O’zbekiston mustaqilligi yillarida qoraqalpog’iston davlatchiligi taraqqiyoti

Mustaqillik yillarida Qaraqalpog'ston Respublikasi
Reja:

1. 
   Mustaqillik davrida suveren Qoraqalpoq davlatchiligining rivojlanishi
   
2. 
   Ijtimoiy sohaning yanada rivojlantirilishi va iqtisodiy taraqqiyot
   
3. 
   Mustaqillik yillarida xalq ta`limi va madaniyatida yangi islohotlarning amalga oshirilishi
   

XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo xalklari siyosiy. iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta o`zgarishlar yuz berdi. 1924 yili Turkiston ASSRning Amudaryo viloyati va Xiva xonligining Xo`jayli hamda Qo`ng`irot tumanlari hududida Qozogiston ASSR tarkibida Qoraqalpog`iston Avtonom viloyati tashkil etildi. U 1930 yildan RSFSR tarkibiga kirdi. 1932 yilda Qoraqalpog`iston Avtonom Respublikasiga aylantirildi.
Qoraqalpoqlar tarixida 1936 yil muhim siyosiy voqealar yili sifatida abadiy qoladi. Chunki, shu yili ular o`z taqdirlarini O`zbekiston SSR tarkibiga kirish bilan bel-giladi va o`z tanlagan yo`lining istiqbolli ekanligini ko`rsata oldi.
1996 yilda Qo`ng`irotdagi «Urga» gaz sanoati korxonasida gaz kondensati va tabiiy gaz qazib chiqarilishi boshlab yubo-rildi. Aholini tabiiy gaz bilan ta`minlash darajasi 83 fo-izga yetdi. «Qoraqalpoqqurilish» akiionerlik jamiyatida Ita-liya firmalarining yuqori sifatli jihozlari bilan jihoz-langan, yiliga 60 ming kv. m. marmar bloklari va plitalari ishlab chiqaradigan yangi marmar sexi ochildi. «Nukusun» zavo-dida esa spirt ishlab chiqaradigan yangi sex qurildi.
Yengil sanoat ishlab chiqarishining bazasi kengaya bordi. 1993 yilda Nukus shahrida «Kateks» to`qimachilik majmuasi, 1995 yilda Ellikqal`a tumanida ham «Elteks» nomli xuddi shunday to`qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi.
Moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay qishloq xo`jaligi mah,-sulotlarini qayta ishlash bo`yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Nukus va Qo`ng`irot un kombinatlari, To`rtko`lda 3 million shartli banka konserva mahsulotlari ishlab chiqara-digan zavod, Ellikqal`a tumanida esa shunday quvvatga ega bo`lgan konserva iyexi foydalanishga topshirildi.
1995 yilda Qo`ng`irot tumanida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan, yiliga 190 ming tonna kaliiyli soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi. Zavod tarkibida kim-yoviy yo`l bilan ekologik toza va energiya sarflanmaydigan kaustik soda ishlab chiqarish ham ko`zda tutilgan.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashti-rish natijasida 144 ta sanoat korxonasidan 113 tasi mulkchi-likning turli shakllariga o`tib ishlay boshladi. Nodavlat shak-liga o`tib ishlayotgan korxonalarning rivojlanish darajasi nisbatan yuqori bo`ldi. Shuningdek, bu korxonalar iqtisodiy samaradorligi, foyda olish borasida ham sezilarli yutuqqa erishdi. Bu borada xususiy korxonalar ayniqsa, peshqadamlik qila boshladi.
Lekin shuni ham alohida ta`kidlash joizki, ko`p sanoat korxonalarining asosiy ishlab chiqarish fondlari (dastgoh-lar, mexanizmlar) ma`naviy va jismoniy jihatdan eskirgani sezilib qoldi. Ularning eskirish darajasi 35 foizdan yuqori. Eng avvalo yigiruv-to`quv fabrikalari, go`sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari (konserva zavodi, vino zavodi) ishlab chiqarish parklarini yangilash talab etiladi.
