O’zbekiston Jurnalistika va Ommaviy Kommunikatsiyalar Universiteti Raqamli Media va Internet Jurnalistika Kafedrasi

An'anaviy OAVda ilmiy-ommabop va ma'rifiy mavzularni yoritish xususiyatlari

Ayni paytda zamonaviy jurnalistika axborot tarqatishning internet kabi prinsipial yangi texnologiyasining paydo bo‘lishi axborotni sifat jihatidan o‘zgartirmoqda. Bu, ayniqsa, Global tarmoq yordamida shakllantiriladigan ta'lim mazmuni va axborot va ta'lim muhiti misolida yaqqol namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, ushbu o'zgarishlar bilan oldindan belgilab qo'yilgan "ta'lim mazmuni" tushunchasining mohiyati ham o'zgarmoqda.
Ushbu mavzuni yoritishga turli xil nazariy yondashuvlar bilan, ushbu tadqiqot doirasidagi ilmiy va ma’rifiy mazmunga ega axborotlar an'anaviy (matbuot, radio, televidenie) va yangi (Internet OAV, mobil telefoniya) ommaviy axborot vositalarining axborot-kommunikatsiya mahsulotlari sifatida tushunilishi kerak. Shakl va mazmun jihatdan ushbu har ikkala jurnalistikadagi kontentlar talablarga javob beradi, jurnalistikaning tegishli funksiyalarini amalga oshiradi va tinglovchilarning madaniy saviyasini yuksaltirishga xizmat qiladi.
Albatta, gazeta yoki jurnal sahifalarida, radio yoki televidenie efirida ma’rifiy mavzular doimo bo‘lib kelgan. Bugun esa ommaviy axborot vositalari, bir tomondan, ta’lim tizimida sodir bo‘layotgan voqealardan jamiyatni xabardor qilsa, ikkinchi tomondan, ularning o‘zlari bevosita ta’lim jarayonlarida ishtirok etadilar, ba’zan tarbiya vositasi sifatida ham harakat qiladilar. Qolaversa, birinchi jihat jurnalistikaning bir qator nazariyotchilari tomonidan munosib tarzda atroflicha o‘rganilgan bo‘lsa, ikkinchi jihat – ta’lim jarayonlariga ommaviy axborot vositalarining kiritilishi ularning e’tiboridan amalda chetlab o‘tilmoqda. Bu mahalliy ommaviy axborot vositalarida jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda ta'lim funksiyasini amalga oshirishda katta tajriba to'planganiga qaramasdan, turfa xil yo'nalishda kashshofllik vazifasini gazeta va jurnallar asrlardan beri egasi bo’lsa, yillar davomida ularga radioeshittirish qo'shildi.
Ommaviy axborot vositalarini ta'lim jarayonlariga kiritishning yangi bosqichi Internet davri bilan belgilandi. Bugungi kunda uning rivojlanishi Internetda media-kontentni shakllantirishga yordam beradi, bu axborot jamiyatiga o'tishning global ta'lim va madaniy jarayoni kontekstida ko'rib chiqilishi kerak. Binobarin, jamiyatning axborot, bilim jamiyati sifatida rivojlanishi va shunga mos ravishda ommaviy axborot vositalarining uzluksiz o'zgarishi ularning mustaqil ravishda, boshqa funksiyalari bilan bir qatorda o'zini namoyon qiladigan ta'lim-tarbiyaviy funksiyasi yetakchi o'rinlarni egallaydi, deb aytishga imkon beradi. Bundan tashqari, uni har qanday An’anaviy yoki zamonaviy jurnalistika orqali amalga oshirish mumkin, ammo bu vazifani ko'proq sifatli va foydali darajadagi, kata segmentning muhim qismi bajaradi.
Hozirda "ilmiy ommalashtirish" deb ataladigan hodisa O’zbekistonda XIX asr oxiri – XX asr boshlarida, birinchi nashrlar paydo bo'lganida, mualliflari murakkab ilmiy materiallarni tushunarli tarzda taqdim etishga harakat qilishganda paydo bo’lgan. Ilmiy ommalashtirish deganda hozirgi vaqtda "ilmiy bilimlarni zamonaviy va keng qamrovli odamlar uchun ochiq shaklda (ma'lum bir darajadagi ma'lumotni olishga tayyor bo'lgan) tarqatish jarayoni" tushuniladi. Ushbu ta'rif XIX-asrning o'rtalarida birinchi ruslarda, asr oxiriga kelib esa Turkistonda gazeta, oynoma va jurnallar sahifalarida e'lon qilingan, unda ommalashtirishning ilmiy dunyoqarash nuqtai nazaridan yoritilishi, mazmunning chuqurligi, odamlarga murojaat qilish kabi xususiyatlar qayd etilgan, imkon qadar keng auditoriya, ravshanlik va qiziqarli mavuzlar yoritilgan.
