O'zbekiston o'simliklar qoplami fanining predmeti to'G'risida reja

O'ZBEKISTON O'SIMLIKLAR QOPLAMI FANINING PREDMETI TO'G'RISIDA


REJA:

1. 
   O'zbekiston o'simliklar qoplami fani nimani o'rganadi, uni ob'ekti, tarixi.
   
2. 
   Fanning kelib chiqish tarixi, maqsad va vazifalari
   
3. 
   Fanning ahamiyati, boshqa fanlarga munosabati
   

O'zbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturida fanning qanday sohasida bo'lmasin tayyorlanayotgan mutaxassislar chuqur bilimdon bo'lib, zamonimiz talabiga to'liq javob byeradigan bo'lishlari zarur. Jumladan botanika kafedrasi talabalari flora va o'simliklar qoplami fanlaridan chuqur nazariy bilimlarga va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lishlari kyerak. Bu sohada O'zbekiston o'simliklar qoplami fani alohida o'rinda turadi, chunki o'simliklar jamoalarini kelib chiqishi, tarkibi, ularning funktsiyalari va boshqalar botanika fanining muhim tarkibiy qismlaridan sanaladi.

Shunday qilib, O'zbekiston o'simliklar qoplami fani o'simliklar jamoalari (qoplamlari), ularning tur tarkibi, tarqalishi, ularda kechadigan doimiy va murakkab jarayonlar, ularning funktsiyalari, fitotseonologik tarkiblari, shakllanish qonuniyatlari, dinamikasi, xosildorligi va boshqalarni o'rganadi.
Fanning ob'ekti bo'lib, fitotsenoz (o'simliklar qoplamlari, jamoalari) xizmat qiladi. Qaysiki u botanika, geobotanika, biogeotsenologiya fanlarining eng kichik birligi (kategoriyasi) hisobalanadi. Fitotseonoz deb, tarkiban o'xshash turlarning mhlum maydonda, makonda, bir xil munosabatlarda bo'ladigan har qanday jamoalariga aytiladi. Har xil hududlarga ko'ra fitotsenozning tur tarkibi va ular egallab turgan maydonlar har xil bo'lishi mumkin.
O'zbekiston o'simliklar qoplami fanining predmedini tabiiy holatda tarqalgan barcha o'simliklar jamoalarinng umumiy majmuasi, ularni sistematik va fitotsenologik tarkiblari, ularning tuzilishi, sodir bo'lish qonuniyatlari va boshqa tomonlarini qamrab olgan. Kompleks ma'lumotlar, manbalar tashkil qiladi.
Fanning obektini fitotsenoz (o'simliklar qoplamlari) tashkil qiladi, shu maqsaddakim, o'simliklar jamoalarini har taraflama tadqiq qilgan holda, ulardan samarali va maksimal darajada foydalanish, ularning hosildorligini oshirish va bu jarayonlarni inson foydasiga hal qilishdir. Bu maqsadga yerishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish talab etiladi.
fitotsenozni tur va fitotsenatik tarkibini, uni tarqalishini, kelib chiqish qonuniyatlarini;
fitotsenozni strukturasi va funktsiyalarini;
biomassani yuzaga kelish qonuniyatlarini;
fitotsenozlarni suktsessiya jarayonlarini;
fitotsenozni xosildorligi va uni boshqarish yo'llarini aniqlash va boshqalar.
Fanning kelib chiqish tarixi uzoq zamonlarga borib taqaladi, uning rivojlanishi kishilik jamiyatining rivojlanishiga bog'liq holda kechadi. Kishilarning atrof-muxit, o'simliklar olamiga bo'lgan talabi, extiyoji asosida ushbu fan yuzaga kelgan, shakllangan va rivojlangan. O'simliklar qoplami fanining rivojlanishi, florani umuman olganda botanika fanining rivjlanishi bilan uzviy ravishda kechadi.
O'zbekiston o'simliklar qoplamini o'rganish tarixi «Rostitelg'nqy poprov Uzbekistane" monografiyasining birinchi jildida Q.Z.Zokirov va I.I.Granitovlar tomonidan juda to'liq va batafsil yozilgan (1971 y.) Ularning ma'lumotlariga ko'ra o'simliklar to'g'risidagi fan va o'simliklarni madaniylashtirish inson faoliyati bilan uzviy ravishda kelib chiqqan va rivojlangan. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda bodom, gilos, anjir, Yong'oq, nok, olcha, anor, qovun, tarvuz va boshqalarning keng ravishda tarqalishi, ularni qadimdan borligi va shu yerlarda paydo bo'lganligidan dalolat byeradi. Shuningdek mahalliy aholi shifobaxsh o'simliklardan qadimdan foydalanib kelganligi ma'lum.
