O‘zbekiston milliy universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy ishi

AL-JAM’-UL-MUFRAD san’ati. Bu ham ma’naviy san’atlar sirasiga kirib, mullif uni shunday izohlaydi: “Bu aningtek bo‘lurkim, ikki narsani bir san’atga jam’ qilurlar.” Uning ikki turi haqida aytiladi:
“Zulf erur husnunga oshiq men bikin,
Lojaram bir dam qarori yuq turur”⁵⁵.
Yuqoridagi bayt al-jam’-ul-mufradning birinchi ko‘rinishi bo‘lib, muzhar deb nomlanadi. Unda shoir ikki narsani (zulf va o‘zini) bir sifatga (beqarorlikka) jam’ qilmoqda.
“G‘uncha og‘zing‘a mushobehdur, vale
Men bikin doim giribon chokdur”⁵⁶.
Bu al-jam’-ul-mufradning ikkinchi turi bo‘lib, u muzmar deb nomlanadi. Unda ikki narsa (g‘uncha va oshiqning o‘zi) bir san’atga jam’ qilinadi. Lekin ularning jam’i, ya’ni zamiri aytilmaydi. Shunga ko‘ra muzhar va muzmar bir-biridan farqlanadi.
AL-KALOM-UL-JOME’ san’ati. Muallif izohi: “Bu aningtek bo‘lurkim, shoir baytlarni pand va nasihat birla oroyish qilur yo falaktin yo zamondin shikoyat qilur”. Bu san’at al-intibohga juda yaqin. Biroq farqlisi shundaki, al-kalom-ul-jome’da shoir o‘z-o‘ziga pand-nasihat qiladi va keyingi misrada shikoyat ma’nosi anglashiladi. Misol Taroziy bayti:
“Taroziy, qilma dunyodin shikoyat,
Kanaf birla urushmoq sirfa qilmas”⁵⁷.
Bu baytda Taroziy o‘z-o‘ziga shunchki murojaat qilmay, nasihat tarzida so‘zlamoqda. Al-kalom-ul-jome’ zamonaviy she’rshunoslikdagi tajrid san’atiga yaqin: “Tajrid adabiyotshunoslikda shoirning o‘ziga boshqa bir shaxs kabi murojaat etish usulini bildiradi”⁵⁸. Ammo bunda murojaat oddiy bo‘lib, u nasihat tarzida bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq tajrid Taroziy nazdida tamomila boshqa mohiyatga ega badiiy san’atdir. Bu haqda ishning keyingi bobida ma’lumot beriladi.
Barcha badiiy san’atlar izohidan so‘ng Taroziy alohida she’riy san’at maqomida bo‘lmagan, biroq nazmda uchrab turuvchi ba’zi alfozlar haqida ma’lumot beradi:
“Bilkim, muncha sano’ekim, zikr qiduk, barchasi asl /ahli/ bade’ qoshinda mashhur va mo‘tabardur va mundun boshqa bir necha san’atkim, mutaaxxirlar qoshinda urf bo‘lur erdi, oni taqi bayon qiloli, to she’rning hech daqiqasi bu nusxadin muhmal qolmag‘ay”⁵⁹. Ular quyidagilardir:
1. “Badeha – she’rni fikrsiz, taammulsiz aytmoqni badeha o‘qurlar:
Meni o‘lturgil, ey sarvi ra’no,
Qilurmen har zamon yuz sheva angiz”⁶⁰.
2. “Nazar – she’r ichinda ma’no qasd qilurlarkim, taammulsiz tobsa bo‘lmas:
Dushman meni o‘lturmadi-yu men dedim: - o‘ltur!
Dushman so‘zini eshitib, o‘lturmading, ey do‘st”⁶¹.
3.” Solis – she’rning alfozi andog‘ kerakkim, eshitmakka laziz-u xush oyanda bo‘lur:
Ul –azal subhindakim izhori qudrat qildilar,
Netong ne mazhari husn-u malohat qildilar”⁶².
4. “G‘azal – she’rning alfozi mahkam va ustuvor bo‘lur:
Muayyan ko‘zlaring ayni balodir,
Muattar zulfungiz mushki Xitodur”⁶³.
5. “Sahli mumtane’ – she’r ayturlarkim, o‘qumoqqa oson bo‘lur, faammo aytmoqqa dushvor:
Qoshing mehrobtur, jono, jamoling qiblai olam,
Soching kufr-u ko‘zung kofir,yuzung nuri erur iymon”⁶⁴.
6. ”Nomutanohiy – bayt ayturlarkim, har necha o‘qusalar, hech tugonmas:
Chun tiri kamon orad agar on shahi feruz,
Xarkushaki bechora az in “lor”, badon “lur”.
Az on “lur”u badin “lor”, az in “lor”u badon “lur”,
Az on “lur”i badin “lor”, az in “lor”i badan “lur”
Az on “lur”i badin “lor”, azin “lor”i badon “lur”.
Az on “lur”i badon “lor”, az in “lor”i badon “lur”.
O‘qusa had va imkoni bor, hargiz tamom bo‘lmas.”⁶⁵
Yuqorida nomlari qayd etilgan shakllar she’r janrlariga ham, ba’zi xususiyatlari bilan badiiy san’atlarga ham o‘xshab ketadi. Masalan, ular ichidan g‘azal mumtoz poetikada alohida mustaqil she’riy janr hisoblanadi. Badeha ham she’r shakli sanaladi. Sahli mumtane’, nomutanohiy, solis, nazar kabi turlar esa lafziy, ma’naviy san’atlarga juda yaqin. Taroziy ularni mustaqil badiiy san’at deb atamaydi, biroq bu shakllar el orasida qo‘llangani va mashhur bo‘lgani uchun risolasiga kiritganini aytib o‘tadi.
Ishning “Asarda ma’naviy san’atlar tadqiqi” deb nomlangan qismidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. 
   “Funun ul-balog‘a”ning “Al-fann-us-solis fis-sanoe’-ish-she’r” bobida 39 ta ma’naviy san’at mavjud.
   
2. 
   Ulardan to‘rt san’at ichki turlarga ega: at-tashbehot (7 nav’), al-irsolul-masa (l2 nav’), al-iltifot (2 nav’), al-jam’-ul-mufrad (2 nav’) san’atlari.
   
3. 
   “Funun ul-balog‘a”dagi al-intiboh, al-istidrok, al-istifhom kabi ma’naviy san’atlar sof turkona bo‘lib, ular forsiy manbalarda deyarli uchramaydi.
   
4. 
   Barcha she’riy san’atlar izohlaridan so‘ng Shayx Taroziy badeha, nazar, solis, g‘azal, sahli mumtane’, nomutanohiy kabi mustaqil holatda badiiy san’at hisoblanmasa-da, biroq xalq orasida mashhur bo‘lgan shakllar haqida ma’lumot beradi.