O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Simvollar: ularning funksiyasi va qadr-qimmati

Mantiqiy munosabatlarning murakkab turlarini maxsus simvollarni kiritmasdan turib o‘rganib bo‘lmaydi. Maxsus simvollarning bilishdagi ahamiyati shunchalik kattaki, mantiq fanining o‘zini simvolik yoki matematik mantiq deb ataydigan bo‘lishdi¹.

Ayni paytda, simvollarning zamonaviy mantiq rivojida tutgan o‘rnini juda yuqori baholamaslik ham kerak. Pirsning fikricha, «Simvollar har qanday tafakkurning, har qanday tadqiqotning asosini tashkil etadi,simvollar — fikr va fan mavjudligining zaruriy sharti; ana shuning uchun ham fikr yaxshi bo‘lishi uchun yaxshi til zarur deb bo‘lmaydi, chunki til fikrning mohiyati emas. Shu sababli ham simvollarning funksiyalari va ahamiyatini tadqiq etish zarur.

1. Tilning jins xususiyatlari. Tillar bir-biridan ikki munosabatda farq qilishadi: bir tomondan, ularda turli fonetik va ideografik elementlardan foydalanishadi; ikkinchidan – ularda g‘oyalarning turli guruhlari qayd etilgan fonetik va grafik elementlar bilan belgilanadi. Til ifoda etuvchi va uzatuvchi tajriba turlari cheksiz sonli xususiyatlarga ega bo‘lgani holda, tilda faqat “so‘z asosi” deb ataladigan fundamental lingvistik elementlarning chekli sonidan foydalanishadi. Bundan kelib chiqadigan fikr shuki, biz bilgan har qanday til tajribani keng qamrovda tasniflashga asoslanishi lozim.

Tajriba turlarining qanday guruhlarga taqsimlanishi tildan foydalanuvchilar qiziqishlari hamda ifodalanayotgan predmet sohasiga bog‘liq. Demak, bir maqsadni qanoatlantiradigan tajriba turlari tasnifi boshqa maqsadga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Qanoatlantiradigan simvolik sistema tarzida mavjud bo‘lgan til esa, bir holatda to‘g‘ri , boshqa holatda to‘g‘ri bo‘lmasligi mumkin. Qanday holda bo‘lmasin, til to‘laligicha simvolik xarakterga ega. Har qanday kommunikatsiya yoki tadqiqot so‘zlar, tovushlar, grafik chizmalar orqali sodir bo‘ladi. So‘z biror narsaga-hisgami, g‘oyagami yoki uning mazmunigami ishoradir. Biz «Qo‘shnilarnikida yong‘in bo‘layapti” desak, bu ko‘rayotgan tovushlarimiz ifodalayotgan obyektning o‘zi emas.Tovushlar, masalan, yonmaydi, bir qancha fut narida turmaydi. Ular kim uchundir nimanidir belgilaydi.

Grammatika mantiqiy tahlil o‘rnini bosa olmaydi, garchi mantiq va grammatika o‘rtasida o‘xshashlik bo‘lsa-da. Grammatik struktura predmet tilda ifodalanayotganda ega bo‘ladigan muayyan abstrakt munosabatlarni o‘zida gavdalantiradi.

Kundalik turmushda ishlatiladigan tilda ko‘p narsalar farqlanmaydi. Agar aniq tahlilga hissiy va intellektual omillar olib kiradigan xatolardan xoli bo‘lishni istasak, agar kundalik muloqotda ishlatiladigan simvollar yaratadigan noaniqliklarni maksimal darajada cheklashga intilsak, agar verbal simvollar ma’nolarining ozgina o‘zgarishiga ham yo‘l qo‘yishni xohlamasak, unda maxsus simvollarni yaratishimiz zarur.