Yeramizdan bir necha yuz yillar muqqadam (Aleksandr Makedonskiyning yurishlari davrida) ayrim foydali o'simliklar to'g'risida ma'lumotlar saqlanib qolingan. Geofrast ma'lum qiladiki, shifobaxsh hisoblangan sassiq-kavrak Yeron va Turon mamlakatlarida o'sgan.
Xitoylik missionyer Skoniya-Kzani (4 asrda) yozadiki Toshkent, Chimkent va Farg'ona vodiylarida o'tchil o'simliklar va daraxtlar ajoyib o'simliklar qoplamini xosil qiladi.
Al-Byeruniyning «Kitob as-saydanifi-t-tibb" kitobida tabiatshunoslik va taboabobat ilmlariga to'xtaladi, qaysiki u botanika bilan bog'liq bo'lgan. Shuningdek, Abu AH Ibn-Sino asarlarida ham ko'plab o'simliklardan tibbiyotda foydalanganligini shohidi bo'lamiz.
Maxmud Qoshg'ariyning (Qashqarlik) "Devonu lug'atit turk" asarida 200 dan ortiq o'simliklar to'g'risida, ularni geografiyasi, morfologiyasi va ekologiyasiga doir matyeriallar byeriladi.
Buyuk hamyurtimiz Z.M.Boburning mashhur «Boburnoma" asarida tabiyot va botanikaga doir boy va qimmatli matyeriallar bayon qilingan. Jumladan u bizga oltindek bodomu, kumushdek xandon pistalar to'g'risida yozadi.
18 asrning boshlaridan boshlab chor samodyerjaviyasining O'rta Osiyo bilan qiziqadi. Birinchi rus botaniklari E.Evyersman, A.Lemin, A.Bunge, I.G.Bortsovlar zarafshon daryosi xavzalarida botanik matyeriallar to'plashadi.
1868-1871 yillarda O'rta Osiyoni Rossiyaga qo'shib olingandan keyin M.G.Popov va O.A.Fedchenko maxsus ekspeditsiya bilan bizga keladilar. Ular Zarafshon va Farg'ona vodiylarida va Qizilqumda bo'lib, qimmatli gyerbariy matyeriallari to'playdilar.
Keyinchalik M.Nevskiy, L.S.Borshevskiy, A.E.Regel, A.F. Middendorf va boshqalar bizning joylarimizda botanik tadqiqotlar o'tkazadilar.
V.L.Komarov 1892-1893 yillarda ikki marotaba Zarafshon vodiysida bo'lib qimmatli matyeriallar to'playdilar, jumladan u Zarafshon archasini birinchi marta yozib, (yangi tur) fanga kiritadi.
1920 yilda Toshkentda Univyersitetni ochilishi bois bu yerlarga katta botanik olimlar tashrif buyuradilar. (M.G.Popov, P.Korovin, M.V.Kultiasov, R.I.Abolin, A.I.Kvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov, I.A.Sovetkina, I.A.Raykova). Ularning ishtirokida keng botanik tadqiqotlar olib boriladi, ularni orasida M.G.Popov va Ye.P. Korovinlarning xizmati katta.
1950 yillardan boshlab Toshkentda Ilmiy Tadqiqot Instituti ochiladi va juda ko'p yerli xalq vakillaridan botanik olimlar etishib chiqadilar: Q.Z.Zokirov, M.M.Nabiyev, U.P.Tursunov, T.A.Odilov, D.K.Saidov, Muzaffarov, G'.X.Hamidov. O'zbekistonlik botaniklarning katta xizmatlari tufayli 6-tomli O'zbekiston florasi, 4-tomli o'simliklar qoplami, 3-tomli paleobotanika va 10-tomli O'rta Osiyo o'simliklarininganiqlagichi yozib bitkaziladi.
Hozir O'zbekistonlik botaniklar muvofaqityali ravishda flora va o'simliklar qoplamini tadqiq qilmoqdalar.


Tayanch iboralari:
O'simliklar dunyosi, qoplami, fitotsenoz, botanik tadqiqotlar tarixi.


Nazorat uchun savollar:

1. 
   O'zbekiston o'simliklar qoplami fani nimani o'rganadi.
   
2. 
   Fanning ob'ekti.
   
3. 
   Maqsad va vazifalari
   
4. 
   Botanikaga doir tadqiqotlar tarixi
   
5. 
   Fanning rivojlanishida rus va o'zbek olimlarini roli
   
6. 
   Botanika fanining ahamiyati.