Oʻzbekiston iqtisodiyotida elektron xujjat aylanishidan foydalanish muammolari va istiqbollari

1-расм.ЭХАТ таснифи³

Ҳозирги вақтда такдим этилган ЭҲАТнинг таснифи 1-расмда тасвирланган. Шуни таъкидлаш керакки, кенг кўламли, кўп функционал тизимлар бир вақтнинг ўзида бир нечта тоифаларга тегишли бўлиши мумкин:

1.Бизнес-жараёнларга (business-process EDM) йўналтирилган ЭҲАТ, хужжатнинг бутун умри давомида тўлиқ қўллаб-қувватланишини, шаблонларни бошқаришни, ҳужжатларни асл форматларда сақлаш ва қидиришни, каталогларни гуруҳлашни таъминлайди. Ушбу турдаги ЭҲАТ бозорнинг 80% қисмини эгаллайди, деб ҳисоблашади. Масалан, куйидаги тизимлар мавжуд: Documentum, FileNet Panagon, Hummingbird PC DOCS ва бошқалар кўриш мумкин.
2. Корпоратив ЭҲАТ (enterprise-centric EDM) ҳужжатлар бўйича жамоавий иш учун инфратузилмани таъминлайди. Бу ерда асосий хусусиятлар аввалги тоифага ўхшаш, аммо тизимлар муайян сохада фойдаланишга йўналтирилган эмас, улар кўп қиррали. Ушбу турдаги тизимларнинг намуналари: Lotus Domino.Doc, Novell Group Wise, Keyfile, Oracle Context ва бошқалар.
3. Веб-КОНТЕНтни яратиш, бошқариш, узатиш учун ишлатиладиган контентни бошқариш тизимлари (content management systems, CMS). Ҳужжатлардан фарқли ўлароқ, HTML-саҳифалар, мултимедиа контенти, тармок иловалари томонидан тақдим этилган Web-контент анъанавий хужжатларга нисбатан ахборот алмашиш жараёнлари учун яхшироқдир. Бозорда Adobe, Excalibur, Documentum, Microsoft, Divine ва бошкалар каби машхур CMS компаниялари мавжуд.
4. Ахборотни бошқариш тизимлари (information management systems) Интернет тармоғида маълумотларни жамлайдиган ва бошқарадиган Internet порталларидир. Порталлар ёрдамида браузер орқали турли хил тармоқ дастурларига, масалан, электрон тижоратга кириш ташкил этилади. Порталларнинг намуналари: Excalibur, Oracle Context, PC DOCS, Lotus ва бошқалар.
5. Қоғоз оммавий ахборот воситаларини электрон форматларга айлантирадиган тасвир/тасвирни (imaging systems) бошқариш тизимлари. Ушбу тизимлар сканерлаш, ҳужжатларнинг электрон версияларини сақлаш, тасвирлар мажмуасини қидиришни ташкил қилиш ва бошқалар учун ишлатилади.
6. Иш оқимини бошқариш тизимлари (workflow management systems) ташкилотдаги бизнес-жараёнларнинг бир қисми сифатида ҳар қандай турдаги иш оқимларини бошқариш учун мўлжалланган. Одатда, бундай функциялар, масалан, Lotus, Jetform, FileNet, Staffware ва бошқалар маҳсулотларида бўлгани каби, ҳар қандай ЭҲАТ қуйи тизими асосида амалга оширилади.
Бошқа томондан,тизим интерфейси ва мижоз дастурига нисбатан ЭҲАТ таснифи мавжуд. Мижозларнинг асосий турларига қўйидагилар киради:
Қалин мижоз - ЭҲАТ нинг асосий операциялари ва функцияларини бажарувчи мижоз; сервер фақат маълумотлар омбори ролини ўйнайди. Қалин мижоз катта функционаллик ва сервер билан алоқа йўқолган тақдирда ҳам ишлаш қобилияти билан ажралиб туради.
Юпка мижоз - маьлумотларни қайта ишлаш вазифаларини тўлиқ ёки кўп кисмини серверга ўтказадиган мижоздир.
Маҳаллий мижоз - бу максимал дастурий таъминот ва аппарат имкониятларидан фойдаланадиган маълум бир операцион тизим учун ишлаб чиқилган дастур. Кўпинча бу қалин мижоз хисобланади.
