O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti fizika kafedrasi fizika fanidan laboratoriya ishlari va uslubiy ko‘rsatmalar

O‘ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Fizika kafedrasi


FIZIKA FANIDAN LABORATORIYA ISHLARI VA USLUBIY KO‘RSATMALAR


2 - QISM
TEBRANISHLAR VA TO‘LQINLAR. ATOM FIZIKASI

Toshkent 2008

Ushbu qo‘llanmada fizika fanining “Tebranishlar, to‘lqinlar va optika” bo‘limlari bo‘yicha laboratoriya ishlari va ularni bajarishga oid uslubiy ko‘rsatmalar keltirilgan bo‘lib, qo‘llanma Davlat ta’lim standarti asosida 5521000, 5522700, 5811000, 5520600, 5520700, 5510300, 5521800, 5320200, 5521700,

5521600, 5140900 –yo‘nalishlari bo‘yicha tayyorlanayotgan mutahassislar- bakalavrlar uchun tegishli na’munaviy dastur va o‘quv rejalar asosida ishlab chigilgan. Qo‘llanmada umumiy fizikaning yuqorida ko‘rsatilgan bo‘limlariga oid 9 ta laboratoriya ishlari keltirilgan. Xar bir ishda ishning maqsadi, kerakli asbob va uskunalar, qisqacha nazariy ma’lumotlar, ishni bajarish va hisoblash tartibi va olingan natijalarni kiritish uchun kerakli jadvallar, hamda nazorat savollari berilgan.

Mas’ul muharrir : fizika-matematika fanlari doktori, prof. Abdurahmonov Q.P.

Tuzuvchilar: dos. Haydarob Q.H.

kat.o‘qit. Haitov M.S. kat.o‘qit. Xolmedov H.M. kat.o‘qit. Turg’unboyeva M.A.

Kompyuter teruvchisi: Amirova N.A.


10 - Ish. Fizik va matematik mayatniklarning tebranishlarini o‘rganish va erkin tushish tezlanishini aniqlash
Ishdan maqsad. Talaba laboratoriya ishini bajarishi natijasida quyidagilarni bilishi kerak: tebranma jarayonlarni tavsiflovchi fizik kattaliklarni ma’nosini; garmonik tebranishlar qonunlarini va ularning tenglamalarini; ma’lum bir tebranma tizim uchun garmonik tebranishlar differensial tenglamasini tuza olishi.

Kerakli asboblar va uskunalar: fizik va matematik mayatniklar; mashtabli chizg’ich; shtangelsirkul; sekundomer.

Qisqacha nazariy ma’lumotlar

Og’irlik markazidan o‘tmagan gorizontal o‘q atrofida erkin tebrana oladigan qattiq jismga fizik mayatnik deyiladi. M massali A jism (1-rasm) O nuqtaga osib qo‘yilgan bo‘lsin. Jismning og’irlik markazi C jism osilgan nuqtadan d uzoqlikda joylashgan. Og’irlik kuchi P jismning og’irlik markaziga qo‘yilgan deb faraz qilaylik. A jismni muvozanat holatidan kichik burchakka og’dirib, so‘ng qo‘yib yuboraylik. U holda jism, og’irlik kuchi P ning tangensial tashkil etuvchisi P_ ta’sirida muvozanat holat atrofida T ga teng tebranish davri bilan tebranadi. Jismning harakat tenglamasini yechib, tebranish davrini topish mumkin. Haqiqatan, 0 o‘qiga nisbatan og’irlik kuchining momenti:

1-rasm

M=-Pdsin (1)
ga teng. Bundagi minus ishora, R kuchining siljishga qarama-qarshi yo‘nalganligini

d ²

ko‘rsatadi. Bu moment ta’sirida jism

  ga teng burchak tezlanish oladi.

dt ²

Aylanma harakat uchun Nyutonning ikkinchi qonunidan

  ^M I
(2)

ga teng. Bunda I - jismning aylanish o‘qi 0 ga nisbatan inersiya momenti. M ning qiymatini (1) formuladan (2) ga qo‘yib va oq‘ish burchagi kichik bo‘lganda sin  deb olinsa,

d ²

dt ²

_{ } mgd _

I

(3)

tenglama hosil bo‘ladi. Bu tenglama oq‘irlik kuchi ta‘sirida hosil bo‘lgan garmonik tebranma harakatni differensial tenglamasidir. Bu tenglamadan siklik chastotani

 ² 

mgd

I
. Ikkinchidan,

2

 yoki