Qoraqalpog`istonda meqnatga layeqatli aholining asosiy qismi qishloqda istiqomat qiladi. Mustaqillik yillarida boshqa sohalar qatorida agrar sektorda ham iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlariga o`tish ro`y berdi. Qishloq xo`jaligi ilgarigidek, respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i bo`lib qoldi. 1997 yil 1 yanvar qolatiga respublikada 263 ta qishloq xo`jalik korxonasi faoliyat ko`rsatdi. Nodavlat sekto-rining jami ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi 98,3 fo-izni tashkil etdi. Ayrim qishloq xo`jalik mahsulotlari, jum-ladan, paxta yetishtirishda nodavlat korxonalarining hissasi 97,9 foizni, donchilikda 98,1 foizni, kartoshkachilikda 99,7 foizni, sabzavotchilikda 98,8 foizni, polizchilikda 95,1 fo-izni, bog`dorchilikda 98,5 foizni, pillachilikda 100 foizni, go`sht yetishtirishda 98,9 foizni, sut va tuxum ishlab chiqarish-da 99,4 foizni, qorako`l teri va jun yetishtirishda 100 foizni tashkil etdi.
Dehqonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o`zgardi. Agar 1991 yidda g`alla maydonlari ekin maydonlarining 27,1 foi-zini (jumladan, bug`doy 1,9) tashkil etgan bo`lsa, 1996 yilning oxirida bu 35,8 foizga yetdi (bug`doy maydonlari 8,3 foiz). Shu davr mobaynida bugdoy yetishtirish 13,6 ming tonna, ya`ni 3 marta, kartoshka 6,7 ming tonna yoki 2,3 marta, sabzavot 11,4 ming tonna, uzum yetishtirish 4 martaga ko`paydi. Respublika oziq-ovqat majmuasida shaxsiy yordamchi xo`jaliklarning his-sasi tobora ko`paydi.
Shu bilan birga chorvachilikda ahvol ancha mushkullashdi. Murakkab iklim sharoiti tufayli respublikada keyingi yil-larda hayvonlar soni kamaydi. 1991 - 1996 yillarda xo`jalik-lar, davlat xo`jaliklari, ijara korxonalari, kooperativlarda va boshqa qishloq xo`jalik korxonalarida 22 ming 588 bosh yirik shoxli qoramol, 23 ming 236 cho`chqa, 176 ming 603 bosh qo`y va echkilar yo`qotildi.
Qoraqallogistonda dehqon fermer xo`jaliklari tashkil etish bo`yicha yetarli tajriba to`plandi. Masalan, Ellikqal`a tumanida dehqonlarga yer, ishlab chiqarish vositalari va yetish-tirilgan mahsulotlarga egalik qilish imkonini berish maqsa-dida mavjud 14 ta jamoa xo`jaliklari dehqon-fermer xo`ja-liklari uyushmasiga aylantirildi. Dehqonlarga meros qilib qoldirish huquqi bilan yerlar uzoq muddatga ijaraga berildi. Ana shu tajribani ma`qullab, O`zbekiston qukumati maxsus qaror qabul qildi. Xo`jalik yuritishning bu yangi usuli boshqa vilo-yatlarda yaxshi natija berdi. Lekin, Qoraqalpog`istonning o`zi-da ana shu tajribani ommalashtirishga mutlaqo e`tibor beril-madi. Oqibatda qishloq xo`jaligi mahsulotlari hajmida ular-ning xissasi nihoyatda kam bo`ldi. Buning asosiy sababi fer-mer xo`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi korxonalar yaxshi ishla-madi, bo`rdoqichilik bazasi sust rivojlandi, zotdor hayvon-larni ko`paytirish qoniqarsiz ahvolda, moddiy-texnika va pul mablag`lari bilan ta`minlash past darajada, agrotexnik va zoo-veterinariya xizmati ko`rsatish juda bo`sh tashkil etildi.
Keyingi 6 yil ichida investitsiya faoliyatida sezilarli o`zgarishlar ro`y berdi. Kapital qurilishda korxonalarning mablaglari hisobidagi qurilishlar hajmi ko`payib, budjet mab-lag`ining qissasi kamaydi.
Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida ishlab chiqarish korxonalari qurilishiga ajratilgan mablaglar noishlab chiqa-rish obyektlariga ajratilgan mablagga nisbatan ancha ko`p bo`ldi. Masalan, 1995 yilda ishlab chiqarish korxonalari qurilishiga ajratilgan mablag` 61,2 foizni tashkil etgan bo`lsa, 1996 yilda bu 78 foizga yetdi. Bir vaqtning o`zida noishlab chiqarish obyekt-lari uchun ajratilgan mablaglar miqsori 38,8 foizdan 22 fo-izgacha kamaydi.
Respublikada istiqlol yillarida tashqi iqtisodiy aloqa-larga ham katta e`tibor berildi. Masalan, 1996 yildagi tash-qi savdo oboroti 228,4 mln. AQSH dollarini tashkil etdi, bu 1995 yildagiga nisbatan 3,7 marta ko`p bo`ldi.
1996 yilda Qoraqalpog`iston Respublikasining tashqi sav-dodagi asosiy sheriklari hissasi Rossiya 11,4 foiz, AQSH 14,1 foiz, Janubiy Koreya 11,1 foiz, Shveyiariya 9,4 foiz, Nider-landiya 7,2 foizni tashkil etdi.
Eksport qilingan tovarlar hajmi 122,9 million dollarga teng bo`ldi. Uning tashqi savdo oborotidagi ulushi 53,8 foiz-ni tashkil etdi. Rarb mamlakatlariga eksport qilingan xom ashyo 113,6 million AQSH dollarini, yaqin G`arb mamlakatlari-ga jo`natilganlari esa 9,3 million AQSH dollarini tashkil etdi.
Uzoq G`arbga asosan paxta tolasi, toladan olingan mahsu-lotlar, qayta ishlangan neft mahsulotlari sotildi. Paxta tolasi jami eksport mahsulotlarining 95 foizini tashkil etdi.
Tashqi savdo oborotida importning salmogi 1996 yilda 46,2 foizni tashkil qildi. Uning hajmi 1995 yildagiga nis-batan 3,4 marta ko`gtaydi. Import mahsulotlari tarkibida aso-san xalq iste`mol mollari 60,9 foiz, qora va rangli metallar 18,9 foiz, oziq-ovqat mahsulotlari 13,1 foizni tashkil etdi.
Uzoq G`arb mamlakatlaridan keltirilgan mahsulotlar 70,1 million AQSH dollariga teng bo`lib, bu jami importning 66,4 foizini tashkil qildi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan res-publikaning 130 korxonalari orqali 35,4 million dollarlik mahsulotlar olib kelindi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan aso-san shakar, bugdoy, mashina va jihozlar, agregatlar va ular-ning ehtiyot qismlari, quvurlar, avtomashinalar, ishlab chiqa-rishni komplektlovchi materiallar va boshqa turdagi mahsu-lotlar keltirildi. XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo xalklari siyosiy. iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta o`zgarishlar yuz berdi. 1924 yili Turkiston ASSRning Amudaryo viloyati va Xiva xonligining Xo`jayli hamda Qo`ng`irot tumanlari hududida Qozogiston ASSR tarkibida Qoraqalpog`iston Avtonom viloyati tashkil etildi. U 1930 yildan RSFSR tarkibiga kirdi. 1932 yilda Qoraqalpog`iston Avtonom Respublikasiga aylantirildi.
Qoraqalpoqlar tarixida 1936 yil muhim siyosiy voqealar yili sifatida abadiy qoladi. Chunki, shu yili ular o`z taqdirlarini O`zbekiston SSR tarkibiga kirish bilan bel-giladi va o`z tanlagan yo`lining istiqbolli ekanligini ko`rsata oldi.