Веб-мижоз бу дастур бўлиб, унда браузер мижоз вазифасини бажаради ва асосий операциялар веб-серверда амалга оширилади. Корпоратив муҳитда веб-мижозлар махсус плагинлар ва мухитлардан фойдаланган холда браузерларнинг ўзига хос хусусиятлари туфайли маҳаллий мижозларнинг функцияларига эга бўлишлари мумкин. Бу юпка мижоз хисобланади.
Мижозларнинг хар бир тури ўзининг афзалликлари ва камчиликларига эга, бу уларни охирги маҳсулотларда қўллаш ва амалга оширишни белгилайди. Масалан, баъзи тизимлар (Docsvision, "Ҳужжат") асосий мижоз сифатида, бошқалари ("Тезис", ELMA) веб-интерфейс орқали ишлайди. Бунинг учун DIRECTUM ва "1С: Ҳужжат алмашиш" каби тизимлар функционал, озми-кўпми тенг маҳаллий ва веб- мижозларнинг мавжудлиги билан ажралиб туради.
Дастлаб, кўпчилик ЭҲАТлар қалин мижозлар, мустақил иловалар шаклида ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг амалга оширилиши маълум бир иш жойига ва ишлатиладиган дастурий таъминот ва аппаратнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ эди. Қалин мижозлардан фойдаланишнинг афзаллиги компютерларнинг аппарат ва атроф-муҳит билан чуқур, янада яқинрок ишлаши, оддий ривожланишини мисол келтиришимиз мумкин. Шундай бўлса-да, кўп йиллар давомида мижозлар ушбу тоифадаги тарафдорлари камроқ бўлади, чунки бу концепция бир қатор камчиликларга эгадир, хар бир компютер учун мижозларни ўрнатиш зарурати ва хар бир киши шахсий созлашни талаб қилади, бу айникса компаниянинг худудий тақсимотида катта харажатларга олиб келади.
Шунинг учун қарама-қарши ва анча замонавий ёндашув пайдо бўлди, бу ўзаро фаолият платформалар веб-иловасини яратишдан иборат, яъни ингичка мижоздир. Бундай мижозларнинг асосий афзаллиги бу иш жойининг аппарат ва дастурий таъминот платформасидан мустақиллик, ҳар бир янги машғулот билан мижознинг масофадан янгиланиши, бу тизимни ўрнатиш ва янгилаш ҳамда қўллаб-қувватлаш харажатларини камайтиради.
Юпка мижозларнинг камчиликлари - бу бошқа иловалар билан интеграциянинг табиий чекловлари, масалан, браузерлар имкониятлари туфайли тизимнинг интерфейси ва функционал имкониятларининг ривожланиши. Ушбу муаммоларни хал килиш учун кўшимча платформалардан фойдаланилади, турли хил плагинлар ва агентлар, баьзи операцияларни фойдаланувчи компютерига ўтказишдир.
Идеал ечим-нозик маҳаллий мижоздан фойдаланиш, бу эса бир томондан созлаш ва янгилаш қулайлигини таъминлайди, иккинчидан, мижозда бизнес мантиғининг етишмаслигини билдиради. Шу билан бирга, мижоз компютернинг аппарат воситалари билан чуқур интеграцияланган ва бошқа иловалар билан интеграция жараёни жуда соддалаштирилган. Афсуски, мижознинг нозиклиги ва мазмуни ўртасида "олтин" ўртага эришиш қийин ва бозорда бундай ЭҲАТ микдори чекланган. Классик қалин мижозлар ёки замонавий нозик веб-мижозлар кўпроқ машҳурдир.
ЭҲАТнинг асосий хусусиятлари кўриб чиқамиз:
1. Очиқлик. ЭҲАТ модул принципига асосланган ва API (дастур дастурлаш интерфейслари) очиқ. Ушбу хусусиятлар ЭҲАТ-га янги функциялар ва қуйи тизимларни қўшиш, мавжуд модулларни такомиллаштириш ва тўлдириш имконини беради. Турли хил иловалар учун машхур ЭҲАТ учун модулларни ишлаб чиқиш бизнеснинг алоҳида турига айланди. Масалан, почта мижози, сканер, факс ва бошқалар билан интеграция қилиш учун модуллар кўпинча ишлаб чиқилади.
