O’zbekiston oliy ta’lim fan va innovatsiylar vazirligi

Zamonaviy dunyoda jurnalistika kasbining ilmiy, amaliy o’rni va darajasi.

So’nggi 10 yil ichida jamiyat hayotida ko’plab o’zgarishlar yuz berdi. Buning sabablari juda ko’p: ilmiy-texnik taraqqiyot, odamlar qadriyatlarining o’zgarishi, madaniyatning o’zgarishi, ko’p narsalarni qayta ko’rib chiqish, o’qimishli odamlar sonining o’sishi va boshqalar. Bu hodisalarning barchasi o’zaro bog’liq, ularning sabablari va oqibatlari bor. Ayni paytda deyarli har bir kishining o’z uyi, ma’lumoti, zarur jihozlarning minimal to’plami, huquq va majburiyatlari, ishi, barcha dori-darmon va mahsulotlardan foydalanish imkoniyati, turli xil dam olish va ko’ngil ochish usullari mavjud.¹ Bir so’z bilan aytganda, hamma narsa yaxshi va yaxshi eshitiladi, lekin haqiqatan ham shundaymi? 21-asrda haqiqatan ham muammo yo’qmi? Ko’rinib turibdiki, bundan ham yaxshiroq bo’lishi mumkin emas, agar inson ilm-fan va texnologiyaning yanada tezroq rivojlanishini istamasa, har doim o’z hayoti farovonligi uchun harakat qilgan. Ammo bu shunday emas. Zamonaviy dunyo juda murakkab va ba’zan o’zimizga ham tushunarsizdir. Texnika taraqqiyoti, zamonaviy iqtisodiyot va odamlar ehtiyojlari tufayli ulkan axborot oqimi bizga tushishi, hayot ritmi juda tezlashib ketganligi bilan murakkablashadi. Yangi qadriyatlar zamonaviy jamiyat har doim ham odamlarning ongida joy olmang, lekin kimdir, aksincha, juda tez o’zgarib turadi va barqarorlik yo’q. Borgan sari biz odamlarning aqldan ozishini, o’z joniga qasd qilishini, ko’plab odamlarga zarar etkazishini, nima uchun yashashlarini tushunmasliklarini, haqiqat qayerdaligini bilmasliklarini ko’rmoqdamiz. Ko’plab moddiy manfaatlarga ega bo’lgan odam, bir narsani unutganga o’xshaydi va ba’zi yo’nalishlarini yo’qotdi. Hatto bu eng muhim moddiy ne’mat ham bir zumda vaqtimizning o’zgaruvchanligi tufayli yo’q bo’lib ketishi mumkin, ammo keyin bizda nima qoladi? jurnalistika tashviqoti jamiyat texnologiyasi, zamonaviy jamiyat muammolari, ularning sabablari va oqibatlarini tushunish kerak. Shuningdek, jurnalistikaga e’tibor berishni kerak , chunki bu ijtimoiy-madaniy hodisa bizning hayotimiz, jamiyatimiz aksidir, unda navigatsiya qilishga yordam beradi. Shunga ko’ra, agar zamonaviy jamiyatda muammolar mavjud bo’lsa, unda ular jurnalistikada ham mavjud, chunki bu ikki hodisa bir-biri bilan chambarchas bog’liq va bir-birining aksidir. Yoki aynan shu muammolarni yaratadigan aynan jurnalistika bizga shunchalik ta’sir qiladimi? Nazarimda, zamonaviy jurnalistikaning jamiyatga ta’siri juda katta. Ommaviy axborot vositalari muayyan hukmlarni, fikrlarni, obrazlarni va hatto orzularni belgilashga qodir. OAV buni ‘‘to’rtinchi hokimiyat’’ deb bejiz aytmagan. Texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ommaviy axborot vositalari yangi shakllarni egallamoqda, bizning ongimizga ta’sir qilishning yangi usullarini izlamoqda va, menimcha, muvaffaqiyatli. Ya’ni, men ommaviy axborot vositalari ko’pincha zamonaviy jamiyat uchun yangi muammolarni tug’diradi, ularni vaqti-vaqti bilan majburlab, odamlarning fikrlash jarayonini to’g’ri yo’nalishga yo’naltiradi degan fikrdaman. Albatta, bu hamma holatlarda ham sodir bo’lmaydi, lekin shunga qaramay, amaliyot shuni ko’rsatadiki, ularning aksariyatida. Zamonaviy jamiyat va jurnalistikaning asosiy muammolari nimada? Men ularning har birini muhokama qilmoqchiman. Men jamiyatimiz va jurnalistikaning bir-biri bilan bevosita yoki bilvosita aloqasi bo’lgan uchta asosiy, eng yorqin muammolarini ajratib ko’rsataman. Albatta, yana ko’plab muammolar mavjud, ammo quyida keltirilgan fikrlar menga eng dolzarb bo’lib tuyuladi. Birinchidan, men ommaviy madaniyatga, aniqrog’i uning oqibatlariga e’tibor qaratmoqchiman. Ikkinchidan, menimcha, jurnalistikaning katta muammosi uning siyosat bilan chambarchas bog’liqligi, odamlarning dunyo haqidagi tushunchalarini buzadigan tashviqot muammosi, mos ravishda bu zamonaviy jamiyatning yana bir muammosi. Uchinchidan, jamiyat ehtiyojlari va jurnalistika sifatiga bevosita ta’sir ko’rsatgan texnologiyalarning jadal rivojlanishi. Endi muammolarning har biri haqida batafsilroq.