1996 yilda Qo`ng`irotdagi «Urga» gaz sanoati korxonasida gaz kondensati va tabiiy gaz qazib chiqarilishi boshlab yubo-rildi. Aholini tabiiy gaz bilan ta`minlash darajasi 83 fo-izga yetdi. «Qoraqalpoqqurilish» akiionerlik jamiyatida Ita-liya firmalarining yuqori sifatli jihozlari bilan jihoz-langan, yiliga 60 ming kv. m. marmar bloklari va plitalari ishlab chiqaradigan yangi marmar sexi ochildi. «Nukusun» zavo-dida esa spirt ishlab chiqaradigan yangi sex qurildi.
Yengil sanoat ishlab chiqarishining bazasi kengaya bordi. 1993 yilda Nukus shahrida «Kateks» to`qimachilik majmuasi, 1995 yilda Ellikqal`a tumanida ham «Elteks» nomli xuddi shunday to`qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi.
Moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay qishloq xo`jaligi mah,-sulotlarini qayta ishlash bo`yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Nukus va Qo`ng`irot un kombinatlari, To`rtko`lda 3 million shartli banka konserva mahsulotlari ishlab chiqara-digan zavod, Ellikqal`a tumanida esa shunday quvvatga ega bo`lgan konserva iyexi foydalanishga topshirildi.
1995 yilda Qo`ng`irot tumanida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan, yiliga 190 ming tonna kaliiyli soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi. Zavod tarkibida kim-yoviy yo`l bilan ekologik toza va energiya sarflanmaydigan kaustik soda ishlab chiqarish ham ko`zda tutilgan.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashti-rish natijasida 144 ta sanoat korxonasidan 113 tasi mulkchi-likning turli shakllariga o`tib ishlay boshladi. Nodavlat shak-liga o`tib ishlayotgan korxonalarning rivojlanish darajasi nisbatan yuqori bo`ldi. Shuningdek, bu korxonalar iqtisodiy samaradorligi, foyda olish borasida ham sezilarli yutuqqa erishdi. Bu borada xususiy korxonalar ayniqsa, peshqadamlik qila boshladi.
Lekin shuni ham alohida ta`kidlash joizki, ko`p sanoat korxonalarining asosiy ishlab chiqarish fondlari (dastgoh-lar, mexanizmlar) ma`naviy va jismoniy jihatdan eskirgani sezilib qoldi. Ularning eskirish darajasi 35 foizdan yuqori. Eng avvalo yigiruv-to`quv fabrikalari, go`sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari (konserva zavodi, vino zavodi) ishlab chiqarish parklarini yangilash talab etiladi.
Qoraqalpog`istonda meqnatga layeqatli aholining asosiy qismi qishloqda istiqomat qiladi. Mustaqillik yillarida boshqa sohalar qatorida agrar sektorda ham iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlariga o`tish ro`y berdi. Qishloq xo`jaligi ilgarigidek, respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i bo`lib qoldi. 1997 yil 1 yanvar qolatiga respublikada 263 ta qishloq xo`jalik korxonasi faoliyat ko`rsatdi. Nodavlat sekto-rining jami ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi 98,3 fo-izni tashkil etdi. Ayrim qishloq xo`jalik mahsulotlari, jum-ladan, paxta yetishtirishda nodavlat korxonalarining hissasi 97,9 foizni, donchilikda 98,1 foizni, kartoshkachilikda 99,7 foizni, sabzavotchilikda 98,8 foizni, polizchilikda 95,1 fo-izni, bog`dorchilikda 98,5 foizni, pillachilikda 100 foizni, go`sht yetishtirishda 98,9 foizni, sut va tuxum ishlab chiqarish-da 99,4 foizni, qorako`l teri va jun yetishtirishda 100 foizni tashkil etdi.
Dehqonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o`zgardi. Agar 1991 yidda g`alla maydonlari ekin maydonlarining 27,1 foi-zini (jumladan, bug`doy 1,9) tashkil etgan bo`lsa, 1996 yilning oxirida bu 35,8 foizga yetdi (bug`doy maydonlari 8,3 foiz). Shu davr mobaynida bugdoy yetishtirish 13,6 ming tonna, ya`ni 3 marta, kartoshka 6,7 ming tonna yoki 2,3 marta, sabzavot 11,4 ming tonna, uzum yetishtirish 4 martaga ko`paydi. Respublika oziq-ovqat majmuasida shaxsiy yordamchi xo`jaliklarning his-sasi tobora ko`paydi.