2. Амалий дастурий таъминот билан интеграция. ЭҲАТнинг муҳим хусусияти OLE, DDE, ActiveX, ODMA, MAPI ва бошқалар каби технологиялар орқали турли хил учинчи томон дастурлари билан бирлашиш қобилиятидир. ЭҲАТ турли хил корпоратив дастурлар ўртасида боғланиш вазифасини бажариши мумкин, бу иш юритиш ишларини ташкил этиш учун асос яратади.
3. Ҳужжатлар архиви орқали ақлли излаш. ЭҲАТ электрон хужжатларни излаш, сақлаш ва кўриш учун турли хил технологияларни ўз ичига олади. Кўпинча хужжатлар иерархик тузилиш (каталоглар, папкалар, тоифалар) асосида сақланади. Кейинчалик ривожланган тизимларда хужжатлар орасидаги боғланишлар ҳам зарур хусусиятлар асосида ташкил этилади. Ҳужжатларни сақлашда ҳар бир файл билан унинг ўзига хос атрибутлари тўпламини (яратилиш санаси, муаллифи, тоифаси, формати, хажми ва бошқалар) боғлаш ҳам муҳимдир, бу эса омборда қидириш сифатини янада яхшилайди.
4. Ҳужжатларни йўналтириш. ЭҲАТ ҳужжатларнинг харакатланиши (маршрутизацияси) учун жавобгар бўлган модулларни ҳам ўз ичига олади. Алоҳида бепул (хар қандай иштирокчи хужжатлар маршрутларини ўзгартириши мумкин) ва қатьий (ҳужжатлар ҳаракати йўллари катьий белгиланган) маршрут. Бирок, иккинчи ҳолда, келинг, хужжат йўналиши ўзгариши мумкин бўлган шартлар ва қоидалар тўпламини кабул қилайлик.
5. Кириш назорати. ЭҲАТнинг муҳим таркибий қисмларидан бири бўлиб, унда ҳар бир фойдаланувчи учун унинг кириш даражасига, тоифасига ёки тизимдаги ролига қараб функциялар ва имкониятларнинг тақсимланиши мавжуд.
6. Ҳужжатларни кўриш учун коммунал хизматларнинг мавжудлиги. Бундай дастурлар турли форматдаги ҳужжатларни кўриш учун ишлатилади, масалан, расмлар, графикалар, жадваллар ва хк.
7. Изоҳ. Кўпгина ЭҲАТ-ларда хужжат устида гурухда ишлашда хар бир иштирокчининг изоҳларини илова қилиш мумкин. Бу алохида матнли ёзувлар сифатида ёки хужжатнинг алоҳида қатламида график ёзувларни бажариш қобилияти сифатида амалга оширилади.
8. Ҳар хил мижоз операцион тизимларини қўллаб-қувватлаш. ЭҲАТнинг муҳим хусусияти бу ўзаро фаолият платформа, яъни, турли хил аппарат ва дастурий таъминотларга эга қурилмаларда тизимнинг ишлаши. Сўнгги йилларда мобил қурилмаларни сенсорли экранларга қўллаб-қувватлаш, йўналтирилган интерфейсларни муаммолари долзқрб бўлиб колди.
Электрон хужжат алмашув тизимларининг афзалликлари лойихалаш ЭҲАТни ташкилотга киритишнинг афзалликлари жуда хилма-хил. бозор таҳлилчилари электрон хужжат айланишига ўтганидан кейин корхоналарда қуйидаги асосий тенденцияларни таъкидлайдилар (Siemens Business Services ва CNews маълумотлари):
1) ходимларнинг меҳнат унумдорлиги 20 ... 25% га ошди:
2) электрон хужжатларни сақлаш киймати қоғоз хужжатлар билан
таққослаганда беш баравар кам
3) хужжатларни нусхалаш, қайта ишлаш ва ўтказиш харажатлари, ходимлар ва ускуналар харажатлари сезиларли даражада камаяди;
4) хужжатларда, шу жумладан масофадан туриб ишлаш қобилияти;
5) ҳужжатлар архиви орқали қидиришни сезиларли даражада тезлаштириш, турли параметрлар бўйича хужжатларни танлаш қобилияти;
6) ахборотни сақлаш хавфсизлигини ошириш, унга кириш ва
хужжатлар хавфсизлигини чеклаш;
7) ҳужжатлар ижроси устидан назоратни такомиллаштиради.