıp turadı. Ásirese, psixoemocionallıq awırmanlıqtı unamlı qabıllamaydı. Sportta, shını ıwlarda jaqsı kórsetkishlerdi kórsetip úlgi boladı.
   
5. 
   Senzitivlik tip – bulsezgir, seziwsheńlik. Olar balalı ında qorqaqlı ı, (aralasıp kete bermeytu ın) jasqanshaqlı ı menen ajıralıp turadı.
   
6. 
   Psixastenikalıq tip - bárqulla ırımshıl, aqır ı sheshimdi kesh qabıllawı menen
   

xarakterlenedi. Ańsat sheshim qabıl ete almawshılı ı menen kózge taslanadı.

7. 
   Shizoidlı tip – suwıqqanlıq, emocionallıq jáne empatiyanıń jetispewshiligi menen xarakterlenedi. Bul xarakterdiń belgileri átirapta ılar menen tuyıq jáne kem sóylesiw, distanciyanıń saqlanıwı erte jastan sezilip turadı. Onıń emociyası – «kóbirek» intelektuallı. Átirapta ılardıń emociyasın tómen qabıllaydı hám olar a basqasha kórinedi. Basqalar ushın ishki dúnyası qarań ı, seziwleri menen emes, óziniń kózqarasları menen jasaydı.
   
8. 
   Inertli – impulsli (epiletoidlı) tip – hárekecizlik, awır qoz alıwshılıq, erksiz hárekecheńligi menen xarakterlenedi. Inertlilik qa ıydalar a, dástúrlerge sadıqlıq hám maqsetke umtılıwshılıq tiykarında payda boladı. Bárqulla átirapta ılar a kewli tolmawshılı ı menen arız etip «mennen basqalardıń barlı ı qa ıyda a boysınbaydı» degen pikirde boladı. Áste – aqırın waqtı-waqtı menen agressivlik qatnastı payda etedi.
   
9. 
   Demonstrativli (isteroidlı) tip – topalańshı minez – qulıq, burmalawshı hám ishki isenimsizlik penen xarakterlenedi. Topalańshı minez – qulıq nátiyjesiz ózin bahalaw átirapta ılardıń onı qalay qabıllawına árezliligi menen tı ız baylanıslı. Óz – ózine joqarı baha beriwi arqalı átirapta ılardı sırtqı kórinisi, kiyimi yamasa hámme nárseni biletu ın jáne
   

«tájiriybeli, kópti kórgen» adam rolinde dıqqatın tartıw a umtılıwshılıq kúshli boladı.

10. 
    Turaqsız tip – óziniń erk processleriniń hálsizligi menen («sindrom Oblomova») parıqlanadı. Jumıs babında ı hálsizlik kózge taslanadı. Olar basqa toparlar a ańsat ba ınadı hám olardıń quralına aylanadı.
    
11. 
    Konform tip – joqarı konformlı xarakterge iye bolıp, minez-qulqın etalon toparlarına iykemleskish keledi. Házirgi social psixologiyada konformlıq xarakter belgisi emes, al social psixologiyalıq xarakteristika dep sanaw qabıl etilgen.
    

Biraq, A.E. Lichkonıń pikirinshe bul akcentuasiya qásiyetleri de bárqulla kóriniske iye bolıp, turaqlı xarakter belgisine aylanadı. Hárdayım kópshiliktiń dawısına boysınıw a tayar turadı. Jaqsı ortalıqta olar jaqsı adamlar hám jaqsı xızmetkerler. Olar ortalıqqa tez beyimlesedi, lekin jaman ortalıqta olardıń minez – qulqın, ádetin, qa ıydaların tez meńgerip aladı.