Shu bilan birga chorvachilikda ahvol ancha mushkullashdi. Murakkab iklim sharoiti tufayli respublikada keyingi yil-larda hayvonlar soni kamaydi. 1991 - 1996 yillarda xo`jalik-lar, davlat xo`jaliklari, ijara korxonalari, kooperativlarda va boshqa qishloq xo`jalik korxonalarida 22 ming 588 bosh yirik shoxli qoramol, 23 ming 236 cho`chqa, 176 ming 603 bosh qo`y va echkilar yo`qotildi.
Qoraqallogistonda dehqon fermer xo`jaliklari tashkil etish bo`yicha yetarli tajriba to`plandi. Masalan, Ellikqal`a tumanida dehqonlarga yer, ishlab chiqarish vositalari va yetish-tirilgan mahsulotlarga egalik qilish imkonini berish maqsa-dida mavjud 14 ta jamoa xo`jaliklari dehqon-fermer xo`ja-liklari uyushmasiga aylantirildi. Dehqonlarga meros qilib qoldirish huquqi bilan yerlar uzoq muddatga ijaraga berildi. Ana shu tajribani ma`qullab, O`zbekiston qukumati maxsus qaror qabul qildi. Xo`jalik yuritishning bu yangi usuli boshqa vilo-yatlarda yaxshi natija berdi. Lekin, Qoraqalpog`istonning o`zi-da ana shu tajribani ommalashtirishga mutlaqo e`tibor beril-madi. Oqibatda qishloq xo`jaligi mahsulotlari hajmida ular-ning xissasi nihoyatda kam bo`ldi. Buning asosiy sababi fer-mer xo`jaliklariga xizmat ko`rsatuvchi korxonalar yaxshi ishla-madi, bo`rdoqichilik bazasi sust rivojlandi, zotdor hayvon-larni ko`paytirish qoniqarsiz ahvolda, moddiy-texnika va pul mablag`lari bilan ta`minlash past darajada, agrotexnik va zoo-veterinariya xizmati ko`rsatish juda bo`sh tashkil etildi.
Keyingi 6 yil ichida investitsiya faoliyatida sezilarli o`zgarishlar ro`y berdi. Kapital qurilishda korxonalarning mablaglari hisobidagi qurilishlar hajmi ko`payib, budjet mab-lag`ining qissasi kamaydi.
Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida ishlab chiqarish korxonalari qurilishiga ajratilgan mablaglar noishlab chiqa-rish obyektlariga ajratilgan mablagga nisbatan ancha ko`p bo`ldi. Masalan, 1995 yilda ishlab chiqarish korxonalari qurilishiga ajratilgan mablag` 61,2 foizni tashkil etgan bo`lsa, 1996 yilda bu 78 foizga yetdi. Bir vaqtning o`zida noishlab chiqarish obyekt-lari uchun ajratilgan mablaglar miqsori 38,8 foizdan 22 fo-izgacha kamaydi.
Respublikada istiqlol yillarida tashqi iqtisodiy aloqa-larga ham katta e`tibor berildi. Masalan, 1996 yildagi tash-qi savdo oboroti 228,4 mln. AQSH dollarini tashkil etdi, bu 1995 yildagiga nisbatan 3,7 marta ko`p bo`ldi.
1996 yilda Qoraqalpog`iston Respublikasining tashqi sav-dodagi asosiy sheriklari hissasi Rossiya 11,4 foiz, AQSH 14,1 foiz, Janubiy Koreya 11,1 foiz, Shveyiariya 9,4 foiz, Nider-landiya 7,2 foizni tashkil etdi.