Ommaviy madaniyat bu zamonaviy jamiyatda hukmronlik qiladigan kundalik hayot, ko’ngil ochish va ma’lumot madaniyati. Unga ommaviy axborot vositalari (shu jumladan televidenie va radio), sport, kino, musiqa (shu jumladan pop musiqasi), ommaviy adabiyot, tasviriy san’at, va boshqalar. Ommaviy madaniyat tufayli jurnalistika ommaviy axborot vositalari, reklama oldi. Ommaviy madaniyat 20-asrda shakllana boshladi, ammo u hozirgi paytda, bizning davrimizda o’zining apogeyiga yetdi. ‘‘Ommaviy xarakter’’ belgisi past sifatli, ahmoqona narsani anglatadi, masalan, saqich uchun boshqa reklama. Ko’pchiligimiz ommaviy madaniyatning foydasi yo’qligini tushunamiz, ammo baribir yana bir ma’nosiz komediyaga boramiz. Nima uchun bu sodir bo’layapti? Menimcha, buning sababi ommaviy axborot vositalari ma’nosiz ommaviy madaniyatni qabul qilishdan mamnun. U hamma joyda va atrofimizda: masalan, ayollar jurnallari ommaviy madaniyatni juda yaxshi ko’radilar - ularning yarmi keraksiz mahsulotlarning reklamasidan, yarmi esa g’iybat, moda haqidagi suhbatlar va boshqa bema’niliklardan iborat. Televizor - bu ommaviy madaniyat kvadratlari. So’nggi besh yil ichida Rossiya televideniesida ko’plab dasturlar, shoular, seriallar paydo bo’ldi, ammo ularning barchasi yaxshi emasmi? Yo’q deyman. Ko’pincha, dasturlar va seriallar hech qanday semantik yukga ega emas, lekin ular bir qarashda shunchalik jozibali ko’rinadiki, ularni ko’plab odamlar tomosha qilishadi. Odamni jiddiy muammolardan chalg’itishi, ularni unutishi tabiiy, shuning uchun ular buni shunday oson va arzon usul yordamida qilishga harakat qilishadi. Menga ko’pincha OAV o’z maqsadlari uchun insonning bu zaif tomonini bosishdan xursand bo’lganga o’xshaydi. Bu hamma uchun foydalidir: jurnalistlarga haddan tashqari zo’riqish kerak emas, analitikaning keragi yo’q, hech kim o’z fikri bilan qiziqmaydi, ‘‘gaplashsin’’ qismida ‘‘ko’zoynak’’ ning yana bir qismini berish osonroq. Shuningdek, shu yo’l bilan OAV haqiqatdan ham muhim masalalardan chalg’itadi. Albatta, hamma narsa achinarli emas: hatto federal kanallarda ham ko’plab tahliliy va ma’rifiy dasturlar mavjud, ammo ular ertalab yoki kechqurun namoyish etiladi. Ommaviy axborot vositalarining barcha turlarida mavjud bo’lgan bir xil reklama: gazeta, radio va televidenieda. Reklama bizga cheksiz sotib olish, sotib olish, sotib olish kerakligini aytadi. Iste’molchilar nafaqat tomoshabinlar, balki seriallar va tok-shoularning qahramonlari hamdir. Endi hamma narsa sotilishi mumkin, va undan ham ko’proq ma’lumot. Odamlarning ma’lumotga bo’lgan munosabati tez ovqatlanish korxonasiga sayohat bilan bir xil bo’lib qoldi tezda oling, yutib oling va o’zingizning ishingiz bilan shug’ullaning. Ya’ni aytmoqchimanki, aksariyat hollarda jurnalistik ishning sifati yomonlashdi: ba’zi yangiliklarni sotib olish mumkin, materiallar tezda tayyorlanadi, tahlil va shaxsiy fikr yo’q. Ommaviylikning natijasi yuzsizlik, jurnalistlarning materiallari tobora bir xil. Har qanday ommaviy axborot vositasi suv ostida qolishi uchun siz ‘‘trendda’’ bo’lishingiz kerak va zamonaviy jamiyat ehtiyojlari ba’zida kerakli narsalarni qoldiradi. Ideal holda, madaniyat ulug’vor, yodgorlik, o’ylantiruvchi narsadir. Va, o’z navbatida, jurnalistika nafaqat keyingi moda namoyishi haqida xabar berishi va navbatdagi qatiqni reklama qilishi, balki odamlarga atrofdagi dunyo bo’ylab sayohat qilishda ham bilim berishi, yordam berishi kerak. Afsuski, bu kamroq va kamroq sodir bo’ladi. Endi men siyosat va jurnalistika o’rtasidagi bog’liqlikka to’xtalaman. Biz nafaqat jamiyatda, balki davlatda yashaymiz. Biz davlatmiz. Siyosatsiz davlat hozir