Davrga moslashish jarayonida idrok etish qiyin boʻlgan ilmiy atamalar, farazlar, tushuntirishlar keng kitobxonlar, teletomoshabinlar va radio tinglovchilar uchun tushunarli, jozibador va qiziqarli boʻlgan maʼlumotlarga berib borilgan. Shu munosabat bilan aytishimiz mumkinki, xalqni marifatlash va ma’naviyatni ommalashtirish fenomenida ommaviy auditoriya uchun mo'ljallangan ma'lumotlarni taqdim etishning asosiy didaktik tamoyillaridan biri deb hisoblagan.
Ilmiy va marifiy bilim berish, o’zlikni anglash tushunchalari ko‘pincha unga yaqin bo‘lgan boshqa tushunchalarning sinonimi sifatida qo‘llanilganligi sababli bu tushunchani unga yaqin atamalar bilan solishtirish zarur. O’sha davrda jaded bobolarimiz xalqni “ma’rifatparvar” qilishni o’z milliy nashrlaridan boshlab, uni o’zlarining jadid maktablarida – Ta’lim uchun targ’ib etishgan.
Shunday qilib, o’sha davrda so‘zning keng ma’nosida, yani ta’lim “shaxsning ongi, xarakteri yoki jismoniy qobiliyatini shakllantirish” jarayoni yoki mahsuli hisoblanadi. So‘zning tor ma’nosida “ta’lim – tizimlashtirilgan bilim, ko‘nikma va odatlarni o‘zlashtirish jarayoni va natijasidir; hayotga va mehnatga tayyorlash uchun zaruriy usullar majmui. Ta'lim olishning asosiy yo'li - tarbiya bilan chambarchas bog'liq bo'lgan ta'lim muassasalaridagi ta'lim. Ta'limda o'z-o'zini tarbiyalash, madaniy-ma'rifiy muassasalar, ijtimoiy va mehnat faoliyatida ishtirok etish ham katta ahamiyatga ega. “Umumiy va maxsus (kasbiy) ta’lim darajasi ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlar, fan, texnika va madaniyatning holati talablari bilan belgilanadi”
Hozirgi davrda ushbu atama torroq (oddiy) ma'noda, ta'lim alohida fanlarni (tarix, matematika, astronomiya, huquq, geografiya yoki biologiya va boshqalar) o'rganish vazifasini bajaradi. Bu, shuningdek, ma'lum kasbiy ko'nikmalarga (avtomobil haydash, kompyuter dasturlari, fotosuratlar va boshqalar) o'rgatish bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, o'z-o'zini tarbiyalash (masalan, o'qish, kutubxonalarga tashrif buyurish, muzeylarga tashrif buyurish, samarali faoliyat jarayonida shaxsiy tajriba orttirish, yaqinda Internet resurslaridan foydalanish va boshqalar) mavjud.
Gazetalarning boshqa ommaviy axborot vositalariga nisbatan muhim afzalliklaridan biri bu auditoriyaning ma'lum bir qiymatidir. Bosma ommaviy axborot vositalari axborotni qabul qilishning eng murakkab kontentidir. Ularni o'qish katta intellektual kuch talab qiladi va tinglovchilarning ma'lum bir bilim darajasini talab qiladi. Ma’lumot qanchalik ko’p va sifatli bo‘lsa, matbuotga qiziqish ham shunchalik ortadi. Bunga eng katta e'tiborni o'z faoliyatining shaxs va qiziqish tabiati bo'yicha qaror qabul qilishi va odamlarni boshqarishi kerak bo'lganlar qaratadi: yoshi bo'yicha - kattalar, jinsi bo'yicha - erkaklar.
Yuqorida tavsiflangan ilmiy-ommabop nashrlarning tipologik guruhi, albatta, uni ilmiy-ommabop nashrlar va umuman ommaviy axborot vositalarining muhim tarkibiy qismi sifatida o'rganishni talab qiladi. Tipologik xarakterga ega bo‘lgan bunday tadqiqotni olib borishda biz bugungi kunda yetarli darajada rivojlangan ommaviy axborot vositalari tipologiyasi nazariyasining quyidagi muhim qoidalaridan kelib chiqishimiz kerak. Ma’lumki, media tipologiyasi (yoki media tipologiyasi) axborot bozori sharoitida barqaror nashr turlarini topish yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ilmiy va amaliy maqsadlarda muhim ahamiyatga ega. Ommaviy axborot vositalarining tipologiyasi mavjud xilma-xil nashrlarni, shu jumladan Internetning virtual maydonini o'rganishni, ommaviy axborot vositalarining tizimli xususiyatlari bo'yicha tizimli va funktsional xususiyatlarini o'rganishni nazarda tutadi. Zamonaviy o’zbek jamiyati tarkibida ishlash xususiyatlari va ularning rivojlanish tendentsiyalari natijasida Ommaviy axborot vositalarining tipologiyasi nuqtai nazaridan alohida nashrlar murakkab tizimli ob'ektlar sifatida ishlaydi, ularning har biri ommaviy axborot vositalarining umumiy tizimiga kiritilgan, turli xil ommaviy axborot vositalarining mavjudligiga qaramay, o'z-o'zini tashkil qilish va yaxlitlik uchun mos potentsialga ega.