Eksport qilingan tovarlar hajmi 122,9 million dollarga teng bo`ldi. Uning tashqi savdo oborotidagi ulushi 53,8 foiz-ni tashkil etdi. Rarb mamlakatlariga eksport qilingan xom ashyo 113,6 million AQSH dollarini, yaqin G`arb mamlakatlari-ga jo`natilganlari esa 9,3 million AQSH dollarini tashkil etdi.
Uzoq G`arbga asosan paxta tolasi, toladan olingan mahsu-lotlar, qayta ishlangan neft mahsulotlari sotildi. Paxta tolasi jami eksport mahsulotlarining 95 foizini tashkil etdi.
Tashqi savdo oborotida importning salmogi 1996 yilda 46,2 foizni tashkil qildi. Uning hajmi 1995 yildagiga nis-batan 3,4 marta ko`gtaydi. Import mahsulotlari tarkibida aso-san xalq iste`mol mollari 60,9 foiz, qora va rangli metallar 18,9 foiz, oziq-ovqat mahsulotlari 13,1 foizni tashkil etdi.
Uzoq G`arb mamlakatlaridan keltirilgan mahsulotlar 70,1 million AQSH dollariga teng bo`lib, bu jami importning 66,4 foizini tashkil qildi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan res-publikaning 130 korxonalari orqali 35,4 million dollarlik mahsulotlar olib kelindi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan aso-san shakar, bugdoy, mashina va jihozlar, agregatlar va ular-ning ehtiyot qismlari, quvurlar, avtomashinalar, ishlab chiqa-rishni komplektlovchi materiallar va boshqa turdagi mahsu-lotlar keltirildi. Mustabid tuzumdan qolgan iqtisodiy meros. O’zbekiston qaramlik davrida o’z tabiiy boyliklariga, yer-suv, o’rmon va boshqa resurslariga o’zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar markazga, uning manfaatlariga bo’ysundirilgan edi. O’zbekiston rahbariyati, xalqi o’z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotgani, ular qayerda realizatsiya qilinayotgani va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram edi, o’zining milliy valyutasiga, valyuta jamg’armasiga ega emasdi.
Aholi turmush darajasi jihatidan nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi o’rinlardan biri meros bo’lib qolgan edi. Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan farqli o’laroq, O’zbekiston aholisining deyarlik uchdan ikki qismi qo’l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzumdan o’tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo’lib qolgan edi. Mamlakatimiz aholisi yerning nihoyat darajada sho’rlanishi, havo bo’shlig’i va suv zahiralarining ifloslanganligi, radioaktiv ifloslanish, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik xavfga duch kelib qolgan edi. «Bugun o’sha davr to’g’risidagi haqiqatni xolisona aytadigan bo’lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo’lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u paytda O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan yarim mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi». (Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: O’zbekiston, 1999, 6-bet.)
Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zulum, mutelikdan ozod etdi, o’z yeri, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralariga to’la egalik qilish huquqini berdi. Barcha mulk, korxonalar O’zbekiston tasarrufiga olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilash erkinligi qo’lga kiritildi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li. Davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, O’zbekiston umumbashariy, jahon sivilizatsiyasining katta yo’liga tushib oldi. O’zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirishni, milliy an’analarga asoslangan o’z yo’lini tanlab oldi. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li ishlab chiqildi. Bu yo’lning asosiy qoidalari Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» nomli asarida, ma’ruza va nutqlarida asoslab berildi (besh tamoyil). Bu yo’lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo’jalik imkoniyatlari, shartsharoitlari, eski tuzumdan meros bo’lib qolgan muammolar hisobga olindi.
O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shaklllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning qo’yidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
- kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish;
- xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;
- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish;
- iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish;
- jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish.
Islohotlarning huquqiy asoslari. Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy omillaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iboratdir. Shu boisdan islohotlarning huquqiy asoslarini yaratishga alohida e’tibor berildi.
Iqtisodiy sohaga tegishli bo’lgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlarni mazmun-mohiyati jihatidan bir qator yo’nalishlarga bo’lish mumkin.
1. Mulkchilik munosabatlari va ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi qonunlar. Bu yo’nalish doirasida mulkchilik to’g’risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida, ijara to’g’risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi.
