O’zbekistanda amelge asirilip atirg’an siyasiy reformalar Joba

1. Milliy mámleket basqarıwı sistemasındaǵı reformalar
Jámiyette ámelge asırılıp atırǵan ózgerisler mámleket basqarıw sisteması menen baylanıslı halda ámelge asıriladı. Mámleket basqarıw sistemasında ózgerisler etpesten jámiettiiń ekonomikalıq jáne social ómirin ózgertiw múmkin emes. Ózbekstan burınǵı Sovet Birlespesi quramınan ǵárezsiz rawajlanıw jolı qádem qoyǵan waqıtta mámleket basqarıwındaǵı dáslepki ózgeris bul Prezident lawazımınıń shólkemlestiriw etiliwi edi. Ózbekstanda prezidentlik mámleket basqarıwı 1990 jıl 24 martda daǵaza etildi. Prezidentlik lawazımına saylawǵa shekem I. A. Karimov tayınlanǵan. Birinshi Prezidentlik saylawı alternativlıq tiykarında 1991 jıl 29 dekabrde bolıp ótti.
Konstituciyamızdıń XIX bapı Prezidentlik institutınıń huqıqıy mártebeine arnalǵan. Oǵan kóre, Ózbekstanda aqırǵı 10 jılda ornıqlı jasaǵan, ózbek tilin jetilisken biletuǵın, 35 jastan kishi bolmaǵan Ózbekstan puqaraları Ózbekstan Respublikası Prezidenti lovozimiga óz kandidatlerin qoyıwları múmkinligi kórsetilgen. Ózbekstan Respublikası Prezidenti 5 jıl múddetke saylanadı.
Búgingi kúnde BMTga aǵza bolǵan 193 mámleketten 143 tasida, yaǵnıy derlik 75 procentinde Prezidentlik lawazımı shólkemlestiriw etilgen.
Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov 1995 jıl 26 martda jámiyetshilik ǵayratı menen Prezidenttiń kepillik múddetin 1997 jıldan 2000 jılǵa shekem uzaytırıw boyınsha ótkerilgen putkil xalıq referedumidan keyin kepillik múddeti uzaydi. Referendumda qatnasqan 99, 6% xalıq bunı yoqlab dawıs berdi.
2000 jıl 9 yanvarda ótkerilgen ekinshi prezidentlik saylawlarında da I. A. Karimov jeńimpaz dep tapildi. Konstitutsiyaga kiritilgen ózgertiw nátiyjesinde, yaǵnıy prezidentlik kepillikin 7 jıl etip belgilengenligi sebepli, 7 jılǵa Prezident etip saylandı.

2007 jıl 23 dekabrde úshinshi Prezidentlik saylawları ótkerildi. Ol jaǵdayda I. A. Karimov 2015 jılǵa shekem saylandı. 2011 jıl 12 dekabrde Konstitutsiyaga ózgertiwler kiritilip, oǵan kóre Prezident kepilligi múddeti 7 jıldan 5 jılǵa dep ózgertirildi. 2015 jıl 29 martda bolıp ótken Prezidentlik saylawında I. A. Karimov taǵı 5 jıl múddetke saylandı. 2016 jıl 2 sentyabrde Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti I. A. Karimovning waqıtsız opatınan keyin 2016 jılı Prezident saylawı ótkerildi. 2016 jıl 4 dekabrde ótkerilgen saylawda Sh. M. Mirziyoev 5 jıl múddetke Ózbekstan Respublikasınıń ekinshi Prezidenti etip saylandı.

Ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen baslap huqıqıy mámleketshilik tiykarların jaratıw uhim wazıypalardan birine aylandı. Ózbekstan administraciyası tariyxıy dástúrlerge, dúnya tájiriybelerine, úlkediń milliy-tariyxıy rawajlanıwına hám de onıń ayriqsha táreplerine tayanǵan halda jámiyeti tupten reformalaw jolların islep shıqtı. Bul processda eki wazıypa : 1) eski basqarıw buyrıqpazlıq sistemanı tamamlaw hám húkimet basqarıw shólkemlerin qayta qurıw ; 2) jańa mámleketchilikning huqıqıy -siyasiy tiykarların jaratıw, jańa oraylıq hám jergilikli basqarıw shólkemlerin qáliplestiriw máseleleri sheshildi.
Ózbekstanda húkimet bóliniwi principlerıge ámel etilip, nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyat engizilip, Konstitutsiyada bekkemlandi. Bul organlar iskerligi erkin, bir-birinen ǵárezsiz bolıp, áyne waqıtta bir-biri menen bekkem baylanıslı halda iskerlik aparıwadı.
Nızam shıǵarıwshı organ búgingi kúnde Joqarı Jıynalıs dep ataladı. Ol 1990 - 1994 jıllar dawamında Joqarı Keńes dep atalǵan. Konstitutsiyada Joqarı Jıynalıs dep atalǵan. Oǵan 1994 jılda Joqarı Jıynalısqa birinshi saylawlar bolıp ótti. 1995-2002 jılǵa shekem milliy parlamentimiz bir palatali sistemada iskerlik alıp barǵan. 250 dane deputattan ibarat bolǵan.
2002 jıl 27 yanvarda Ózbekstanda eki palatali parlament sistemasına ótiw boyınsha putkil xalıq xaliqliq ótkerildi. Referendumda eki palatali parlamentti yoqlab dawıs berildi. 2004 jılda eki palatali parlamentke saylaw bolıp ótti. Olar óz jumıs xızmetlerin 2005 jıl 27 yanvardan basladılar.
Joqarı palata -senat 100 dana senatordan ibarat : 16 danası Prezident tárepinen tayınlanadı, 6 danası Qaraqalpaqiston Respublikasından, 78 danası wálayatlardan jasırıw dawıs beriw jolı menen saylanadı.
Tómen palata- nızamshılıq palatasına 150 deputat 5 jıl múddetke saylandılar. Nátiyjede Ózbekstanda professional Parlament sistemasına ótildi.
Hákimiyattıń ekinshi buwını - atqarıw etiwshi húkimet - ministrler Mákemesi esaplanadı. Atqarıw etiwshi húkimet 1925-1990 -jıllarda Xalıq Komissarlari Soveti, keyinirek Ministrler Soveti dep júrgizip kelingen edi. 1990 -jıl 1-noyabrden ministrler Mákemesine aylantırildi. Konstituciyamızdıń XIX-bapı ministrler Mákemesi dep atalıp ushbi bapta onıń kepillikleri belgilep berilgen.
ministrler Mákemesi ekonomikanıń, social hám ruwxıy tarawdıń nátiyjeli iskerligine basshılıqtı támiyinleydi. ministrler Mákemesi mámleket basqarıw keńseleri sistemasına hám ózi quraytuǵın xojalıq basqarıwı mákemelerine basshılıq etedi, olardıń awızbirshilik menen iskerlik kórsetiwin, hám de Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen qabıl etilgen nızamlardıń atqarılıwın támiyinleydi.
2005-jılda ministrler Mákemesi basshısı - Bas ministr lawazımı engizildi. 2007-jılda Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasınan mámleket Prezidenti bir waqtıniń ózinde atqarıw etiwshi húkimet baslıǵı, yaǵnıy ministrler Mákemesiniń baslıǵı ekenin belgileytuǵın norma shıǵarıp taslandı. ministrler Mákemesiniń baslıǵı lawazımı tamamlanıldı. Bas ministr bolsa, Joqarı Jıynalıs Nızamshılıq palatasında eń kóp deputatlıq ornına iye bolǵan siyasiy partiyanıń basshısı Bas ministr lawazımın iyelewi nızamshılıq tiykarında belgilep qoyılǵan.

Ózbekstan Respublikası Bas ministri ministrler Mákemesi iskerligin quraydı hám oǵan basshılıq etedi. Ǵárezsizlik jıllarında ministrler Mákemesi quramı parlament saylawları ótkerilgach (hár 5 jılda bir ret) tazadan tastıyıqlanadi. ministrler Mákemesi tuwrısındaǵı Nızamǵa kóre ministrler Mákemesiniń jańa quramı 1995-jıl 23-fevral, 2000-jıl 11-fevral, 2005-jıl 4-fevral, 2010 -jıl 12-mart hám aqırǵı ret 2016 -jıl 14-dekabrde qáliplestirildi.

Búgingi kúnde ministrler Mákemesi Bas ministr, Bas ministrdiń 6 orınbasarı, ministrler, Mámleket komitetleriniń baslıqları, Mámleket inspeksiyalari hám Agentliklerden ibarat quramda iskerlik yurimoqda.
Sudning bólek húkimet retinde belgileniwinen maqset Ózbekstan Respublikasında shaxs huqıqı hám erkinlikleriniń qalıs organ retinde tek sud arqalı támiyinleniwine erisiw hám sudtı aldınǵı jazalawshı organnan shaxs huqıq hám erkinliklerin tolıqqonli qorǵaw ete alatuǵın organǵa aylandırıw bolıp tabıladı.
Tiykarǵı qomusimizning XXII-bapı Sud hákimiyat dep atalıp, 106 -116 - elementlarda sud hákimiyattiń konstituciyalıq normalari belgilep qoyıldı. 1993- jılda ―Sud tuwrısındaǵı Ózbekstan Respublikası nızamı qabıllandı. Sud reformalarınıń ekinshi dáwiri tiykarǵı ózgesheligi Prezident SH. Mirziyoyevning 2017-jıl 21-fevral daǵı ―Ózbekstan Respublikası sud sisteması strukturasın tupten jetilistiriw hám iskerligi natiyjeliligin asırıw ilaj - ilajları tuwrısındaǵı pármanı tiykarında ámelge asırılıp atır.
Usı párman tiykarında Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı hám Joqarı xojalıq sudı birlestirilib, puqaralıq, jınayatlı, basqarıw hám ekonomikalıq sud jumıs júrgiziwi salasındaǵı sud hákimiyattiń birden-bir joqarı organı - Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı dúzildi. Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı Áskeriy komissiyası, Ózbekstan Respublikası Áskeriy sudı, okrug hám aymaqlıq áskeriy sud shtat birlikleri Ózbekstan Respublikası Qurallı Kúshleri quramınan Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı sistemasına ótkerildi.