mavjud bo’lolmaydi. Shunga ko’ra, siyosatchilar va jurnalistika juda chambarchas bog’liqdir. Jurnalistlar uchun normal ishlashi uchun davlat bilan aloqasi yo’qligi foydali emas. Shu bilan birga, muxolifat har doim o’zgalarning fikri va jamiyat va umuman davlat rivojlanishi uchun tasdiq bo’lishi kerak, ammo afsuski, ommaviy axborot vositalarida muxolifatning roli nihoyatda kichik. Bir necha o’n yillar davomida ommaviy axborot vositalari siyosiy targ’ibot vositasi bo’lib, boshqa hech narsa yo’q edi. Hozir ko’plab xususiy nashrlar mavjud, ammo bu vaziyatni juda o’zgartira olmadi. Bu haqiqat birdaniga yo’q bo’lib ketishi mumkin emas. Bundan tashqari, rus odamining mentaliteti aybdor bo’lishi mumkin, jim turish va chidamlilik odati, chunki haddan tashqari holatda siz uyda oshxonada siyosatni muhokama qilishingiz mumkin. Zamonaviy sharoitida ijtimoiy va siyosiy jurnalistika o’zi uchun asosiy vazifani hal qila olmaydi voqelikni obyektiv aks ettirish.
Jurnalistika, albatta, texnik taraqqiyot bilan chambarchas bog’liq. Texnologiya yordamida axborot tez va oson uzatiladi. Onlayn nashrlar soni yildan-yilga ko’payib bormoqda - mavjud gazetalarning elektron versiyalari ham, qog’ozda o’xshashlari bo’lmagan davriy nashrlar ham. Televizion kompaniyalar va radiostansiyalar Internetda translyatsiya qilmoqda, tarmoq axborot va reklama agentliklari paydo bo’lmoqda. Zamonaviy jurnalistika yangi turdagi internet jurnalistikasi arafasida. Jurnalistlar faol ravishda ijtimoiy tarmoqlarni o’rganmoqda, yangiliklar yozmoqda, o’zlari ishlayotgan nashrlarni targ’ib qilmoqda. Bir tomondan, bu jurnalistika uchun juda yaxshi, ammo chuqurroq o’rgansangiz, bir nechta muammolar sezilib qoladi: birinchidan, Internetdan olingan materiallar har doim ham sifatli bo’lavermaydi, chunki hamma narsa tezda amalga oshiriladi, yuzaki bo’lib chiqadi va ba’zan shunday bo’ladi hatto professional tomonidan yaratilmagan. Har qanday blog endi ommaviy axborot vositasi hisoblanadi. Bir tomondan, bu fuqarolik jurnalistikasining rivojlanishi, boshqa tomondan, ularning so’zlarini hech kim nazorat qilmaydi, deb kim aytdi? Har qanday blogger o’qimishli va etarli odam, kimning materiallariga ishonishingiz mumkin, deb kim aytdi? Kim nima desa desin, jurnalist kasbi qiyin va juda ko’p nuanslarga ega. Ikkinchidan, Internetda axborot oqimini filtrlash mavjud emas, ma’lum bir guruh odamlar uchun ‘‘o’rdak’’ ga yoki ba’zi bir noo’rin tarkiblarga duch kelishingiz mumkin. Internetda foydali va foydali narsani topish uchun siz undan qanday foydalanishni bilishingiz va juda ko’p harakat qilishingiz kerak. Aytgancha, ko’nikmalar haqida. Onlayn jurnalistikani, uning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishingiz mumkin bo’lgan joylar kam. Universitetlar asosan ‘‘klassik’’ jurnalistikani, hech bo’lmaganda minimal texnik tarafkashliksiz o’qitadilar. Ayni paytda yangi texnologiyalar, xususan, Butunjahon Internet tarmog’i bizning hayotimizga kuchli ta’sirini inkor etib bo’lmaydi. Jurnalistika hozirgi tendentsiyalar bilan bir xil to’lqin uzunligida bo’lishi kerak, ammo biz iqtisodiy va texnik sabablarga ko’ra unchalik yaxshi emasmiz. Buning nima bo’lishini va yaqin kelajakda qanday rivojlanishini tasavvur qilish qiyin. Kimdir Internet qog’oz nashrlarini va televidenieni siqib chiqaradi, deb aytadi, kimdir bu yaqin kelajakda sodir bo’lishi mumkin emas, chunki ma’lumotni tezda olishni istaganlar konservatorlardan ko’ra shunchaki sodda bo’ladigan konservatorlardan kam. mumtoz jurnalistlarning ishi. Umuman olganda, kelajak menga onlayn jurnalistikaga tegishli bo’lib tuyuladi va hech qanday holatda uni chetlab o’tmaslik kerak.