O‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti jahontarixi kafedrasi kurs ishi

II-Bob XITOYDA SIN SULOLASI HUKMRONLIGI DAVRIDA
2.1 Xitoyga Yevropa mustamlakachilarining kirib kelishi va Sin sulolasining ularga qarshi kurashi.
XVII asrda еvropalik savdogarlar va missionerlar⁹ Xitoy ichkarisiga kirishga harakat qilgan. Katolik (asosan Portugaliya va qisman Fransiya) missionerlari manchjurlar ishonchini qozonib, ularga, jumladan, to‘p va qurolyarog‘ ishining ustalari sifatida yordam ko'rsatgan. Xitoydagi birinchi missionerlardan biri iezuit missioneri Adam Shall bo'lib, u haqida J.Spens ham o'z kitobida yozgan [3, b. 3–24]. Schall xitoylar uchun katta siyosiy va diniy ahamiyatga ega bo'lgan astronomiya bilan shug'ullangan, shuning uchun Qing sulolasi hukmronligidan keyin missioner Schall Xitoy byurokrati, Astronomiya byurosi direktori bo'ldi. Shu paytgacha o'z ustunligiga ishongan xitoyliklar G'arbda ularning e'tiboriga loyiq hech narsani ko'rmadilar. Xitoydan tashqarida bo'lganlarning hammasi xitoylar uchun vahshiylar edi. Biroq, 17-asrdan boshlab, g'arbliklar endi Xitoyning qadriyatlarini qoyil qoldiradigan va qabul qiladiganlar emas edi. Ularning maqsadi Xitoyni G‘arb qadriyatlarini qabul qilishga majburlash edi. Shuning uchun, Adam Shall uchun byurokratiyadagi ishtirok xitoyliklarning nasroniylikni qabul qilishiga imkon yaratgan faqat boshlang'ich edi. Schall Lotin Amerikasi va Janubi-Sharqiy Osiyodagi missionerlarning qo'llagan usullari Xitoyda ishlamasligini payqab qoldi.Ayni vaqtda XVII asrning ikkinchi yarmida Xitoyga ingliz, golland va fransuz Ost lndiya kompaniyalarining vakillari kirib kelishga astoydil harakat qilib, Xitoy hukumatidan turli еngilliklar va imtiyozlar olishga muvaffaq bo'lganlar. U xitoyliklarning ajdodlarini yoki Konfutsiyni sharaflash marosimlari sof dunyoviy ma’noga ega va nasroniylikni qabul qilgan xitoyliklar bid’atchi bo‘lmasliklari uchun o‘z marosimlarini bajarishda davom etishlari mumkin, degan g‘oyani ilgari surdi. Shu usullar orqali Shall minglab xitoyliklarni nasroniylikka aylantirdi.
Missionerlar asrlar davomida ildiz otgan e'tiqod va urf-odatlarga putur etkazish istagi tufayli o'zlariga nisbatan yana dushmanlikni keltirib chiqardilar, bu esa xitoyliklarning noroziligiga sabab bo'lishi mumkin emas edi. Misol uchun, ular xitoyliklarga afyun va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishni taqiqladilar, garchi o'z mamlakatlarida bu moddalarni suiiste'mol qilish odatiy illat bo'lgan. Xitoyda qullik hech qachon Yevropadagi kabi shafqatsiz shaklda namoyon boʻlmaganini hisobga olmay, missionerlar ham qullikka qarshi kurashda faollik koʻrsatdilar. [2 p. 534]. Shunday qilib, 19-asrning o'rtalariga kelib, missionerlar va xitoylar o'rtasida devor paydo bo'ldi, uning oldida birinchisi kuchsiz bo'lib tuyuldi. 19-20-asrlarda G'arb va ayniqsa amerikalik missionerlarning harakatlari va motivlari. Vladilen Vorontsovni monografiyasida tasvirlaydi [1]. Muallif davr boshidagi vaziyat haqida gapirar ekan, Guanchjouda faol bo‘lgan bir voizning so‘zlarini keltiradi: “Bizning uchrashuvimiz ko‘proq ikki o‘qimagan soqovning uchrashuviga o‘xshaydi, ular uchrashib, keyin yana tarqab ketishadi, qolganlar. har birining ruhiy olamidan mutlaqo bexabar. Va'zlar kichik auditoriya oldida o'tkaziladi, tinglovchilar yo butunlay befarqlikni namoyish etadilar, yoki shunchaki kulishadi" [1, p. 4]. Ushbu muammoning yagona mumkin bo'lgan echimi missionerlar (asosan Qo'shma Shtatlardan) xitoylarga qarshi kuch ishlatishni ko'rdilar. 19-asrning o'rtalaridan boshlab Xitoyda xorijiy vakolatxonalarning faol faoliyati boshlanishi bilan amerikaliklar missionerni "savdogarning salafi" deb hisoblashgan, chunki Amerika missiyalari G'arb kapitalining kirib kelishi uchun muhim kanalga aylangan edi. Biroq, Yevropa mustamlakachilarining bu siyosati muvaffaqiyatli chiqmagan. Yangi Sin sulolasi ¹⁰mustahkamlanib olgach Yevropa missionerlarining xizmatiga muhtoj bo'lmay qolgan va ular XVII asming 60-yillarida mamlakatdan quvib chiqarilgan. XVII asrninng oxirlarida ular Xitoyda o‘z faoliyatlari uchun yana imkoniyatga ega bo'lganlar. Biroq, XVIII asrning boshlarida ular yana bir marta haydab chiqarilgan. Ular Janubiy Xitoy sohilida joylashgan Макао orolidagi Portugaliya mustamlakasidagina yashay olganlar. 1757-yilda Xitoy hukumati birgina Kanton portidan tashqari boshqa portlarini ajnabiy savdogarlar uchun tamomila yopib qo'ygan. Xitoyning ajnabiylar uchun mashhur «yopib qo'yilishi» shu tarzda ro'y bergan. Bu hol XIX asrning o'rtalarigacha davom etgan. Sin suiolasining Xitoyga chet el kapitalining suqilib kirishiga qarshi ana shunday kurashishi natijasida Xitoy xorijliklardan bir oz vaqt xoli bo'lib turgan.
Ammo, bu siyosatning ikkinchi salbiy tomoni ham bo'lgan. Xitoy ana shu siyosat natijasida tashqi dunyodan tamomila ajralib qolgan. Tashqi iqtisodiy aloqalar shu yo‘l bilan qo'pol va sun’iy tarzda to'xtatilgan. Bu esa Xitoy hunarmandchiligi, manufakturasining, xitoy shahri va ichki savdosining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatgan. Umuman olganda, bu tadbirlaming barchasi, Xitoyning orqada qolishiga hamda uning iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi rivojlanmay qolishiga olib kelgan, natijada xalq ommasining ahvoli yomonlashib, ularning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti to'xtatib qo'yilgan.