2. Xo’jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya’ni xususiylashtirish, mulkchilik, tadbirkorlik, korxonalar, fermer xo’jaligi, dehqon xo’jaligi, shirkat xo’jaligi to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi banklar va bank faoliyati, pul tizimi, tadbirkorlik, sug’urta, birjalar va birja faoliyati to’g’risida, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat o’rtasidagi, korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yuvchi, soliq tizimi, monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo’lishi haqida qonunlar qabul qilindi, xo’jalik protsessual kodeksi ishlab chiqildi, xo’jalik sudi tuzildi.
3. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalar yaratildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida, Chet el investitsiyalari to’g’risida, O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida qabul qilingan qonunlar mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi.
Xususiylashtirish. 1991-yil 18-noyabrda qabul qilingan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidagi qonunga muvofiq, davlat mol-mulkni xususiylashtirish masalalari bo’yicha 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqildi va ularni amalga oshirishga davlat boshchilik qildi. Xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik maxsulotlarini tayyorlovchi xo’jaliklarni davlat tasarrufidan chiqarishdan boshlandi. Bu «kichik xususiylashtirish» deb nom oldi.
Kichik xususiylashtirish 1994-yildayoq tugallandi. Davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. Bunda har 3 kvartiraning bittasi egalariga imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi. Urush faxriylari, o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga kvartiralar bepul berildi. 2002-yilga qadar Respublika uy-joy fondining 98 foizga yaqini xususiylashtirildi.
Davlatga qarashli mulkni, korxonalarni xususiylashtirishga davlatning o’zi tashabbuskor bo’ldi va boshchilik qildi. Davlat mulkini xususiylashtirish boshlangandan keyin to 1994-yil oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va obyekt davlat tasarrufidan chiqarildi. Shularning 18,4 mingtasi xususiy mulkka, 26,1 mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi. 1994-yil 21-yanvarda e’lon qilingan «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi va 1994-yil 16-martda elon qilingan
«Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustivor yo’nalishlari to’g’risida»gi Prezident farmonlari xususiylashtirish jarayoniga yangi turtki bo’ldi. O’rta va yirik korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga, ijara korxonalariga aylantira boshlandi, bu jarayonga aholi va chet ellik investorlar kengroq jalb qilindi. Davlat mulkini sotish bo’yicha kim oshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi.

Xulosa.
2004-yil boshlarida respublikamizda 1800 ta aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat yuritdi, 1,2 mln.dan ortiq fuqaro aksiyalarga ega bo’ldi va ulardan daromad olmoqda.

Kichik va o’rta biznes. Respublikada kichik va o’rta biznesni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondi tuzildi, dunyodagi nufuzli banklarning sarmoyalari jalb etildi. Tadbirkorlar va biznesmenlarga maslahatlar bilan ko’maklashish maqsadida nemis texnikaviy ko’maklashuv jamiyati O’zbekistonda kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini, Yevropa hamjamiyati komissiyasi amaliy aloqalar markazini ochdilar. Markaziy Osiyodagi Amerika tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi tadbirkorlarga zarur maslahatlar bilan ko’maklashdilar. Faqat 1999-yili kichik va o’rta biznes korxonalariga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya tiklanish bankining 200 mln. AQSh dollaridan ortiq kredit mablag’lari jalb etildi va o’zlashtirildi. Kichik va xususiy tadbirkorlikning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi salmog’i 1991-yilda 1,5 foizni, 1999-yilda 12,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2004-yilda 35,6 foizga yetdi. 2004-yil faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalari soni 39,1 mingtaga yetdi. Faqat 2004-yilda bu sektor hisobiga 425 ming ish o’rinlari yaratildi. 2004-yil 1-oktabrida mazkur sektorda ish bilan band bo’lganlar soni 6,1 mln. kishini yoki iqtisodiyotda jami band bo’lganlarning 61,5 foizini tashkil etdi.
Аdаbiyotlаr:

1.