Oʻzbekiston iqtisodiyotida elektron xujjat aylanishidan foydalanish muammolari va istiqbollari

Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий ахамияти. Тадқиқот натижалари, электрон хужжат айланиш тизимлари ички холатини такомиллаштириш ва иш самарадорлигини оширишда ахборот –коммуникация тизими бошқарувида хизматлар фаолиятини жадаллаштириш хусусида берилган таклифлар асосида тезкор бошқарувни ташкил этишни ривожлантиришга ёрдам беради.
Диссертация ишининг қисқача тавсифи. Ишнинг тузилиши кириш қисми, учта боб, хулоса ва таклифлар,фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.

I БОБ. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ЭЛЕКТРОН ХУЖЖАТ АЛМАШУВ ТИЗИМЛАРИНИ ЎРНИ.

1.1. Электрон ҳужжат алмашув тизимининг назарий асослари.

Электрон хужжат айланиш тизимлари (ЭҲАТ) замонавий институтнинг ажралмас элементидир.

Улардан фойдаланиш ташкилотларнинг ҳам тижорат, ҳам ҳукумат самарадорлигини оширишга қаратилган. ЭҲАТ қисқартмаси билан бир қаторда ОАТ (офисларни автоматлаштириш тизими), ҲААТ (хужжат айланишини автоматлаштириш тизими) ва ЭҲАТ (Электрон хужжат айланиш тизими) ҳам адабиётларда кенг тарқалган.
Демак, ЭҲАТ электрон хужжатларни яратиш, қайта ишлаш ва сақлаш жараёнини бошқарувчи ва ташкилотнинг ахборот оқимларини ўз вақтида тартибга солувчи ахборот тизимидир. Дастлаб, бундай тизимлар фақат классик офис ишларини автоматлаштирган, аммо ҳозирги кунга келиб улар қамраб оладиган вазифалар доираси сезиларли даражада кенгайган. ЭҲАТ бугунги кунда ёзишмалар, маъмурий ва ички ҳужжатлар, шартномалар, лойиҳа хужжатлари ва бошқалар билан ишлайди. ЭҲАТ ёрдамида кўплаб амалий вазифалар ҳал қилинади, лойиҳаларни бошқариш, бухгалтерия хисоби билан интеграция, мижозлар билан ишлаш, хужжатлар шаклланишини автоматлаштириш ва шундай қилиб, электрон хужжатлар билан боғлиқ барча жараёнлар ЭҲАТ томонидан бошқарилади.
ЭҲАТнинг асосий мақсади электрон хужжатларни сақлашни ташкил этиш, шунингдек, улар билан ишлаш (таҳрирлаш, кўриш, таркиб ва атрибутлар бўйича қидириш ва бошқалар). ЭҲАТ ўз ишининг бир қисми сифатида барчасини кузатиши керак хужжатлардаги ўзгаришлар, уларни бажариш муддатлари, ташкилотдаги ҳужжатлар ҳаракати, яъни, офис ишларининг бутун циклини қамраб олади. ЭҲАТ-да фойдаланувчиларнинг турли хил ҳужжатлар ва функцияларга киришини қатъий чегаралаш уларнинг тоифасига, эгаллаб турган лавозимига ва уларга берилган ваколатларга қараб амалга оширилиши керак. Бундан ташкари, ЭҲАТни ишлаб чиқишда мавжуд ташкилий-штат тузилмаси ва ташкилотнинг иш юритиш тизимини, мавжуд ички ахборот тизимлари билан интеграцияни эьтиборсиз қолдириб бўлмайди.
Иқтисодий нуқтаи назардан ЭҲАТ бозори жуда истиқболли ва сўнгги йилларда жадал ривожланиб бормокда. ЭҲАТ истеъмолчилари ўзларининг кўлами, фаолият йўналиши ва соҳаси бўйича тубдан фарқ киладиган ташкилотлардир. ЭҲАТ бозорига давлат идоралари томонидан катта қизикиш мавжуд бўлиб, бу ушбу сегментнинг барқарор ўсишига бевосита таъсир килади. Электрон хужжат айланиши "Электрон хукумат" концепциясининг асосий позициясидир, унинг моҳияти давлат, бизнес ва аҳолининг ўзаро таъсирида бюрократия ва коррупцияни йўқ қилишга қаратилган.
Назарий жиҳатдан электрон ҳукумат деганда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятини ташкил этишнинг янги усули, шунингдек, ахборотни етказиб бериш ва фуқаролар ва ташкилотларга аллақачон шаклланган давлат хизматлари тўпламини тақдим этиш тушунилади. Ушбу усул замонавий ахборот технологияларидан кенг фойдаланишга асосланган. Электрон ҳукумат давлат хизматлари кўрсатиш самарадорлигини ошириш ва энг муҳими, маъмурий ва бошкарув жараёнлари сифатини ошириш мақсадида яратилган.
ЭҲАТнинг асосий тушунчаларини кўриб чиқамиз. Ҳужжатлар айланиши, ташкилотдаги хужжатларнинг яратилишидан (ёки тизимга киришидан) бошлаб ижро тугагунига қадар (ёки тизимдан чиққунга қадар) харакатланиши тушунилади. Ҳужжатлар ҳаракати улар бўйича барча иш турларини ўз ичига олади: шакллантириш, қабул қилиш, рўйхатдан ўтказиш, тарқатиш, бажариш, сақлаш, қайта ишлатиш ва хакозалар киради.
Электрон хужжат концепциясини амалга айланиши оширадиган - бу қоғозсиз электрон иш юритиш хужжат айланиши механизмидир. Электрон хужжат айланиши объекти бу компютер техникаси ёрдамида яратилган ва электрон муҳитда сақланадиган электрон хужжатдир. Электрон ҳужжат электрон имзо ёрдамида имзоланиши мумкин. Қўлда ёзилган имзо аналоги, бу маълумотни ноқонуний ўзгаришлардан ҳимоя қилиш воситаси бўлиб, электрон хужжатларнинг ҳақиқийлиги ва яхлитлигини назорат қилишга хизмат килади.
Электрон хужжат айланиши тизимларининг ривожланиш тарихи кўриб чиқамиз:
ЭҲАТнинг дастлабки вазифаси офис ишларини автоматлаштириш эди, лекин вазият ўзгарди, чунки ЭҲАТ ишлаб чиқарувчилари хужжатларни кўчириш жараёнларини нусхалашни тўхтатдилар ва бу жараёнларга, хусусан, барча хужжат айланишидан олдин берилган вазифаларни ҳисобга олдилар.
Узок вақт давомида ЭҲАТ ишлаб чиқарувчилари ва истеъмолчилари когоз хужжат айланишининг такрорланиши фақат оддий ЭҲАТ учун етарли бўлган умумий функционалликнинг кичик бир қисмидир ва тўлиқ тизим фақат ташкилот тузилмасини бошқариш ва оптималлаштириш туфайли бўлади.
ЭҲАТ ривожланишининг биринчи даври XX асрнинг 80-йилларидан бошланиб, 90-йилларнинг охирларида тугайди. Ушбу давр бозорда тақдим этилган ечимларнинг катта парчаланиши билан ажралиб туради, чунки ташкилот раҳбарияти иш жараёнини автоматлаштириш зарурлигини тушунсалар ҳам, тизимнинг аниқ функциялари ва воситаларини аниқлай олмадилар.
ЭҲАТ пайдо бўлиши ҳужжатлар оқимининг сезиларли даражада кўпайиши билан боғлиқ бўлиб, ХХ асрнинг охирига келиб вазият ёмонлашиб борди, корхоналар ёки алохида тармоқлар ўртасида мувофиқлаштириш операциялари бир неча ҳафта ёки хатто ойлар давомида амалга оширилиши мумкин эди. Электрон почтанинг пайдо бўлиши хужжат айланиши тизимининг регрессия жараёнини бироз секинлаштиришга имкон берди, аммо шуни маълум бўлдики, мавжуд бўлган классик қоғоз иши тизими компютер технологиялари ривожини хисобга олган ҳолда тўлиқ қайта ташкил этиш ва оптималлаштиришни талаб қилади.
Шундай қилиб, биринчи ЭҲАТ тўғридан-тўғри аниқ корхоналар эхтиёжлари учун ходимларнинг ўз кучлари билан ишлаб чиқилган. Ушбу ёндашув ўзининг афзалликлари (ташкилотдаги ҳужжатлар ҳаракатини аниқ англаш) ва камчиликлари (тизимнинг миқёси ва ривожланишининг етарли эмаслиги, ахборот оқимларини оптималлаштиришнинг иложи йўқлиги) га эга эди. Рўйхатда келтирилган камчиликлар ишлаб чикилган ЭҲАТ ташкилотнинг ривожланишини секинлаштира бошлаган, унинг фаолияти самарадорлигини пасайтира бошлаган пайтда долзарб бўлиб қолди, бу эса ҳозирги воқелик учун мутлақо янги тизимни ишлаб чиқишни талаб килди.
Ушбу муаммонинг ечими 90-йилларнинг ўрталарида пайдо бўлишни бошлаган универсал, кенгайтириладиган ЭҲАТ эди. Ривожланиш икки босқичга бўлинган: биринчисида тизимнинг ягона ядроси яратилган, иккинчисида ЭҲАТ функциялари тўғридан-тўғри мижознинг эхтиёжлари учун оптималлаштирилган. Ушбу ёндашув якуний ечимларни ишлаб чиқиш харажатларини сезиларли даражада пасайтирди, тизимларнинг функционал имкониятларини оширди, ҳам функционал, ҳам ташкилий жиҳатдан миқёслилигини таъминлади.
ХХ аср охиридан бошлаб хужжат айланишини автоматлаштиришда унинг самарадорлигини услубий оширишга қаратилган янги ёндашувлар пайдо бўлди (менежментга жараёнли ёндошиш). Улар билан биргаликда янги тушунчалар - WorkFlow - хужжатлар оқимининг, яъни, хужжатлар Ҳаракати жараёнларининг танланган нусхалари. ЭҲАТ, ўз навбатида, жараёнларга йўналтирилган платформалардан (WorkFlow Engines) фойдаланишни бошлади, бу эса уларни компаниялар эҳтиёжларига мослашиш компания самарадорлигини оширди. WorkFlow-дан фойдаланиб, автоматлаштириш жараёнининг доимий равишда ўзгариб туришини таъминлаб, иложи борича аниқ жараёнларга мос келишди.
Бундан ташкари, ЭҲАТ архитектураси ҳам ўзгарди. Дастлабки схемадан МББТ-илова уч босқичли тузилишга ўтди: МББТ - дастур сервер - мижозлар интерфейси, бу саноат учун янги стандарт бўлди.
Электрон хужжат алмашув тизимларининг таснифи кўриб чиқамиз:

Электрон хужжат алмашув тизимлари


Корпоротив ЭХАТ

Бизнес –жараёнларга йўналтирилган



Контентни бошқариш тизимлари

Ахборотни бошқариш тизимлари



Иш оқимини бошқариш тизими

Расм /тасвирнибошқариш тизимлари